ÜNİTE ÜNİTE 1 İÇİNDEKİLER. MESLEK HASTALIKLARI Doç. Dr. Hakan USLU HEDEFLER MESLEKİ BULAŞICI HASTALIKLAR

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Enfeksiyon Hastalıklar ile İlgili Genel Terminoloji Mesleki Bulaşıcı Hastalıklara Genel Bakış Türkiyede Sık Görülen Mesleki Hastalıklar Enfeksiyon Hastalıklarından Korunma MESLEK HASTALIKLARI Doç. Dr. Hakan USLU HEDEFLER Bu üniteyi çalışcktan sonra; Konu ile ilgili tanımları sıralayabilecek, Riskler ve nedenler hakkında bilgi sahibi olabilecek, Erken tanı ve genel tanı yöntemleri ile ilgili bilgi sahibi olabilecek, Korunmada yöntemlerni kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 1 ÜNİTE 9

2 GİRİŞ İş sağlığı ve güvenliği kapsamında birçok iş yerinde farklı riskler artık çok konuşulan ve bu konuda ciddi atılımların ve yaptırımların olduğu bir konudur. Tüm çalışmalarda ana hedef, tüm meslek hastalıklarında risk analizlerinin belirlenmesi ve bu iş yerinde maruz kalma süre ve risklerinin azaltılarak önlenebilir hasarları tespit etmektir. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğüne göre meslek hastalıkları; A Grubu: Kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları, B Grubu: Mesleki cilt hastalıkları, C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer mesleki solunum sistemi hastalıkları, D Grubu: Mesleki bulaşıcı hastalıklar, E Grubu: Fizik etkenlerle olan meslek hastalıkları olmak üzere beş grupta toplanmıştır. Mesleki bulaşıcı hastalıkların başlı başına büyük bir grup olduğu gözlenir. Bu ünitede katılımcıların, mesleki bulaşıcı hastalıkların tanımı, çeşitleri, çalışma hayatındaki önemi, riskleri, tanı ve korunma yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmaları amaçlanmıştır. D grubu hastalıklar olup enfeksiyon zincirinin kırılması amaçlanır. ENFEKSİYON HASTALIKLAR İLE İLGİLİ GENEL TERMİNOLOJİ Enfeksiyon: Doğada, çeşitli kaynaklardan taşınarak veya canlının kendisinde bulunan birçok mikroorganizmanın canlı üzerinde savunma sistemi ile olan savaşıdır. Enfeksiyon hastalığı: Yukarıda tanımlanan savaşın mikroorganizma tarafından kazanılarak ateş, kusma, hâlsizlik gibi bulgular vermesidir. Mesleksel infeksiyon hastalıkları: İşle ilgili olarak karşılaşılan mikrobial etkenlerin oluşturduğu hastalıklardır. İnfeksiyon kaynağı: İnfeksiyon etkeninin yaşadığı ve çoğaldığı ortamdır. Bu etkenler; insan, hayvan, artropot, bitki ve benzeri canlı ortamlarda yaşayabildikleri gibi; kapı kolu, ATM tuşları, toplu taşıma araç tutacakları veya hastane ortamlarında bir çok cansız eşyalar üzerinde de bir süre yaşayabilirler. İnfektivite: Etkenin sağlam kişiye ulaşabilme ve dokulara yerleşip üreyebilme özelliğine denir. Enfeksiyon etkenleri: Enfeksiyon hastalıklarına yol açan ajanlar. Bakteri, Virus, Mantar, Parazit ve son yıllarda çok konuşulan prionlar bu etkenlere örnek verilebilir. Bulaşma yolu: Duyarlı konağın enfeksiyon etkeni ile karşılaşma şeklidir. Bulaşma yolları kısaca 2 şekilde gözlenir. 1. Doğrudan bulaşma: Enfeksiyon etkeninin hiçbir araç ya da aracıya gerek kalmadan kaynaktan sağlam kişiye doğrudan geçmesidir (Tokalaşma, dokunma, sarılma, öpüşme vb.). 2. Dolaylı bulaşma: Etken kaynaktan ayrıldıktan sonra bir madde içinde ya da üzerinde yaşamını sürdürüp sonra sağlam kişilere geçebilir. Eşyalar, vektörler, hava yolu dolaylı bulaşmaya örnektir (Hapşırma, öksürme, sümkürme gibi damlacık yoluyla ya da hastanın giysilerini, mendilini, tabağını, çatalını, bıçak ve kaşığını kullanma). 2

