AKADEMİK YAKLAŞIMLAR DERGİSİ JOURNAL OF ACADEMIC APPROACHES TÜRKĠYE EKONOMĠSĠNĠN YAPISAL ANALĠZĠ: 1998 VE 2002 YILLARI GĠRDĠ-ÇIKTI ANALĠZĠ ÖRNEĞĠ

Transkript

1 TÜRKĠYE EKONOMĠSĠNĠN YAPISAL ANALĠZĠ: 1998 VE 2002 YILLARI GĠRDĠÇIKTI ANALĠZĠ ÖRNEĞĠ Özet Zya Gökalp GÖKTOLGA 1 Yusuf AKGÜL 2 Bu çalışmanın amacı 98 ve 2002 yıllarına at GrdÇıktı tablolarını kullanarak, bu k yıla at verler le sektörel ve ekonomk alanda her k yılı karşılaştırmaktır. GrdÇıktı tablolarının asıl kullanım amacı endüstrler arası bağınlaşma yapısının ncelenmes ve bu bağınlaşmanın ülke ekonoms üzerndek etksn ncelemektr. Geçmşten günümüze ekonomnn sürekl büyümesnden ve daha karmaşık hale gelmesnden dolayı ekonomk blglern güncel hayatta değerlendrlmes ve uygulanablmes zorunlu hale gelmştr. Bu türden çalışmaların gerçekleşeblmes çn teorlere uygun modeller gelştrlmeldr. Bu yüzden ekonomnn en öneml dnamğ olan endüstrler arası lşkler mutlaka ncelenmel ve sonuçlar gözlenmeldr. GrdÇıktı tabloları ayrıca ekonom de üretm ve tüketm dnamkler arasındak lşklern gözlenmesnde öneml br araçtır. Bu anlamda grdçıktı tabloları ekonomk verler ncel olarak nceleme şansı verr. Kısaca brmler arası dengey nceleyen ve matematksel olarak fade eden tablolardır. Bu tabloların en öneml bleşenler sektörler, temel grd faktörler ve nha kullanım bleşenlerdr. Anahtar Kelmeler: Leontef Matrs, Klt Sektörler, İmalat Sanay, Grd Çıktı Tabloları STRUCTURAL ANALYSIS OF TURKEY ECONOMICS: CASE OF 1998 AND 2002 INPUTOUTPUT ANALYSIS Abstract Am of ths study s comparng two years wth ther data n sectoral and economc area, by usng nputoutput tables whch belongs to years 1998 and The man purpose of usng these nputoutput tables s observng connecton structure of nterndustry and observng effects of connecton structure on the country's economy. Evaluaton and mplementaton of economc nformaton has become mandatory n current lfe accordng to contnuous growth of the economy from past to present and become more 1 Doç.Dr. Cumhuryet Ünverstes, İktsad ve İdar BlmlerFakültes, İşletme Bölümü. goktolga@cumhuryet.edu.tr 2 Cumhuryet Ünverstes, İktsad ve İdar BlmlerFakültes, İşletme Bölümü. ya_akgul@yahoo.com 110

2 complex. Approprate models should be developed for theores n order to make ths knd of studes. So, the most mportant dynamcs of the economy must be examned and the results of the nterndustry relatonshps observed. İnputOutput tables also observed the relatonshp between the dynamcs of producton and consumpton n the economy s an mportant tool. Ths gves you a chance to revew the quanttatve economc data n the nputoutput tables. In short, they are tables whch are examnng the balance between unts and expressed as a mathematcal. The most mportant components of these tables are sectors, the basc nput factors and components of fnal use. Keywords: Leontef Matrx, Key sectors, Manufacturng İndustry, İnput Output Tables GĠRĠġ GrdÇıktı (G.Ç.) analz lk defa bçmsel olarak Wassly Leontef tarafından çalışılş ve bçmsel olarak oluşturulmuştur. Leontef, grdçıktı analz le günümüzde brçok devlet tarafından ekonomk planlamada kullanılmakta olan, mal ve hzmet alışverşn ayrıntılı br bçmde gösterlmesne yarayan br yöntem gelştrmştr. Leontef grdçıktı analzyle, ekonomde ağırlıklı olarak sektörlern brbrleryle bağlantıları ele alınmaktadır. Grdçıktı analznn görev uzun döneml ekonomk yapının ncelenmes ve tahmnlern yapılması çn uygun çalışma yapmadır (Glckman, 1977: 54). En temel şeklyle grd çıktı modeller lneer denklem sstemler çeren ve her br ekonomnn çnde var olan endüstryel ürünlern dağılını tanımlar (Mller Ronald. E, Blar. Peter.D, 2009:1). Syas karar verme sürecnde Grd Çıktı analz anahtar resm olan herhang br sektörün şgücü pazarının önemn hesaplamada sıkça kullanılır. Bu yöntem karmaşık faydamalyet analzn yapmadan daha kolay anlaşılan br yöntemdr (Bergmann, 2006: 3). Leon Walras se Quesnay den gelen Genel Denge kavranı ele alş bu kavrama dayanarak ekonomdek tüm pyasaların eş zamanda dengede olma koşulu le matematksel modeller gelştrmştr. W. Leotef se Walras ın denge modeln br takım varsayımlar le brleştrp Temel GrdÇıktı Modeln oluşturmuştur. Bu model lk defa endüstrler arası lşklere dayanarak Sovyetler Brlğnn brnc beş yıllık kalkınma planında kullanılştır (Aydoğuş: 1999:3). Leontef oluşturduğu matrs le her sektördek nha talebnn her brm htyacını gösterr (MagtbayRamos, dğer, 2008: s46). Türkye de G.Ç. 111

