RADYASYONDAN KORUNMADA GÜNCEL YAKLAŞIMLAR. Dr. Yüksel PABUġÇU Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji AD

Transkript

1 RADYASYONDAN KORUNMADA GÜNCEL YAKLAŞIMLAR Dr. Yüksel PABUġÇU Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji AD

2 Rehani. ICTP 2013.International Safety Standards 2

3 Ülkeye göre değişen doz sınırları (20, 50, 100 msv/y Denetim eksikliği Kalitenin sağlanmasında yetersizlik Aygıt en iyilemesinde yetersizlik Aygıt yazılımlarında çeşitlilik Bilgi ve deneyim eksikliği Hasta yoğunluğundan kaynaklanan çoğu zaman istemsiz göz ardı etme ve özensizlik Gereksiz istemler İletişim sorunları 3

4 Nereden RADYASYON Alırız? DOĞAL RADYASYON %88 -Kozmik Işınlar % msv/yıl -Yeryüzü % msv/yıl -Vücudumuz % msv/yıl -Yiyecek-İçecek-Hava % msv/yıl -Radon Gazı % msv/yıl *** TOPLAM % msv/yıl YAPAY RADYASYON %12 -Tıbbi Uygulamalar % msv/yıl -Mesleki msv/yıl -Nükleer Santraller-Atıklar msv/yıl -Tüketici Ürünleri msv/yıl -Serpinti msv/yıl TOPLAM 0.31 msv/yıl GENEL TOPLAM 2.87 msv/yıl***

5 NCRP 2009 Rapor:160

6 Radyasyon nerede kullanılır? -Madde analizi -Uzay Cisimlerinin yapısı -Metal yorgunluğu -Ġmalat kalite kontrolu -Arkeolojik YaĢ Tayini - Termonükleer Silahlar -Atom Bombası -Hidrojen Bombası -Nötron Bombası - Diğer Endüstriyel Uygulamalar Tıbbi Uygulamalar -Tanısal Radyoloji -Nükleer Tıp -Radyoterapi -RĠA Tıbbi Malzeme Sterilizasyonu Besin Sterilizasyonu Tarımsal Tohum ĠyileĢtirilmesi Nükleer Enerji Santralleri

7 SAĞLIK ÇALIġANI NASIL ETKĠLENĠR? -Radyoloji -Radyasyon Onkolojisi -Nükleer Tıp -RIA Laboratuvarı -Kardiyoloji -Ameliyathane -Diğer -Tıbbi IĢınlama *Tanısal *Tedavi -Kaza ve YanlıĢlık -BarıĢta; *N.S. Kazası *N. Deneme -SavaĢta; *ZayıflatılmıĢ U lu Mermi ve Bomba *Termonükleer Bomba *Kombine Travma (NBC)

8 Radyasyon Ölçüm Yöntemleri Fim Dozimetre Ag K BE: 25 kev Farklı filtreler: Cu, Sn, Al, Plastik Hava Kerma tahmini- Film Banyosu--- Optik dansite Min. Hava Kerma yaklaģık 0.2 mgy Kötü kullanım kolaylıkla saptanır Kayıtları kalıcıdır 30 kev dan yüksek foton enerjilerini saptamada yetersiz Doğruluğu sınırlı Isı ve kimyasal maddeler doğruluğu etkiler Yerini TLD (Termolüminesan Dozimetre) almıģtır 8

9 Termolüminesan Dozimetre Katı maddeler soğurdukları enerjiyi elektron tuzaklarında depolar Depolama elektron olarak yapılır TLD ısıtılınca Tuzaklanan elektronlar serbestleģir Serbest elektronlar görülebilir ıģık yayar Bu ıģık TL maddeye gelen radyasyonun hava kerması ile orantılı TL madde olarak Lityum florid (LiF) kullanılır LiF X ıģınlarını taklit eder Foton enerjisine bağımlı değil ( mgy) Hasta dozu ve çalıģan dozu

10 Diğer Dozimetreler Ġyonizasyon Odaları Geiger-Müller Sayacı Cep Dozimetreleri ( Analog, Sayısal, Ġyonizasyon odaları Hemen okunabilirler 10

11 Karar Vericiler Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ( IAEA) Uluslararası Radyasyondan Korunma Komitesi (ICRP) Uluslararası Radyoloji Birimleri ve Ölçümleri Komisyonu (ICRU) Ulusal Radyayondan Korunma ve Ölçüm Komisyonu (NCRP) Nükleer Düzenleme Komisyonu (NRC) Radyasyon Kontrol Programı Direktörleri Konferansı (CRCPD) BirleĢik Devletler Atomik Etkiler Bilimsel Komitesi (UNSCEAR) ABD Ulusal Bilimler Akademisi ĠyonlaĢtırıcı Radyasyonun Biyolojik Etkileri Komitesi (BEIR) Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Uluslarası Standartlar Organizasyonu ( ISO) Avrupa Radyoloji Derneği (ESR) Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Sağlık Bakanlığı 11

12 NASIL KORUNALIM? ÇALIġANLARIN KORUNMASI Birincil Amaç: Deterministik etkileri önlemek Doz eģik doz olan 2 Gy altında tutulmalıdır Ġkincil Amaç: Stokastik etki ( Kanser ve kaltsal etki) riskini en aza indirmek KiĢisel Dozimetreler ile radyasyon güvenliği uygulamaları ve çaıģanların uygun doz limiti altında doz almaları izlenmeli Radyoloji personeli- hastaya yakınlığı oranında daha fazla Doza maruz kalır. ( Anjiyografi, Floroskopi) ZırhlanmıĢ alan arkasından uzaktan kumandalı skopi cihazları Bunun dıģındadır 12