3 Her enfekte kişi hasta değildir. En sık karşılaşılan bulaşma yolları: 1. Su yoluyla bulaşma 2. Gıdalar yoluyla bulaşma 3. Hava yoluyla bulaşma 4. Toprak yoluyla bulaşma 5. Kan, serum, idrar, dışkı yoluyla bulaşma 6. İnfeksiyonun vektörle bulaşması Taşıyıcı (Portör): Her enfekte kişi hasta değildir, tedaviye ihtiyacı olmayabilir. Ancak bu kişiler birer enfeksiyon kaynağı potansiyelidir. Yalnızca enfekte olan, hastalık kliniği bulunmayan kişilere taşıyıcı (portör) denir. Bazı hastalıklarda taşıyıcılık önemlidir. Bezen kişi taşıyıcı olduğunu bilmez ve diğer insanlara hastalığı yayar. İnkübasyon süresi: Hastalandırıcılık özelliği olan mikroorganizmanın hastalık kliniği çıkana kadar infekte ettiği canlıda geçirdiği zaman dilimidir. Bu zaman diliminde etken- savunma sitemi arasında ki dengede önemli olan bazı unsurlar vardır. Bu unsurların en önemlilerini sıralarsak; 1. Etkenin enfektivitesi (organizmaya yerleşme ve üreme gücü), 2. Enfeksiyon dozu (hastalandırabilmek için gerekli en az mikroorganizma sayısı), 3. Konağın direncidir. Enfeksiyon zinciri : Enfeksiyon nedeni olan etkenin kaynaktan bizzat kaynak nedenli ya da bir aracı ile ayrılarak konağa yerleşerek, etkenin virulansına ve patojenitesine bağlı olarak sağlam bir konakta oluşturduğu harabiyete kadar süren olaylar silsilesidir. MESLEKİ BULAŞICI HASTALIKLARINA GENEL BAKIŞ Epidemiyoloji ve meslek hastalığı gözetimi açısından bakıldığında, en yaygın işle ilgili hastalıklar içinde zaman zaman yüksek riskler gösterebilen Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar başta sağlık çalışanları olmak üzere bir çok meslek grubunu içeren önemli bir meslek hastalığı grubudur. Sağlık çalışanlarında yakın temas, damlacık veya hava kaynaklı bulaşmalardan söz edilebilir. Temas ile bulaşma, direk veya indirek olabilir. Direk temasta deriye bulaşma ve ya da yakın temas vardır. İndirek bulaşta infekte yüzeylere dokunmadan bahsedebiliriz. İnfeksiyöz ajanı içinde barındıran droplet yani hava kabarcığı duyarlı kişiye enfekte kişiden hapşırma, öksürme hatta konuşma sırasında bile bulaşabilir. Bu enfekte damlacıklar mukozal yüzeylerden rahatça taşındığı gibi tüm cansız yüzeylere de bulaşabilir. Sağlık çalışanları da bu kapsamda kendi iş yerlerinde çalıştıkları yerin türüne göre birçok hastalık etkenleri ile karşı karşıyadır. Bu etkenler bazen çalışanın güvenliğini hatta hayatını tehdit edecek kadar tehlikeli olabilir. Özellikle hasta ile birebir temas hâlinde olan doktorlar, hemşireler, laboratuvar çalışanları, ebeler ve birçok yardımcı sağlık elemanları bu konuda en riskli çalışan olarak düşünülse de özellikle kirli hasta çıkartıları ile temas halinde olan temizlik çalışanları asla unutulmamalıdır. Bunun yanında hasta kabullerde çalışan memurlar, ilk yardım ekipleri, güvenlik birimi elamanları, yemek servisinde çalışanlar kısacası hastane ortamında bulunan tüm çalışanlar değişen oranlarda riskli çalışanlardır. Sağlık çalışanları mesleki bulaşıcı hastalıklarca en riskli meslekler olmasının yanında sahada birçok çalışan içinde ciddi riskler söz 3

4 konusudur. Bu konuda ilk olarak 2000 yılında yayınlanan Haz- Map tehlikeli kimyasallar ve bunlarla ilişkili hastalıkları içeren veri tabanıdır. Zoonotik enfeksiyonlar önemli sağlık problemimizdir. TÜRKİYE DE SIK GÖRÜLEN MESLEKİ HASTALIKLAR Bir enfeksiyon hastalığının «Mesleki Bulaşıcı Hastalık» olabilmesi için; 1. Görülen işin gereği olmalı, 2. İş yerinin özel koşulların etkisiyle oluşmalı, 3. Enfeksiyonun laboratuvar bulguları ile kanıtlanmalı. Ülkelerdeki ilk 10 morbidite (Ölüm riski) ve mortalite (Sakatlık riski) listesinde enfeksiyon hastalıkları yer almaktadır. Bulaşıcı Mesleki Hastalıklar günümüz dünyasında önemli sağlık sorunları içinde yer almaktadır. Meslek hastalıkları ve iş kazaları, bir ülkede İSG hizmetlerinin niteliğini değerlendirmede en önemli iki başlıktır. Meslek hastalıkları listelerinde yer almayan, fakat görülen iş ve görev icabı olarak alındığı kesin olarak tespit edilen diğer enfeksiyon hastalıkları da meslek hastalığı sayılır. Bu husustaki teşhisin laboratuvar deneyleriyle teyit edilmesi gereklidir. Hastalığın azami kuluçka süresi yükümlülük süresi olarak kabul edilir. En Çok Görüldüğü İş Kolları Risk Grupları Tarım- hayvancılık: Toz, mikroorganizma, mantar, böcek Sağlık hizmetleri: Mikroorganizma Laboratuar çalışmaları: Mikroorganizma Diğer... Bakım evleri, atık işlemleri.. mikroorganizma Hastalık Kaynakları Hasta/enfekte bireyler Su ve gıdalar Atıklar, biyolojik atıklar Hastalıklar: Sağlık sorunlarının türleri; Enfeksiyon hastalıkları mikroorganizma Zoonotik hastalıklar mikroorganizma Allerjik reaksiyonlar toz, mantar, bitkiler Toksik tablolar mikroorganizma, mantar, atık Malign hastalıklar toz, mikroorganizma, atıklar Meslek Hastalığı İle İlgili Kanun Maddeleri Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (2006, No. 5510) Madde 14: Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (2012, No 6331) Madde 3/l: Meslek hastalığı: Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalıktır. Madde 19: (1) Mesleki bulaşıcı hastalıklar listesinin "D Grubu"nda yer alan bulaşıcı hastalıkların, görülen işin gereği olarak veya iş yerinin özel koşullarının etkisiyle oluşması ve enfeksiyonun laboratuar bulguları ile de kanıtlanması gereklidir. (2) Bu listede yer almayan fakat görülen iş ve görev gereği olarak bulaştığı kesin olarak saptanan diğer bulaşıcı hastalıklar da meslek hastalığı sayılır. Bu husustaki 4