3 analz yöntem le yapılan çalışmalarda; Ersungur. M, Kızıltan A (2007) Türkye de yıllara göre endüstrler arası ara grd alışverşnde doğrudan ve dolaylı etklerle ortaya çıkan thalata bağımlılığın belrlenmes ve bunun yıllara göre (1973, 1979, 1985, 1990, 1996, 1998) değşm belrlenmştr. Tunç.G. İpek (2004) yıllarını kapsayacak şeklde Türkye Ekonomsnde yaşanan yapısal değşm Yapısal Ayrıştırma Analz çerçevesnde ncelemştr. Altan.Ş, Edz.A (2009) Türkye de 2002 yılı çn grd katsayılarının tahmnn yaparak, bu tahmn değerlernn başarısını 2002 yılına at gerçek grd katsayıları le uyumluluğunun test etmştr. Çakır.M, Özdemr.A, Çakır.F (2007) Hzmet sektörünün teknolojk gelşmeler ve yenlkler sayesnde artan br öneme sahp olması konusunda çalışma yapşlardır. Çondur.F, Evlmoğlu.U (2007) G.Ç. analz le Madenclk sektörünün ülke kalkınmasındak öneml rolü üzerne nceleme yapşlardır. Özdemr.A,Yüksel.F,(2006), yaptıkları çalışmada 1985, 1990, 1996, 1998 yıllarında enerj sektörünün endüstrler arası grd alışverşnde doğrudan ve dolaylı etklern ncelemşlerdr. Dünyanın çeştl ülkelernde G.Ç. analz yöntem le brçok çalışma yapılştır. Bergmann. Holger (2006), çalışmasında GrdÇıktı analz le Almanya da Hamburg yakınlarında olan Alte Land bölgesndek tarım sektörünün önemn göstermek amacı le, thalat faktörlerndek marjnal değşm ncelemş bu sektör üzerndek sthdam etksn göstermş ve bölge çn tarın önemn vurgulaştır. Clegg.Jhon, and Co., (1999), çalışmasında, çarpan analzn kullanarak, kereste üretm ve şlemeden kaynaklanan sektörel bağlantılara odaklanarak, İskoç ekonomsne ormancılığın katkılarının büyüklüğünü ölçmüştür. Chase Robert.A, Bouque.Phlp.J, Jr.Conway.Rchard.S (1993) Washngton eyalet üzerne yaptıkları çalışmada, G.Ç. modeln kullanarak endüstrler arası gelşm ncelemşler ve uzun sürel tahmnler yaparak ekonometrk model oluşturmuşlardır. Bu çalışmada aynı zamanda Washngton ekonomsnn bölgesel düzeyde hareket de gözlemlenmştr. Bu çalışmada Türkye ekonomsnn yapısal durumunun ortaya konulması hedeflenmştr. Ayrıca Türkye ekonomsnde lokomotf sektörlern hangler olduğu ve yıllar tbar le bu sektörlerde ne gb değşklkler olduğunun ortaya konulması 112

4 amaçlanştır. Çalışma lteratüre ve makro ekonomk çalışmalara ışık tutacaktır. YÖNTEM Türkye ekonomsnn yapısal olarak ncelendğ bu çalışmada Türkye İstatstk Kurumunun (TUİK) hazırlaş olduğu 1998 ve 2002 yılları G.Ç. tabloları kullanılştır. TUİK n yayınladığı en son G.Ç. verler 2002 yılına attr. GrdÇıktı modelnn çözümü ve yorumunda 98 ve 2002 yılı temel alınarak sektörel ve ekonomk anlamda çözümü verlmştr. Çözümü yorumlanırken sadece özet tablolar kullanılştır. Çözüme geçmeden önce, toplulaştırmadan kaynaklanan kısaltmalardan dolayı, toplulaştırılan sektörler numaralandırılştır. Toplulaştırma Tüm Ekonomk Faalyetlern Uluslararası Standart Sanay Sınıflaması (ISICRev.3) İmalat sanay sınıflamasına göre yapılştır. Yöntemde kullanılan denklemlern bazı kısaltmaları şunlardır; X =.sektörün fzk çıktı (üretm) mktarı, P =. Sektörde üretlen malın fyatı, P X =.sektörede üretlen çıktının değer, X =. Sektörün j. sektöre verdğ. çıktı j mktarı, C =. çıktının özel tüketm çn kullanılan mktarı, Z =. çıktının özel yatırım çn kullanılan mktarı, Y =.çıktının toplam yurtç nha kullanım mktarı, Temel GrdÇıktı Model Aşağıdak arztalep denge denklemnden fyatları (P ) kaldırılırsa; P X P X PY (Y =C +Z ) (=1,...N) (j=1,..n) 1 j j j j X X Y (=1,...N) (j=1,..n) 2 113

5 Denklem elde edlr. Denklem bu hal le reel üretmtalep eştlğn fade eder. Model varsayına göre br sektörün ara grd kullanım mktarı yalnızca o sektörün çıktısının doğrusal br fonksyonu olmak zorundadır. Bu nedenle ara grd değşkenler, grd katsayıları a ve çıktı X cnsnden fade edleblrler. Eğer 3 j j X j aşağıdak gb yazılırsa; j j X a X (=1,...N) (j=1,..n) ve, bu fade 2. denklemde yerne konulursa X a X Y (=1,...N) (j=1,..n) 4 j j j 0 denklem elde edlr. Bu denklemm çözümü sonucunda denge üretm değerler (X ) modeln bleşenler olan grd katsayıları ve nha talep olarak gösterleblr. Temel grdçıktı modellernn çözümlernden k tanes yaygın kullanılır bunlar; teratf ve ters matrs yöntemdr. Bu çalışmada ters matrs yöntem kullanılştır. Çözümden önce 4' nolu denklem matrs notasyonu le gösterlrse, 5 X=AX+Y 0 Denklem elde edlr. X=nx1 boyutunda üretm sütun vektörünü, A=(a j )=nxn boyutunda grd katsayıları matrsn, Y 0 =nx1 boyutunda, dış kaynaklı nha talep vektörünü göstermektedr. Grd katsayıları matrs (A), brm çıktı başına gerekl en az ara grd mktarlarını gösteren doğrudan grd katsayılarıdır. Grd katsayıları, sektörlern üretm teknğ esas alınarak belrlendğ çn A matrsne teknoloj matrs veya Yapısal Matrs de denmektedr. 5'nolu denklemden nha talep vektörü yalnız bırakıldığında nha çıktı çözüm denklemne ulaşılır. 6 X=(IA) 1 Y 0 114