5 teşhisin laboratuar deneyleriyle kanıtlanması gereklidir. Hastalığın en uzun kuluçka süresi yükümlülük süresi olarak alınır. Tablo 1: Türkiye de Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar (MBH) (Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Yön. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Yönetmeliği, D Grubu) Grup Hastalık Riskli işler D- 1: Helminthiasis D- 2: Tropik hastalıklar D- 3: Hayvanlardan insana bulaşan hastalıklar D- 4: Meslek gereği enfeksiyon hastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları Ankilostomiasis, Necatoriasis Malarya, Amobiasis, Dank, Lepra Bruselloz,Tetanoz, Şarbon, Salmonelloz, Kuduz, Tüberküloz Viral hepatit, Tüberküloz Tunel, yeraltı maden işleri, killi, nemli toprakta ve pirinç tarlalarında çalışma Bu hastalıklarla ilgili sağlık kuruluşları ve ilgili laboratuarlar Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner klinikleri, kasap, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri Sağlık kuruluşları ve laboratuarlar çalışmaları Tablo 2: Türkiyede sık görülen mesleki hastalıklar Hastalık Su- Besin Hava Vektör Temas Plasenta Türkiye de En Sık Şarbon X X? X Enfekte et ve deriye dokunma Kuduz X Hasta hayvan tarafından ısırılma Bruselloz X X? Kaynamamış süt, taze beyaz peynir Toksoplazmozis X X X X Kedi dışkısı, plasenter Psittakozis X X X Ev kuşlarından solunum yoluyla Listeriozis X X X X Süt ve besin maddeleri Ruam X X Direkt tenas ile deri ve mukozadan Tularemi X X X Su kemiricileri, kene yoluyla Dönek Humma X X Kemiricilerden kene yoluyla Leptospirozis? X Kontamine sularda yüzme, çıplak ayak Veba X X X Fareden pire aracılığıyla Dermatofitler X Doğrudan temas Salmonella X Kontamine et- yumurtayı pişirmeden Hidatiidoz X Et yiyen köpeğin enfekte dışkısı Tetanoz X Kirli gereçlerle yaralanma 5

6 Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar (MBH), Teşhis Yükümlülük Süreleri Meslek hastalığı teşhisi yükümlülük süresinden sonra konsa bile bunun meslek hastalığı olarak kabul edileceği yönetmelikle belirlenmiştir. İşten ayrıldıktan en geç ne kadar sonra meydana gelmesi hâlinde hastalığın, sigortalının mesleğinden ileri geldiğine karar verileceği yönetmelikle belirlenmiştir. Tablo 3: Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar (MBH), teşhis yükümlülük süreleri Gruplar HASTALIKLAR YÜKÜMLÜLÜK D1 Ankilostomiasis 3 Ay Necatoriasis 3 Ay D2 Malarya 40 Gün Amebiasis 30 Gün Sarı Humma 10 Gün Veba 10 Gün Rekürrent Ateş 20 Gün Dank 10 Gün Leishmanioz 7 Ay Frambosie 8 Hafta Lepra 25 Yıl Lekeli Humma 20 Gün Riketsiöz 20 Gün D3 Bruselloz 6 Ay Tetanoz 30 Gün Şarbon 30 Gün Salmonella 30 Gün Weill Hastalığı 14 Gün Kuduz 2 Yıl Ornithozlar, 30 Gün Psittakoz Renkküren Ateş 12 Gün Şap Hastalığı 10 Gün Çiçek 12 Gün Q Humması 30 Gün Leke Humması 20 Gün Ekinokok 1 Yıl Humması Ruam 1 Ay D4 Viral Hepatit 6 Ay Tüberküloz 1 Yıl 6

7 Tablo 4: Mesleksel bakteriyel enfeksiyon ajanları Maruz Kalan Meslekler Dokumacılar ( keçi yünü, yün ya da post işleyiciler), kasaplar, veterinerler, tarım çalışanları Paketleme ve kesimhane çalışanları, çiftlik hayvanı üreticileri, veterinerler ve avcılar Balıkçılar, kümes hayvancılığı çalışanları, veterinerler Tarımda alanda çalışanlar, kesimhane çalışanları, çiftçiler, kanalizasyon çalışanları, veterinerler, madenciler, balıkçılar Avcilar, tuzak kuranlar İnşaat çalışanları, bahçıvanlar, çiftçiler Hasta bakıcılar, laboratuvar çalışanları, primat bakıcıları Avcılar, orman işçileri, çiftçiler, veterinerler Mesleki Kaynak Alınan yündeki toz (sporlar), keçi yünü ve postlar Kan, idrar, vajinal boşalmalar, süt, salgılar, ve sığır, domuz, koyun ve geyik dokularından Balık, kabuklu deniz ürünleri, et ve kümes hayvanları Evcil ya da yabanıl hayvanların idrarı ya da dokuları veya kemirgen dışkısı, kontamine su. Enfekte yarasaların pireleri, sincaplar, çayır köpekleri Toprak, temiz olmayan keskin bir nesne ile cilt bütünlüğünün bozulması Enfekte hastalardan ya da diğer primatlardan Enfekte hayvanlar ya da artropodların kan, doku, salgıları ya da ısırıkları ile Hastalık Ajan Korunma Yolları Antraks (Şarbon) Bruselloz (Malta humması) Erizipeloid Leptospiroz Bacillus anthracis Brucella abortus, B. suis, B. melitensis B. canis Erysipelothrix Rhusiopathiae (insidiosa) Leptospira interrogans Bağışıklama Kişisel hijyen, enfekte hayvanların serolojik olarak tanımlanması Kişisel hijyen, eldivenler Kişisel hijyen, botlar, eldivenler; hayvan aşılaması; kontamine su gereçlerinin saptanması, doksisiklin profilaksisi Veba Yersinia pestis Bağışıklama Tetanoz Tüberküloz Tularemi Clostridium tetani Mycobacterium tuberculosis Francisella tularensis Bağışıklama PPD deri testi pozitif olanlarda uygun proflaksinin başlanması Kişisel hijyen, eldivenler, bağışıklama ve böcek kontrolü 7

8 Tablo 5: Mesleksel viral enfeksiyon ajanları Maruz Kalan Meslekler Virüs laboratuarı çalışanları Ağız cerrahları, diş hekimleri, kan alma uzmanları, klinik laboratuar çalışanları, hasta bakım işinde çalışanlar Kümes hayvancılığı yapanlar, veterinerler, hayvan laboratuarları çalışanları Laboratuvar çalışanları, veterinerler, tuzak kuranlar, avcılar, yaban hayatı veya tanımlanmamış hayvanlar ile çalışan kişiler Sağlık bakımı çalışanları Sağlık bakımı çalışanları Mesleki Kaynak Laboratuvar virüs kültürleri, enfekte artropodlar Enfekte insan kanı ve kan ürünleri ile kaza sonucu temas Kümes hayvanları Yaban hayvanları (kurt, rakun, yarasa, kokarca), ender olarak evcil hayvanlarda Enfekte insanlar Enfeke insanların vücut sıvıları Hastalık Ajan Korunma Yolları Ensefalit Arbovirus Biyogüvenlik uygulamalarına uyma, bağışıklanma, böcek öldürücüler Hepatit B Hepatit B Kişisel hijyen, virüsü bağışıklanma Newcastle hastalığı Paramiksovirüs Kişisel hijyen Kuduz Kuduz virüsü İnsan temasında aşılama ve belirli hayvan türlerinde aşılama (kedi, köpek) Rubella Rubella virüsü Bağışıklama AIDS HIV Evrensel korunma önlemleri 8

9 Tablo 6: Sağlık Personelinde Görülebilen Başlıca Bulaşıcı Hastalıklar Viruslarla meydana gelen Bakterilerle meydana gelen Diğer etkenlere bağlı Herpes simpleks Tüberküloz Mikoplazma enfeksiyonu Hepatit B,C Salmonella enfeksiyonu Chlamydia psittaci HIV Menengokok enfeksiyonu Coxiella burnetii İnfluenza Şigella enfeksiyonu Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak Difteri Su çiçeği Bordetella enfeksiyonu Sitomegalovirus Tablo 7: Tarım ve Hayvancılık İşlerinde Çalışanlarda Bulaşıcı Hastalıklar Hastalık Belirtileri Kaynak Riskli işler Şarbon Deride siyah püstül Enfekte koyun, inek ve Çiftçi, kasap, veteriner ürünleri Tüberküloz Öksürük, ateş, terleme Enfekte hayvan Çiftçi, kasap, veteriner Brusellozis Ateş, terleme, eklem ağrısı Hasta koyun, keçi, Besici, sütçü, veteriner inek,... Salmonellozis Ateş, üşüme, ishal, baş ağrısı Kümes hayvanı, kedi, köpek Veteriner, aşçı, mezbaha işçisi Kedi sıyrığı hastalığı Ateş, deri lezyonu, lenf bezi büyümesi Kedi, köpek Veteriner, kedi- köpek sahibi ve bakıcısı Kuduz Baş ağrısı, ajitasyon, salya Kedi, köpek, tilki Veteriner, çiftçi, hayvan bakıcısı ENFEKSİYON HASTALIKLARINDAN KORUNMA Mesleki enfeksiyon hastalıklarından korunma yolları gerçekte tüm enfeksiyon hastalıklarından korunma yöntemlerinden farklı değildir. Yapılan iş gereği çalışılan ortam bu riskler ve ajanlar için ne kadar tehlike arz ediyor ise korunma yöntemleri de o oranda geniş kapsamlı olacaktır. Korunmada ve kontrolde bireysel ve özellikle çalışma ortamlarını ilgilendiren çevresel korunma yöntemlerinden bahsedilir. Bireysel korunmada; sağlık eğitimleri, bireysel temizlik, yeterli ve dengeli beslenme, ekonomik gelirin iyileştirilmesi sayılabilir. Çevresel korunmada; suların temizliği, atık bertarafı ve çevre denetimi konuları önem arz eder. Korunma daha önce bahsi geçen enfeksiyon zincirinin engellenmesidir. Bu etkenin cinsi ve bulaşma yollarına göre farklılık gösterebilir. Amaç en ucuz ve en etkin yolun tesbitidir. Rutin sağlık taramalarının yapılması ve hatta gerekirse bazı riskli çalışanlarda aşı programları bile kurgulanmalıdır. Mikroorganizmaların enfekte ya da mevcut hastalardan direkt temas ya da endirekt temasla bulaşmasını engellemek için bulaşma yolarının tespit edilmesi, önlemler için ilk adımdır. Yapılacak çalışmalar için de epidemiyolojik bilgiler gereklidir. Enfeksiyon hastalıklarının bulaşma yolları ise; doğrudan temas (kan ve kan ürünleri, cinsel temas) ve dolaylı temas (solunum ve sindirim yolu ile araçlarla ve vektörlerle) tır. 9