6 Temel G.Ç. bleşenlern kısaltmaları le açıklanırsa; e: nha tüketm harcaması, j: gayrsaf sermaye oluşumu, k: hracat, Y: nha kullanım(nha Talep), X: toplam kullanı fade eder. R=(IA) 1 kısalması se Leontef ters matrs olarak adlandırılır. Leontef Ters matrs brm matrs le A matrsnn farkının tersne eşttr. Y=e+j+k: nha kullanım dğer üç bleşenn toplana eşttr. Eğer denklemler toplam kullanım çn tekrardan yazılırsa aşağıdak denklemler elde edlr. X=(IA) 1 (e+j+k) 7 X=e(IA) 1 +j(ia) 1 +k(ia) 1 8 Dengel ekonom varsayından hareketle, tüm sektörlerde toplam talep toplam arz a eşt olmalıdır. Kapalı ekonomde sektörel arzlar yurtç üretme eşttr. Kapalı ekonomde veya dengel ekonom varsayından dolayı tüm sektörlerde arz ve talep eştlğ aynı anda sağlanmalıdır. Sektörel denge üretm değerlernn bulablmek çn sırayla grd katsayıları matrsn (A) daha sonra Leontef Ters Matrsn (I A) 1 bularak nha talep vektörü Y 0 le şleme konulur. X= (IA) 1 Y formülünü kullanılarak denge üretm değerlern bulunur ve Leontef Ters Matrsnn doğruluğunu test edleblr. Faktör Gereksnm ve Grd Çoğaltanlarının Bulunması Temel grd faktörler olarak c: toplam ara tüketm, j: gayr saf katma değer, m: thalatı göstermek üzere; nha taleptek değşmn yol açtığı değşmlern faktör üzerndek etkler şu şeklde hesaplanır. X=(IA) 1 Y 0 olmak üzere; C=cX: toplam ara tüketm/ nha tüketm, J=jX: şletme artığı, M=mX: İthalat (cf). Örneğn nha taleptek değşmlern yol açtığı gayr saf katma değer değşmler: ΔJ=j(IA) 1 Y 0 le hesaplanır. m Paylar AraĢtırma Model Çözümü Bu model çözümünün kullanım amacı, kapalı ekonomnn artık açık br ekonom olarak görülmes ve Leontef 115

7 denklemlernn bu modele göre oluşturulmasıdır. Herhang br sektörü çn denge üretm denklem; 9 X =d (V +Y )+E (=1,...N) X : sektöründe yurtç üretm, V : sektöründe ara grd taleb, Y : sektöründe nha talep, E : sektöründe hracat değerlern göstermektedr. Bu modeln durağan modelden farkı d katsayısı olarak fade edlen thal kamesnn kullanılmasıdır. Varsayıma göre durağan modelde dış etkenlerden veya dışsallardan etklenme gb br durum yoktur. Bu modelde se thal kamenn ekonom üzernde etksnn ölçümü yapılır. Katsayı d bulmak çn 9 nolu denklem yenden düzenlendğnde denklem 10 elde edlr. 10 d =(X E )/(V +Y ) (=1,...N) Denklem 10 ncelendğnde, paydadak term malına olan toplam yurtç talep mktarını göstermektedr. Paydak term yurtç taleb gösterr. İthal kame yurtç ara talep ve yurtç nha talep çnde gösterlmştr. Eğer X den E y çıkartılırsa net arz bulunur. Eğer thalat artarsa d katsayısı küçülür. Poztf br thal kame varsa d katsayısı büyür. Üretm vektörü matrs şeklnde fade edldğnde 11 nolu denklem elde edlr. X=(IDA) 1 (DY+E) 11 D, köşegenler üzernde d katsayılarının olduğu köşegen matrstr. (IDA) 1 termn R olarak kısaltması yapıldığında t zaman sürecnde denklemn brnc farkı; X=R(t)D(t) Y + R(t) E + R(t) D[Y(t+1) + V(t+1)] + R(t)D(t)( A)X(t) 12 Fark denklem elde edlr. zaman dlmler arasındak brmlern farkıdır. Bu denklemn br dğer adı da temel ayrıştırma denklemdr. Sırası le 1998 ve 2002 yılı çn, yurtç arz katsayılarında, grd katsayılarında, hracatta ve nha 116