10 Kan ve Kan Ürünleri ile Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler: Kan ve kan ürünleri ile bulaşan hastalıkların çoğunu virüsler yapar. Virüs taşıyan kişilerden alınmış kan ve kan ürünleri ile hastalık bulaşabilmektedir yılında antikor testlerinin bulunması ile dünyanın her yerinde kan ve kan ürünlerinin hastaya verilmeden önce birçok kan ile bulaşan hastalıklar açsından test edilmesi zorunlu kılınmıştır. Halk arasında bile ELİSA testi olarak yer etmiş olan bu metot en sık kullanılan metottur ve Türkiye'de 1987 yılından beri tüm kan ve kan ürünleri ELISA testi yapıldıktan sonra hastaya verilmektedir. Ancak hastalığın pencere döneminde (vücutta antikor oluşmadan önceki dönem), acil durumlarda test yapılmadan kan ve kan ürünlerinin kullanılmasından dolayı az da olsa bu yolla geçiş bildirilmektedir. Bazen bu bahsi yapılan konu yüzünden basında Kızılay mı yoksa Bilim mi suçlu gibi haberleri görme şansızlığımız olmuştur. Bu nedenle ortak eşya kullanılan yerlerden kişisel bakım amacıyla (sakal tıraşı, manikür, pedikür vb.) berbere gidiliyor ise mutlaka kişinin kendine ait bakım malzemelerinin kullanılması gerekir. Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler: Cinsel yolla bulaşan hastalıklar, hayatı tehdit eden hastalıklar olabileceği gibi (AIDS ve hepatit B ) hayati tehlikesi olmayan ancak, kalıcı hasarlar bırakabilen (erkekte ve kadında kısırlığa neden olan enfeksiyonlar gibi) ya da enfeksiyon süresince çok çeşitli belirtiler gösteren, kişiyi rahatsız eden ve daha sonra giderek hafifleyen hastalıklardır (kadında vajinit ve bazı sistit türleri gibi). Cinsel yolla bulaşan hastalıklarda risk grupları vardır. Bunlar; - Damar yolundan ilaç (uyuşturucu) alan bağımlılar, - Çok eşli cinsel ilişkiye girenler, - Kan veya kan ürünü alıcıları, - Dövme yaptıranlar, - Sağlık personeli ve hemodiyaliz hastalarıdır. Bu hastalıkların çoğunda erken tanı ve tedavi hem kişinin sağlığına kavuşturulması, hem de hastalığın daha çok bulaşmasının engellenmesi açısından önemlidir. Her bireyin bu hastalıkların genel belirtilerini bilmesi, çekinmeden doktora başvurması önemlidir. Solunum Yolu ile Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler : Uzun süre canlı kalabilen mikroorganizmaların hava, toz veya damlacıklarla duyarlı konakçıya bulaşmasıdır. Öksürüp aksırırken ağzın kolun iç kısmı ile kapatılması ve karşıda bulunan kişilerin yüzüne doğru hapşırılmaması solunum yolu ile yayılmayı önler. Bu gruba giren hastalık etkenlerinin çoğunluğunu virüsler oluşturur. Kalabalık yaşam tarzı, solunum yolu enfeksiyonlarının oluşmasında önemlidir. Sinema, otobüs gibi topluca bulunulan ve hava akımının az olduğu yerlerde yayılım kolaylaşır. Okul, kışla gibi yerlerde salgınlar yapar. Etkenlerle kirlenmiş elin, enfekte eşyanın ve yiyeceklerin ağza sürülmesi ya da ağza alınması ile bulaşır. Sindirim Yolu ile Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler: Patojen mikroorganizmalar suya, enfekte kişilerin salgı ve atıklarıyla geçer. Dışkı ile kirlenmiş su ve besinler aracılığıyla sağlam insanları hasta eder. Hızla salgınlara yol açar. Özellikle hijyen koşullarının kötü, kişilerin temizlik alışkanlıklarının az olduğu; kirli sular, açık tuvaletler, açıkta satılan yiyecekler, sinek, böcek ve fare gibi canlıların çok olduğu yerlerde sık görülür. Korunma yolları arasında; enfekte olmuş 10