8 taleptek değşmler D, A, E, Y gb notasyonla gösterlrse; X y =R 98 D 98 Y Yurtç nha taleptek değşmn üretme etks, X e =R 98 D 98 E İhracattak değşmn üretme etks, X m =R 98 D(V Y 2002 ) İthal kamesnn üretme etks, X a =R 98 D 98 AX 2002 Grd katsayılarındak değşmn etks şeklnde yazılır. ARAġTIRMA BULGULARI TUİK tarafından 97 sektörlü olarak ncelenen 1998 yılı tabloları ve 59 sektörlü olarak ncelenen 2002 yılı tabloları ISIC Rev. 3 uluslar arası sınıflamaya göre 31 sektör olarak toplulaştırılş ve aşağıdak Tablo 1 de verlmştr. Tablo 1: ToplulaĢtırılĢ Sektörler ve Gösterm Sektör Kod Sektör Açıklaması Tarım, Ormancılık, Hayvancılık ve Balıkçılık (Tahıl ve b.y.s dğer btksel ürünlern yetştrlmes, Sebze bahçe ve kültür btkler le fdanlık ürünlern yetştrlmes, Meyve sert kabuklular çecek ve baharat btklern yetştrlmes, Hayvancılık, Tarım ve hayvancılık le lgl hzmetler (veternerlk harç), Ormancılık tomrukçuluk ve lgl hzmet faalyetler, Balıkçılık) Madenclk ( Maden kömürü ve lnyt çıkarı, Ham petrol ve doğalgaz çıkarı, Demr cevher ve dğer metal cevherler çıkarı, Kum kl ve taşocakçılığı, B.Y.S madenclk ve taşocakçılığı) Gıda Ürünler ve Ġçecek Ġmalatı (Mezbahacılık, Balık ve Balık ürünlernn şlenmes ve saklanması, Sebze ve Meyvelern şlenmes ve saklanması, Btksel ve Hayvansal sıvı ve katı yağlar, Süt ürünler malatı, Öğütülmüş tahıl ve nşasta ürünler malatı, Hazır hayvan yemler malatı, Fırın ürünler malatı, Şeker malatı, Kakao çkolata şekerleme makarna ve b.y.s ürünlern malatı, Alkollü çeceklern malatı, Alkolsüz çecek malatı maden ve memba suları üretm) 4 Tütün Ürünler Ġmalatı Tekstl Ürünler malatı (Tekstl plkçlğ dokumacılığı ve aprelenmes, dğer tekstl 5 ürünler malatı, Trkotaj (örme) ürünler malatı) Gym EĢyaları Ġmalatı ( Kürk harç gym eşyası malatı, Kürkün şlenmes ve 6 boyanması kürk mamuller malatı) 7 Dernn Tabaklanması, Ayakkabı malatı 8 Ağaç ve Mantar Ürünler, Kereste ve parke sanay 9 Kâğıt ve Kâğıt Ürünler Ġmalatı 10 Basım ve Yayım ( Yayım, Basım ve hzmet faalyetler, plak, kaset vb. çoğaltılması) 11 Kok Kömürü ve Rafne edlmģ Petrol Ġmalatı Kmyasal Madde ve Ürünlern Ġmalatı (Ana kmyasal maddeler sentetk kauçuk ve plastk hammadde malatı, kmyasal gübre ve azotlu bleşklern malatı, Zrakmyasal 12 ürünler le boya ve vernk vb. maddelern malatı, Eczacılıkta ve tıpta kullanılan ürünlern malatı, temzlk kozmetk b.y.s kmyasal ürünler ve sun ve sentetk elyaf malatı) 13 Plastk ve Kauçuk Ürünlern malatı Metalk olmayan dğer Mnerallern malatı (Cam ve cam ürünler malatı, Seramk 14 ürünler malatı, çmento kreç ve alçı malatı; bunlarla sert maddelern malatı, Taşın şlenmes ve b.y.s metalk olmayan ürünlern malatı) 117

9 Ana Metal Sanay ( DemrÇelk ana sanay, DemrÇelk dışındak ana metal sanay, 15 Döküm sanay) Makne ve Teçhzat harç Metal EĢya Sanay ( Metal yapı Malzemeler tank sarnıç 16 ve buhar kazanı malatı, Dğer metal eşyaların malatı metal şler le lgl hzmet faalyet) B.Y.S Makne ve Teçhzat malatı (Genel amaçlı makne malatı, Özel amaçlı 17 maknelern malatı, B.Y.S ev aletler malatı) 18 Büro, Muhasebe ve Blg ĠĢlem Makneler malatı 19 B.Y.S Elektrkl Makne ve Chazların malatı 20 Radyo, Televzyon ve HaberleĢme Chazların malatı 21 Tıbb Aletler, Hassas Optk Aletler ve Saat malatı 22 Motorlu Kara TaĢıtı, römork ve yarı Römork malatı Dğer UlaĢım Araçları malatı ( Denz taşıtlarının yapı ve onarı, Demryolu ve 23 tramvay lokomotfler le vagonlarının malatı, Hava ve uzay taşıtları malatı, B.Y.S ev aletler malatı) 24 Moblya malatı. B.Y.S dğer malatlar Elektrk, Gaz, su üretm ve Dağıtı ( Elektrk üretm letm ve dağıtı, Gaz 25 üretm ve dağıtı, Suyun toplanması arıtılması ve dağıtılması) 26 ĠnĢaat, Gayr Menkul ve Konut sahplğ Tcar Faalyetler (Motorlu taşıtların satışı bakı ve onarı; yakıtının perakende 27 satışı, Toptan tcaret ve tcaret komsyonculuğu (Motorlu taşıtlar harç), Perakende tcaret kşsel ve ev eşyalarının tamr; Motorlu taşıtlar harç) Kamu Hzmetler, Hzmetler ve Dğer faalyetler ( Oteller moteller pansyonlar kamp ve dğer konaklama yerler, Lokanta kahvehane bar ve yeme çme yerler, Operatörsüz makne ve teçhzat le kşsel eşya ve ev eşyalarının kralanması, Blgsayar ve lgl 28 faalyetler, Araştırma ve gelştrme hzmetler, Dğer ş faalyetler, Eğtm hzmetler, Sağlık şler ve sosyal hzmetler, İş şveren ve meslek kuruluşlarının faalyetler, Eğlence dnlenme kültür ve sporla lgl faalyetler, Dğer hzmet faalyetler, Kamu Hzmetler) TaĢımacılık ( Demryolu taşımacılığı, Karayolu taşımacılığı ve boru hattı le 29 taşımacılık, Denzyolu taşımacılığı, Havayolu taşımacılığı, Destekleyc ve yardımcı ulaştırma faalyetler; seyahat acenteler faalyetler) 30 Posta ve Telekomünkasyon Mal Aracı KuruluĢlar ( Mal aracı kuruluşlar ve bunlara yardımcı faalyetler, Sgorta 31 ve emekllk fonları le lgl faalyetler) Sektörel ve Ekonom Çapında Üretm Çoğaltanları Temel G.Ç. modelnde denge üretm çözüm denklemnn 1 brnc farkı alınarak ( X ( I A) Y0 ) sektörel ve ekonom çapında üretm çıktıları bulunablr. Modeldek herhang br sektörün nha talebnde br brmlk artış meydana gelrse (dğer sektör çıktıları sabt kalmak şartıyla) sektörel üretm artışlarını Leontef Matrsnn 1. sütunundak katsayılar verr. Tablonun tüm sütunlarında meydana gelen artışların topla se ekonomnn tamanda meydana gelen üretm artışlarını verr Aydoğuş (1999:s48). Kısaca sektörlern üretm çıktıları, tek br sektörün nha talebnde meydana gelen br brmlk artışın, ekonomde yol açtığı toplam üretm artışını gösterr. Ekonom çapında üretm çoğaltanları se tüm sektörlern nha talebnde meydana gelen br brmlk artışın yol açtığı üretm sektörel üretm artışların tümünün toplana eşttr. 118

10 Tablo 2: Leontef Matrs Sütun ve Satır Leonte Leonte Leonte Leonte f f f f 98 Yılı 98 Yılı Matrs Matrs Matrs Matrs Sektörle Sektörle Sütun Satır Sütun Satır r r m m m m ı ı ı ı 2002 Yılı Sektörle r Leonte f Matrs Sütun m Leonte f Matrs Satır m 2002 Yılı Sektörle Leonte f Matrs Sütun m Leonte f Matrs Satır r m ı ı ı ı 1 1,47 2, ,42 1,30 1 1,53 2, ,60 1,47 2 1,17 2, ,13 1,05 2 1,22 2, ,11 1,04 3 1,95 1, ,63 1,16 3 2,24 1, ,90 1,39 4 1,97 1, ,32 1,20 4 2,14 1, ,77 1,48 5 1,80 1, ,14 1,05 5 2,31 2, ,36 1,08 6 2,07 1, ,56 1,17 6 2,51 1, ,99 1,37 7 2,01 1, ,18 1,04 7 2,31 1, ,47 1,08 8 2,16 1, ,88 1,05 8 2,24 1, ,21 1,07 9 1,65 1, ,46 1,80 9 2,04 2, ,72 2, ,73 1, ,69 1, ,08 1, ,16 2, ,36 1, ,29 2, ,80 1, ,66 1, ,50 2, ,37 1, ,65 3, ,67 3, ,85 1, ,48 2, ,07 1, ,73 3, ,66 1, ,17 1, ,01 1, ,77 1, ,67 2, ,45 2, ,85 3, ,57 2, ,84 1,44 m 49,04 49, ,03 1,46 m 57,72 57,72 Sektörlern nha talebnde meydana gelecek 1 brmlk artışlar karşısında ekonomnn tüm sektörlernde ortaya çıkan toplam ekonomk katkı Leontef matrsnn sütün topla le bulunurken, dğer tüm sektörlern nha talebndek 1 brmlk artışları karşılamak çn lgl sektörün üretmn ne kadar artırması gerektğ se Leontef matrsnn satır topla le bulunur. İler bağıntı (satır topla) etksnn yüksek olmasının anla ekonomk yapının çndek sektörlern, adı geçen sektöre ne ölçüde bağımlı olduklarını gösterrken, ger bağıntı (sütun topla) etksnn büyük olması se adı geçen sektörün dğer sektörlere ne ölçüde bağımlı olduğunu gösterr. Tablo 2 de 1998 yılı sütun toplamları ncelendğnde üretm çoğaltanı etks en büyük sektörler sırası le (8) ağaç ve mantar ürünler, (6) gym eşyaları malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı ve (4) tütün ürünler malatıdır. Çoğaltan etks en az sektörler se (18) büro, muhasebe ve blg şlem makneler malatı ve (21) tıbb aletler, hassas optk aletler ve saat malatıdır. Satır toplamlarında üretm çoğaltanı en büyük olan sektörler se sırası le (15) ana metal 119

11 sanay, (1) tarım, ormancılık, hayvancılık, balıkçılık, (27) tcar faalyetler ve (12) kmyasal madde ve ürünlern malatıdır yılı çn ekonomk anlamda üretm çoğaltanı katsayısı 49,04 dür. Yan tüm sektörlerde nha talep br brm arttığında ekonomde toplam üretm artışı 49,04 brm olacaktır yılı sütun toplamları ncelendğnde üretm çoğaltan etks en büyük sektörler sırası le (6) gym eşyaları malatı, (5) tekstl ürünler malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı, (3) gıda ürünler ve çecek malatı ve (8) ağaç ve mantar ürünlerdr. Çoğaltan etks en az olan sektörler se (18) büro, muhasebe ve blg şlem makneler malatı ve (2) madenclk sektörüdür. Satır toplamlarında üretm çoğaltanı etks en büyük olan sektörler se (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler, (29) taşımacılık,(15) ana metal sanay ve (12) kmyasal madde ve ürünlern malatıdır yılı çn ekonomk anlamda üretm çoğaltanı katsayısı 57,72' dr. Yan tüm sektörlerdek nha talep dek br brmlk artış tüm ekonomde 57,72 brmlk artışa neden olacaktır. Her k yılı beraber nceledğnde, sütun toplamlarında (6) gym eşyaları malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı ve (8) ağaç ve mantar ürünler çoğaltan etks en yüksek sektörlerdr. Satır toplamlarında se çoğaltan etks en büyük sektörler (15) ana metal sanay ve (12) kmyasal madde ve ürünlern malatıdır. Faktör Gereksnm ve Temel Grd Çoğaltanları Temel grd olarak faktör gereksnmler sektörlern çıktıları le doğru orantılıdır. Durağan model çerçevesnde bu bağlantıyı ncelemek olanaklıdır. Faktör gereksnmler G.Ç. tablosundan bakılarak üretm çıktıları gb aynı metotla çözülür. Beklenen üretm düzeyn gerçekleştrmek çn faktör katsayıları aracılığı le faktör gereksnm hesaplanablr. Tablo 3 de üç faktöre (toplam ara tüketm, thalat, gayr saf katma değer) at grdler çn br brmlk nha artış sonucu faktörlerdek değerlern değşmn gösterr. 120