11 suların içilmemesi, enfekte olmuş meyve ve sebzelerin yenmemesi, tuvaletlerin temiz, salgın durumlarında portör taraması ve aşı uygulaması, hastalık kaynağı suların klorlanması, lağım, kanalizasyon, tuvalet ve gübreliklerin ıslah edilmesi, hayvan atıklarının, yakılması ya da derin çukura gömülerek sönmemiş kireçle kapatılması, yüksek risk altındaki veteriner, kasap ve çobanların aşılanması, şüpheli durumlarda risk altındaki kişilere eldiven, çizme, maske giymelerinin sağlanması, süt ve süt ürünlerinin kontrol altına alınması, pastörize süt ve süt ürünlerinin kullanılmasının sağlanması, süt ürünlerinin (açık sütlerin) iyice kaynatılması ve çiğ sütten yapılan ürünlerin iki üç ay bekletildikten sonra tüketilmesinin önerilmesi, etlerin iyi pişirilmeden yenmemesi, yumurta ile bulaşma olduğundan yumurtaların pişirilerek tüketilmesi, mezbahaların, ithal et ve et ürünlerinin kontrolünün sağlanması, hijyene dikkat edilmesi, hastalığın kaynağının tespit edilmesi ve sağlık eğitimi yapılmasıdır. Vektörlerle Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler: Ülkemizde bulaşıcı hastalıkların yayılmasında kaynak ya da taşıyıcı olarak en önemli etmenlerden biri vektörlerdir. Vektör, bulaştırmada aracı demektir. Bazı mikroorganizmalar bazı hayvanlarda gelişimlerini tamamlayarak olgunlaşır. Daha sonra insanda hastalık oluşturur. Vektörler, enfeksiyon etkenini iki yolla taşır. Mekanik taşıma: Vektör daha mikrobial kirlenmiş materyel üzerine konunca patojen etkenler ayaklarına, ağzına ve bedenine bulaşır. Sağlam kişiye ve onun kullandığı eşyalar ve besinlere konan vektör, etkenleri ya doğrudan ya da bağırsaklardan geçtikten sonra dışkısıyla yayar (karasinek ve hamamböceği). Biyolojik taşıma: Vektörün insan ya da hayvandan emdiği kanda bulunan patojen etkenler, vektörün bedeninde ürer ya da bir yaşam evrimi geçirir. Sağlam kişinin kanının emilmesi sırasında biyolojik taşımanın en tipik vektörleri sivrisinekler, bit, kene ve pirelerdir. Sıtma, kala- azar, tifüs, filariazis ve kırım kongo kanamalı ateşi bu yolla bulaşır. Örneğin, ülkemiz içinde gündemden düşmeyen Kırım Konga Hemorajik Ateşi için korunma yollarını örnekliyelim; - Kenelerin aktif olduğu dönemlerde (ilkbahar ve yaz ayları), örneğin bulaşmanın en sık aracısı olan hyalomma cinsi kenenin aktif olduğu nisan ve ekim aylarında, açık alanlardan halkın kaçınması, - Kene riski olan yerlerde bulunulduğunda, vücudu tamamen örtecek giysiler giyilmesi ve açık renkli elbiselerin tercih edilmesi, - Kenelerin yoğun bulunabileceği ortamlarda çalışan kişilerin muayene edilmesi, - Keneleri kaçıracak kimyasalların kullanılması, - Açık alanlarda özellikle çok yoğun oldukları noktalara insektisit uygulanması, - Epidemi dönemlerinde üzerinde kene bulan kişinin bunu çıkarmaya çalışmaması, - Uygun bir sağlık hizmeti merkezine (hastane gibi) giderek kenenin uzmanlar tarafından çıkartılması, - Hastaların kan ve vücut sıvıları ile temasından kaçınılması, - Eğer bir temas olmuşsa kişinin dikkatlice gözlenmesi ve belirtiler görülürse mutlaka gerekli müdahalenin yapılması, - Kesimhaneye yollanmadan önce hayvanlardan kenelerin ayrıştırılması, - Hasta hayvanların kan ve dokularına doğrudan temasın bulaşmaya yol açabileceğinin bilinmesi, - Keneleri vücuttan uzaklaştırmak için üzerlerine sigara basmak, kolonya ve gazyağı dökmek gibi yöntemler kullanılmaması, - İnsanların veya hayvanların kanlarına korunmasız temas edilmemesidir. 11