12 Tablo 3: Faktörler Üzernde Sektörel Etkler m Ara Tüketm Ġthalat Gayr Saf Katma Değer 98 Yılı m Ara Tüketm Sektörel Etkler Sütun Satır 2002 m Ara tüketm Sektörel Etkler Sütun Satır 98 Yılı İthalat Sektörel Etkler Sütun Satır 2002 Yılı İthalat Sektörel Etkler Sütun Satır 98 Yılı Gayr Saf Katma Değer Sektörel Etkler Sütun Satır 2002 Yılı Gayr Saf Katma Değer Sektör el Etkler Sütun 1 0,49 0,86 1 0,58 0,91 1 0,11 0,14 1 0,12 0,12 1 0,86 1,61 1 0,83 1,53 2 0,18 0,26 2 0,24 0,37 2 0,59 1,15 2 0,71 1,81 2 0,40 0,62 2 0,27 0,52 3 0,98 0,92 3 1,28 1,14 3 0,17 0,11 3 0,16 0,07 3 0,79 0,48 3 0,80 0,38 4 1,02 0,72 4 1,18 0,71 4 0,15 0,04 4 0,18 0,03 4 0,79 0,31 4 0,78 0,33 5 0,83 1,00 5 1,35 1,65 5 0,31 0,34 5 0,30 0,24 5 0,66 0,62 5 0,67 0,58 6 1,10 0,74 6 1,54 0,79 6 0,23 0,08 6 0,21 0,03 6 0,74 0,36 6 0,76 0,29 7 1,05 0,77 7 1,34 0,89 7 0,37 0,25 7 0,32 0,19 7 0,59 0,27 7 0,65 0,30 8 1,20 1,10 8 1,27 0,91 8 0,18 0,10 8 0,29 0,11 8 0,78 0,43 8 0,68 0,30 9 0,68 0,76 9 1,06 1,16 9 0,42 0,51 9 0,42 0,47 9 0,56 0,46 9 0,56 0, ,76 0, ,10 0, ,23 0, ,25 0, ,75 0, ,74 0, ,37 0, ,86 1, ,27 0, ,62 0, ,72 1, ,32 0, ,53 0, ,67 1, ,62 1, ,60 1, ,36 0, ,38 0, ,88 0, ,10 1, ,40 0, ,41 0, ,56 0, ,56 0, ,69 0, ,04 0, ,22 0, ,29 0, ,75 0, ,68 0, ,69 1, ,87 1, ,61 1, ,59 1, ,37 0, ,39 0, ,87 0, ,05 0, ,36 0, ,44 0, ,62 0, ,54 0, ,43 0, ,61 0, ,65 0, ,60 0, ,34 0, ,38 0, ,14 0, ,11 0, ,85 0, ,91 0, ,14 0, ,09 0, ,65 0, ,92 0, ,54 0, ,51 0, ,44 0, ,48 0, ,33 0, ,78 0, ,69 0, ,66 0, ,30 0, ,33 0, ,15 0, ,36 0, ,88 0, ,80 0, ,12 0, ,19 0, ,58 0, ,00 0, ,56 0, ,53 0, ,42 0, ,46 0, ,18 0, ,48 0, ,77 0, ,61 0, ,22 0, ,38 0, ,91 0, ,23 0, ,33 0, ,40 0, ,65 0, ,58 0, ,48 0, ,74 1, ,17 0, ,11 0, ,81 1, ,87 1, ,71 0, ,18 1, ,14 0, ,24 0, ,83 0, ,74 1, ,31 0, ,68 0, ,03 0, ,12 0, ,95 1, ,86 0, ,38 0, ,70 1, ,11 0, ,09 0, ,87 1, ,89 2, ,55 0, ,80 1, ,17 0, ,13 0, ,76 1, ,80 1, ,17 0, ,79 0, ,05 0, ,11 0, ,94 1, ,87 0, ,47 0, ,60 0, ,11 0, ,11 0, ,87 1, ,87 1,26 m 18,77 m 27,52 m 11,30 m 11,83 m 18,96 m 18,37 Satır m Ara Tüketm: Nha talebndek toplam ara tüketm etks en yüksek olan sektörler 1998 yılı çn sırası le (8) ağaç ve mantar ürünler, (6) gym eşyaları malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı, (4) tütün ürünler malatıdır. Tüm sektörlerde nha taleplernde br brm artış 121

13 meydana geldğnde en büyük toplam ara tüketm artışı (15) ana metal sanaynde olmuştur. Bunu sırasıyla (8) ağaç ve mantar ürünler, (5) tekstl ürünler malatı ve (29) taşımacılıktır sektörler takp etmştr yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış gerçekleştğnde ekonom genelnde ek 18,77 lk toplam ara tüketm olacaktır yılı çn nha talebndek toplam ara tüketm etks en yüksek olan sektörler sırası le (6) gym eşyaları malatı, (5) tekstl ürünler malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı, (3) gıda ürünler ve çecek malatıdır. Tüm sektörlerde nha taleplernde br brm artış meydana geldğnde en büyük toplam ara tüketm artışı olan sektörler sırayla (26) nşaat, gayrmenkul ve konut sahplğ (5) tekstl ürünler malatı, (29) taşımacılık ve (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetlerdr yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış gerçekleştğnde, ekonom genelnde ek 27,52 lk toplam ara tüketm olacaktır. Ġthalat :1998 yılı çn nha talebndek artışı le thalata en yüksek etks olan sektörler sırasıyla (21) tıbb aletler, hassas optk aletler ve saat malatı, (18) büro, muhasebe ve blg şlem makneler malatı, (23) dğer ulaşım araçları malatı ve (20) radyo, televzyon ve haberleşme chazların malatıdır. Eğer tüm sektörlerde nha talebnde br brm artış olursa thalat artışı en fazla olan sektörler (2), madenclk, (15) ana metal sanay, (12) kmyasal madde ve ürünlern malatı ve (21) tıbb aletler, hassa optk aletler ve saat malatıdır yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış meydana geldğnde ekonom genelnde ek 11,30 lk thalat olacaktır yılı çn nha talebndek artış le thalata en büyük etks olan sektörler sırası le (18) büro, muhasebe ve blg şlem makneler malatı, (21) tıbb aletler, hassas optk aletler ve saat malatı, (2) madenclk ve (20) radyo, televzyon ve haberleşme chazların malatıdır. Tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış olursa thalat artışı en fazla olan sektörler (2) madenclk, (12) kmyasal madde ve ürünlern malatı, (15) ana metal sanay, (8) ağaç ve mantar ürünlerdr yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış meydana geldğnde ekonom genelnde ek 11,83 lük thalat olacaktır. 122

14 Gayrsaf Katma Değer: 1998 yılı çn nha talebndek artış le gayrsaf katma değere en büyük etks olan sektörler sırası le (27) tcar faalyetler, (30) posta ve telekomünkasyon, (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler ve (31) mal aracı kuruluşlardır. Eğer yne tüm sektörlerde nha taleplernde br brm artış olursa gayrsaf katma değer artışı en yüksek olan sektörler (27) tcar faalyetler, (1) tarım, ormancılık, hayvancılık ve balıkçılıktır yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brmlk artış meydana geldğnde ekonom genelnde ek 18,96 lık gayr saf katma değer olacaktır yılı çn nha talebndek artış le gayrsaf katma değere etks en büyük olan sektörler sırası le (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler, (25) elektrk, gaz, su üretm ve dağıtı (30)posta ve telekomünkasyon ve (31)mal aracı kuruluşlardır. Tüm sektörlern nha talebnde br brm artış olduğunda gayrsaf katma değer artışı en yüksek olan sektörler (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler, (29) taşımacılık, (1) tarım, ormancılık, hayvancılık, balıkçılıktır yılı çn tüm sektörlern nha taleplernde br brm artış meydana geldğnde ekonom genelnde ek 18,37 lk gayr saf katma değer olacaktır. Hrschman Sınıflaması Endüstrler arası lşkler br ekonom çndek sektörlern brbrlernden mal ve hzmet alışverş yapmalarıdır. Karşılıklı olan bu lşklern k yönü vardır. Bunlardan brncs ler bağıntı etksdr, yan br sektörün çıktısının dğer sektörler tarafından ara mal olarak kullanılan kısnın toplam çıktısına oranıdır. İkncs se ger bağıntı etksdr, yan sektörlern kend üretmn gerçekleştrmek çn kendnden ve dğer sektörlerden kullandığı ara mal toplanın çıktısına oranıdır. Br dğer bağınlaşma yapısı se toplam ler ve ger bağıntılardır. Sektörlern doğrudan ve dolaylı tüm bağıntıların toplana toplam bağıntı etkler adı verlr. Aydoğuş (1999:s93). m ler bağıntı Leontef ters Matrsn çeren tablodak br sektörün satır topladır. m Ger Bağıntı se aynı tablodak sektörün sütun topladır. 123

15 Tablo 2 de toplam ler ve ger bağıntı çn şu sonuçlar çıkartılştır. 98 yılı çn toplam ler bağıntısı yüksek olan sektör (15) ana metal sanaydr. Aynı yıl çn toplam ger bağıntısı yüksek sektör se (8) ağaç ve mantar ürünlerdr yılı çn toplam ler bağıntısı yüksek sektör (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetlerdr. Aynı yıl çn toplam ger bağıntısı yüksek sektör (6) gym eşyaları malatıdır. Sonrak aşamada se bu bağıntılara at endeksler hesaplanştır. Eğer toplam ler bağıntıları ve toplam ger bağıntıları, hesaplanan baz değere bölünürse, ler ve ger toplam bağıntı endeksler bulunur. Baz değer sektörlern satır veya sütun toplamalarını (durağan model de satır ve sütun toplamları eşttr) sektör sayısına bölünerek bulunan br değerdr. Tablo 4: Bağıntı Endeksler 98 Yılı Ger Bağıntı Endeks İler Bağıntı Endeks 98 Yılı Ger Bağıntı Endeks İler Bağıntı Endeks 2002 Yılı Ger Bağıntı Endeks İler 2002 Bağıntı Yılı Endeks Ger Bağıntı Endeks İler Bağıntı Endeks 1 0,93 1, ,90 0,82 1 0,82 1, ,86 0,79 2 0,74 1, ,72 0,66 2 0,66 1, ,60 0,56 3 1,23 0, ,03 0,73 3 1,20 0, ,02 0,75 4 1,24 0, ,83 0,76 4 1,15 0, ,95 0,79 5 1,14 1, ,72 0,66 5 1,24 1, ,73 0,58 6 1,31 0, ,99 0,74 6 1,35 0, ,07 0,74 7 1,27 0, ,74 0,66 7 1,24 0, ,79 0,58 8 1,37 1, ,19 0,66 8 1,20 0, ,19 0,58 9 1,05 1, ,92 1,14 9 1,09 1, ,92 1, ,10 0, ,07 0, ,12 0, ,16 1, ,86 1, ,82 1, ,97 0, ,89 0, ,95 1, ,86 1, ,89 1, ,90 2, ,17 0, ,93 1, ,11 0, ,93 1, ,05 0, ,74 0, ,08 0, ,95 0, ,06 1, ,92 1, ,00 1, ,84 1, ,17 0, ,09 0,78 98 yılı çn toplam ler bağıntı endeks yüksek sektör (15) ana metal sanay, toplam ger bağıntı endeks yüksek sektör se (8) ağaç ve mantar ürünler, (1)tarım, ormancılık, hayvancılık ve balıkçılık ve (6) gym eşyaları malatıdır yılı çn toplam ler bağıntı endeks yüksek sektör (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetlerdr. m ger bağıntı endeks yüksek sektör se (6) gym eşyaları malatı, (29) 124

16 taşımacılık ve (5) tekstl ürünler malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatıdır. Hrschman sınıflamasına göre klt sektörler belrlenmes gerekldr. Çalışmada en yüksek endeks değerne sahp sektörler lk dörte grecek şeklde sıralanşlardır. Sektörler bu şeklde sıralanmasının neden yatırım öncelğnn belrlenmesdr. Bu sınıflamada öneml noktalardan br de sınıflandırma esnasında öncelkle ler ve ger bağıntısı en yüksek olan sektörü lk sıraya koymaktır. İknc sıraya ger bağıntısı yüksek ler bağıntısı düşük sektör, üçüncü sıraya se ler bağıntısı yüksek ger bağıntısı düşük sektör, dördüncü sıraya ler ve ger bağıntısı düşük sektör konmalıdır. Dördüncü sıradak sektör dğer klt sektörlerden sonrak en küçük değerlere sahp olan sektör olmalıdır. 98 yılı klt sektörler; 1. (15)ana metal sanay 2. (8)ağaç ve mantar ürünler 3. (1)tarım, ormancılık, hayvancılık ve balıkçılık 4. (6) gym eşyaları malatı 2002 yılı klt sektörler 1. (28)kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler. 2. (6)gym eşyaları malatı. 3. (29)taşımacılık. 4. (5) tekstl ürünler malatı, (7) dernn tabaklanması ve ayakkabı malatı. m Paylar AraĢtırma Model Çözümü Bu model çözümünde, sektörlern belrl br zaman aralığında üretm düzeynde gözlenen mktar değşmler ncelenr. Zaman dlmler genelde yıllara göre alınır. Br öncek yıldan br sonrak yıla sektörlern çıktılarındak artma veya azalmanın mktarlarını ncelenr. Bu modelde değşme etk eden 4 ana etmen vardır. Bu etmenler aynı zamanda grdçıktı tablolarının bleşenler olan; 1. Yurtç nha taleptek değşm 2. İhracattak genşleme 3. İthal kamedek değşm 125