12 Araçlarla Bulaşan Hastalıklara Yönelik Önlemler: Enfekte olmuş nesnelerle meydana gelen bulaşmadır. Örneğin; hepatit A (enfekte yiyeceklerle), tetanoz (paslı çivi ve toprakla) ve birçok hastalık iyi sterilize edilmemiş malzemelerle bulaşır. Airway, nazogastrik sonda vb. bazı enfeksiyon hastalıkların bulaşması ise kişisel eşyalarla olmaktadır. Bu nedenle alınacak önlemler de eşyalara yönelik olmalıdır. Dolayısıyla kişinin kullandığı havlu, sabun, diş fırçası, tarak vb. eşyalar kendine özel olmalıdır. Başkalarının eşyaları kesinlikle kullanılmamalıdır. Görüldüğü üzere en etkin yol hastalık öncesi koruyucu önlemler olup bunlar genel ve özel önlemlerdir. Genel önlemler ; 1. Periyodik Taramalarda duyarlı kişi saptanması 2. Personel eğitimi 3. Çalışırken uyulacak davranış tarzları 4. Mimarisi uygun çalışma ortamı 5. Uygun temizlik yönergeleri 6. Enfeksiyon riskleri ve hastalananlar için epidemiyolojik verilerin kayıt sistemi Özel önlemler 1. Mesleki riske göre koruyucu ekipmanlar sağlanmalı. 2. Sağlık Eğitimi ile erken tanı ve tedavi ye katkı sağlanmalı. 3. Hasta insanların tedavi edilmeli gerekirse izole edilmeli. 4.Tesbit edilen hastalar raporlanmalı ve sorumlular bilgilendirilmelidir. 5. Kaynağın bulunmalı, kaynağa ve bulaşma yollarına yönelik önlemler alınmalı. 6. Bulunan kaynakla ilgili kurumlar arası çalışılmalı. 7. Sağlık eğitimi ile kişisel önlemler hakkında riskli çalışanlar bilgilendirilmeli. 8. Sağlam insanların korunması için ilaç yada veya aşılanma çalışmaları yapılmalı. 9. Çalışanların savunma sistemlerinin güçlü tutulması için beslenme ve barınma ortamları iyileştirilmeli. Toplumun sosyoekonomik ve sosyokültürel düzeyinin yükseltilmeli. 10.Sağlık eğitimi ve kişisel hijyen önlemleri için sık sık bilgilendirme toplantıları düzenlenmeli. 11. Hastalık tanısına yönelik hızlı ve güvenli laboratuvar imkanları hazırlanmalı. KONU İLE İLGİLİ YARALANILABİLECEK KAYNAKLAR 1. Hijyen Eğitimi Yönetmeliği Uygulama Yazıları Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu 3. Hijyen Eğitimi Yönetmeliği 4. TSM- Genelge Toplum Sağlığı Merkezlerinde Yürütülecek İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge 6. Mesai Saatleri Harici İşyeri Hekimliği Genelgesi 7. İşyeri hekimi ve diğer sağlık personelinin görev, yetki, Sorumluluk ve eğitimleri hakkında yönetmelik 8. İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk Ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik Sayılı Kanun 12

13 Örnek Samsun da KKKA virüsü taşıyan hastaya müdahale ederken iğneyi eline bacrması sonucu virüs bulaşan Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi nde görev yapan 2.5 yıllık asistan doktor 26 yaşındaki Mustafa Bilgiç, yaşamını yi}rdi. Havza İlçesi ne bağlı Aslançayır Köyü nde oturan ve çi~çilik yapan 3 çocuk babası 50 yaşındaki Arslan Yılmaz, geçen 9 Eylül de rahatsızlanarak önce Havza Devlet Hastanesi ne, ardından da Ondokuz Mayıs Üniversitesi (OMÜ) Tıp Fakültesi Hastanesi ne başvurdu. Acil serviste yapılan ilk müdahalede hastanın karnından iğneyle sıvı alan asistan doktor Mustafa Bilgiç in eline aynı iğne ba. Bulaşnran hasta 2 günde öldü. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA) hastası olduğu belirlenen Arslan Yılmaz 2 gün sonra öldü. Eline iğne batan asistan doktor Mustafa Bilgiç, olay sonrasında görevine devam e ; ancak Yılmaz ın ölümünden sonra kendisi de rahatsızlandı. Karın şişliği ve yüksek ateş şikaye}yle bu defa asistan doktor Bilgiç, geçen çarşamba günü görev yapcğı hastanede tedavi alcna alındı. Yapılan tetkiklerde doktorun KKKA hastası olduğu kesinleş}. Doktor Mustafa Bilgiç, önceki gece hayacnı kaybe. OMÜ Tıp Fakültesi Hastanesi nin Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı nda görev yapan eşi asistan doktor Havva Bilgiç ise olay sonrası yakınları tara ndan teselli edilmeye çalışıldı. Genç doktorun cenazesinin memleke} Çorum un Osmancık İlçesi nde toprağa verileceği belir}ldi. 13

14 Özet Bir çok ulusal iş sağlığı ve güvenliği standartlarında biyolojik risk etmenleri yer almaktadır. İş yerinde biyolojik etmenlerle temas mesleksel bulaşıcı hastalıkları gündeme ge}rmiş}r. Mesleki bulaşıcı hastalıklar sıklıkla tarım hayvancılık ve sağlık sektöründe çalışanlarda yoğunlaşır. İnsanlarla etkileşime giren canlılar genellikle bakteriler olup ikinci sıklıkta viruslar yer alır. Hastane ve bulaş riski olan ortamda çalışanlar uygun koruyucu önlemler almazlar ise bu mikroorganizmalarla enfekte olabilirler. Hastane çalışanlarında HIV, Hepa}t B- C,Rubella ve Tüberküloz gibi mesleki biyolojik riskler sıkça rastlanır. TarCm sektöründe çalışma geniş bir mesleki risk içerip sıkılıkla solunum sitemini ilgilendiren hastalıklar sık gözlenir. Bunların da çoğu bulaşıcı enfeksiyon hastalıklarında ziyade mesleki solunum yolu hastalıklarıdır. Tarım çalışanlarında sıklıkla hayvanlardan insanlara geçen Zoono}k enfeksiyonlar gözlenir. Biyolojik risk etmenlerine bağlı meslek hastalıklarının tanısını koyabilmek için çalışanların işe giriş ve aralıklı kontrol muayenelerinin düzenli ve sistemik olarak yerine ge}rilmesi gerekmektedir. 14