17 4. Ara grd kullanındak değşmdr Tablo 5 de toplam paylar model çözüm değerler 1998 ve 2002 yılının çn verlmştr. Tablo 5 :1998 ve 2002 yılı üretm mktarı değşmler Sektör ler Nha Kullanım İhracat İthal İkame Grd Sektörle katsayı r Nha Kullanım m İhracat İthal İkame Grd katsayı

18 Tablo 5 ncelendğnde, 1998 ve 2002 yılları arasında G.Ç. tablolarında üretmde düşüş olduğu görülür. Bunun anla ekonom çnde sektörel daralmaların olduğudur. Nha talebn bleşenler ncelendğnde, tüm bleşenlerde azalma olduğu görülmektedr. Bu azalmada en fazla pay nha kullanıma attr. Nha kullanımdak azalmaya görel olarak en büyük katkıyı sağlayan sektör (21)tıbb aletler, hassas optk aletler ve saat malatıdır. En az daralma olan sektör se (6) gym eşyaları malatıdır. İhracatta bu azalmaya en büyük katkısı olan sektör ( 6 ) gym eşyaları malatıdır. En az daralma olan sektör se (21) tıbb aletler, hassas optk aletler ve saat malatıdır. Sonuç Bu çalışma le 2002 yılında 1998 yılına göre ekonomde br daralma olduğu görülmektedr. Çalışmada yıllar tbaryle sektörler brbrler le karşılaştırılş, klt sektörler belrlenmştr. Çalışmada ulaşılan sonuçlardan brs klt sektörlern yıllara göre değşm göstermesdr yılında klt sektör ana (15) metal sanay ken, 2002 yılında bu sektör lk dörde grememştr yılında (28) kamu hzmetler, hzmetler ve dğer faalyetler sektörü klt sektör olmuştur. Sadece 1998 yılında klt sektörlerden br olan (6) Gym eşyaları malatı 2002 yılında da klt sektörler arasına grmey başarştır. Her k yıl çn üretm çoğaltanları yüksek olan sektörler se 1998 çn (8) ağaç ve mantar ürünler, 2002 çn (6) gym eşyaları malatı olmuştur. Bu k sektör her k yıl çnde en çok ara grd mal kullanan sektörlerdr. Sektörlern üretm düzeyler her k yıl çn karşılaştırdığında se 2002 yılında 1998 yılına göre tüm sektörlerde öneml oranda azalma olmuştur. Bu azalmalar ncelendğnde, en fazla azalma oranı nha kullanımda meydana gelmştr. 127

19 Kaynakça Altan.Ş, Edz.A, (2009), Grd Katsayılarının Güncellenmes İçn Ras Ve Hedef Programlama Modellernn Kullanı, Gaz Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs 11 / 3 (2009) Aydemr,Zeynep.C, (2002), Bölgesel Rekabet Edeblrlk Kapsanda İllern Kaynak Kullanım Görece Vermllkler: Ver Zarflama Analz Uygulaması, Dpt Uzmanlık Tezler Yayın No : Dpt : 2664 Aydoğuş.O, (1999), GrdÇıktı Modellerne grş, Gaz Ktabev. Bergmann.H, (2006), Data based uncertanty n regonal nputoutput analyss Some model calculatons about the mportance of agrculture n the Alte Land, paper and presentaton at the ECOMOD Conference 2006, Brussels. Clegg.J, (1999), Scottısh Forestry: An InputOutput Analyss, Macaulay Land Use Research Instıtute. Çakır.M, Özdemr.A, Çakır.F, (2007), Türkye de Hzmet Sektöründek Çarpan KatsayılarıGrdÇıktı Yöntemyle, 8. Türkye Ekonometr ve İstatstk Kongres 2425 Mayıs 2007 İnönü Ünverstes Malatya. Çondur.F, Evlmoğlu.U, (2007), Türkye de Madenclk Sektörünün Grd Çıktı Analz Yöntemyle İncelenmes, Adnan Menderes Ünverstes Sosyal Blmler Dergs, sayı17 DİE, İnputOutput Yapısı DİE, İnputOutput Yapısı 2002 Ersungur.M, Kızıltan.A, (2007), Türkye Ekonomsnde İthalata Bağımlılığın GrdÇıktı Yöntemyle Analz Atatürk Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, clt9 sayı1. Glıckman, N.J., (1977), Econometrc Analyss of Regonal Systems: Exploratons n Model Buldng and Polcy Analyss, New York: Academc Press, pp Mller.Ronald.E, Blar.Peter.D, (2009), InputOutput Analyss Foundatons and Extensons, Cambrgde Unversty Press Özdemr.A, Yüksel.F, (2006), Türkye de Enerj Sektörünün _ler ve Ger Baglantı Etkler, Yönetm ve Ekonom Dergs, clt3 sayı2. Ramos.N.M, Estrada.G, Felpe.J, (2008), An InputOutput Analyss Of the Phlppne BPO Industry Journal of Complaton 2008 Crawford School of Economcs and Government, The Australan Natonal Unversty and Blackwell Publshng Asa Pty Ltd. Tunç.G.İ, (2004), Türkye Ekonomsnde Yapısal Değşm:Br Grd Çıktı Analz, Ortadoğu Teknk Ünverstes ERC Workng Paper n Economc 04/