15 Ödev Hayvancılııkla uğraşan kişilerde en sık gözlenen mesleki enfeksiyon hastalıkları ve korunma yöntemleri nelerdir? 15

16 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi mesleki enfeksiyon hastalıklarda genel korunma metodlarından biri değildir? a) Personel eğitimi b) Enfeksiyon riskleri ve hastalananlar için epidemiyolojik verilerin kayıt sistemi c) Uygun temizlik yönergelerinin hazırlanması d) Çalışırken uyulacak davranış tarzları, e) Salgın çıkınca yapılan periyodik kişi taranması 2. Aşağıdakilerden hangisi mesleki enfeksiyon hastalıklarından Hepatit C için en sık görüldüğü iş kollarından biridir? a) Tarım çalışanları b) Hemşire c) Banka çalışanı d) Öğretmen e) Belediye çöp hizmetleri çalışanı 3. Aşağıdakilerden hangisi mesleki Bulaşıcı Hastalıklar (MBH) teşhis yükümlülük süreleri yönünden en uzun olan hastalıktır? a) Lepra b) Kuduz c) Amebiasis d) Brucella e) Şarbon 4. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğüne göre mesleki bulaşıcı hastalıklar aşağıdakilerden hangi gruba dâhildir? a) A Grubu b) B Grubu c) C Grubu d) D Grubu e) E Grubu 5. Bir enfeksiyon hastalığı «Mesleki Bulaşıcı Hastalık» olabilmesi için aşağıdaki özelliklerden hangisine sahip olmalıdır? a) Yiyecek ile bulaşmış olmalıdır. b) Aşısı olmamalıdır. c) Mutlaka iş yerinde çalışan birisinden bulaşmalıdır. d) Enfeksiyonun laboratuvar bulguları ile iş gereği olduğu kanıtlanmalı. e) İş yeri hekimi yoksa ayrım yapılmaz. 16

17 6. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizde sık karşılaşılan «Mesleki Zoonotik Enfeksiyon Hastalıkları» için bir örnektir? a) Akciğer kanseri b) Brusella c) Şark çıbanı d) Veba e) Tüberküloz 7. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de en sık gözlenen köpek dışkısından insana bulaşı ile gözlenen meslek hastalıklarından biridir? a) Tuleremi b) Brusella c) Hidatiidoz d) Salmonella e) Tüberküloz 8. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de dokumacılar ( keçi yünü, yün ya da post işleyiciler), kasaplar, veterinerler, tarım çalışanlarının ortak mesleki hastalığıdır? a) Tuleremi b) Brusella c) Hidatiidoz d) Salmonella e) Şarbon (Antraks) 9. Aşağıdakilerden hangisi kan ürünleri ile bulaşan bir virüstür? a) HBV b) Brusella c) ELISA d) Tüberküloz e) Grip 10. Aşağıdakilerden hangisi hastalıklardan korunmada genel önlemlerden değildir? a) Periyodik Taramalarda duyarlı kişi saptanması b) Personel eğitimi c) Tüm çalışanlara özel koruyucu ekipman d) Mimarisi uygun çalışma ortamı e) Uygun temizlik yönergeleri Cevaplar: 1. E, 2. B, 3. E, 4. D, 5. D, 6. B, 7. C, 8. E, 9. A, 10.C 17

18 KAYNAKLAR: 1. map.com/infect.htm Haagsma JA, Tariq L, Heederik DJ, Havelaar AH. Infectious disease risks associated with occupational exposure: a systematic review of the literature. Occup Environ Med Feb;69(2): C Cuhadaroglu, M Erelel, L Tabak and Z Kilicaslan. Increased risk of tuberculosis in health care workers: a retrospective survey at a teaching hospital in Istanbul, Turkey BMC Infectious Diseases 2002, 2:14 5. Haagsma JA, Tariq L, Heederik DJ, Havelaar AH. Infectious disease risks associated with occupational exposure: a systematic review of the literature.ecup Environ Med Feb;69(2): Wacławik J, Gasiorowski J, Inglot M, Andrzejak R, Gładysz A.Epidemiology of occupational infectious diseases in health care workers. Med Pr. 2003;54(6): Bilir N, Yıldız AN. Biyolojik Nedenli Meslek hastalıkları, Bölüm 14. İş sağlığı ve Güvenliği. Hacettepe Üniversitesi yayınları. 2004; Bilir V. Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar. Meslek Hastalıkları. Türkiye İşçi Sendikalı Konfederasyonu, Grup Matbaacılık. 2004,