13 Tüp sızıntısı: Tüpten sızıntı radyasyon çok düģüktür Hastadan saçılan radyasyon: Hastadan 1 METRE uzaklıkta Hasta cilt giriģ dozunun yaklaģık %0.1 ( binde biri) Düzenleme sınırı: saçılan radyasyonun 1 METRE uzaklıkta 1 mgy/saat altında olmasını sağlamalıdır. Saçılan Radyasyon Hava Kerma Düzeyleri: İNCELEME PA Akciğer Grafisi Lateral Kafa Grafisi AP Karın Grafisi (DÜSG) BT İnceleme Floroskopi (1 dakika) 1 METREDEKİ Hava Kerma (µgy) (mikro Gray)

14 KurĢun ve Bizmut Λ / V Antimon Önlükler ( mm) Radyasyonun % 90 nını atenüe eder Atenüasyon ( giderek azalma) katsayısı çok yüksektir Etkili Koruyucu engellerdir KurĢunun Yarı değer kalınlığı: 60 kvp 80 kvp 130 kvp 0.1 mm 0.2 mm 0.3 mm KurĢunun Onda bir değer kalınlığı: 60 kvp 80 kvp 130 kvp 0.35 mm 0.65 mm 0.9 mm KurĢun Önlükler her 6 ayda bir floroskopi/ grafi ile kontrol Bizmut Antimon önlüklerde gerekmez 14

15 Zırhlama/ Kalkanlama 2-3 mm KurĢun Plakalar ( kapı ve gözetleme penceresi dahil Zemin radyasyonundan yüksek radyasyon sızıntısı olmayacak) Yerden m yüksek Özellikli yerlerde ( Radyoterapi/ PET-BT) daha etkin ve özellikli Kalkanlama ĠĢ Yükü (ma.dakika/ hafta ) ( çekim odasında röntgen tüpü Çıktısı ( mgy/mas) ) Kullanım Faktörü: Radyasyonun Bariyere yönlendirilmesi Zemin=1, duvarlar=1/16, tavan= 0 Doluluk Faktörü: Kalkanın diğer tarafındaki insanların çalıģtığı zaman dilimi Sekreterya/ laboratuvar=1, dinlenme odası/ koridor=1/5, 15 depo/ tuvalet= 1/20

16 ÇalıĢan dozları: Kalkanlama çok yüksek koruma sağlar % 90 dan fazla çalıģan dozimetrelerin saptayabileceği en az düzeyden daha az doz alır X ıģınları ya da diğer radyasyon kaynakları aktifken koruyucu Kullanmadan odaya giren çalıģanlar önemli doz alırlar. Bu doz kaynağa yaklaģtıkça artar ( Ters Kare Yasası) GiriĢimsel Radyoloji, Anjiyografi ve Floroskopi çalıģanları daha fazla Radyasyon Maruziyetine uğrar. Dozimetreler kurģun önlük altına takılmalıdır. Floroskopi/ anjiyografi ve Nükleer tıp uygulamalarında Yüzük dozimetreler eklenmelidir. Gebe ÇalıĢanlar bir tane göğüs üzerine ve bir tanesi de karın ön bölümüne takılan iki dozimetre kullanabilirler. Bunlar da koruyucu önlük altında olmalıdır Genel Radyasyon çalıģanları YaklaĢık 5 msv/yıl ya da bunun daha altında Etkin Doz alabilirler 16

17 NASIL KORUNALIM? 1.GEREKLĠLĠK (JUSTĠFĠCATĠON) Her Radyasyon Uygulamasında Zararlı Etkiyi Dengeleyecek Tıbbi Yarar Olmalıdır Hastalar ve Radyasyon ÇalıĢanları Gereksiz ve Sonuç Vermeyecek ġekilde IĢınlanmamalıdır. Etik Kurul Kararı Personel Tıbbi Radyasyon Uygulamada Hastayı Tutmamalıdır. Koruyucu Önlük giymiģ ebeveyni veya bir akrabası yapmalıdır Bu Ġlke Özellikle ÇOCUKlar için Önemi

18 2. UYGULAMADA ETKĠNLĠK (OPTĠMĠZASYON) ( EN ĠYĠLEME) As Low As Reasonably Achievable -Radyasyon Kaynağı Ġle Ġlgili Uygulamalar -Tüm Uygulamalarda Kurallara Uyma -Fiziksel Ortamın Uygun Hale Getirilmesi -Tekrardan Kaçınma -Algoritmik YaklaĢım -Yetkisiz KiĢilerin ÇalıĢmaları -Peryodik Eğitim

19 2.1 UYGULAMADA ETKĠNLĠK YENĠ YAKLAġIM ( AHARA) (OPTĠMĠZASYON) ( EN ĠYĠLEME) As High As Reasonably Achievable -Radyasyon Kaynağı Ġle Ġlgili Uygulamalar -Tüm Uygulamalarda Kurallara Uyma -Fiziksel Ortamın Uygun Hale Getirilmesi -Tekrardan Kaçınma -Algoritmik YaklaĢım -Yetkisiz KiĢilerin ÇalıĢmaları -Peryodik Eğitim

20 3.KĠġĠSEL DOZ VE RĠSK SINIRLARI Mesleksel, Diğer ÇalıĢanlar ve Halk Doz Sınırları Radyasyonun Deterministik ve Stokastik Etkileri için Belirlenir Peryodik Kan Kontrolleri KiĢisel Dozimetreler Radyasyon Alanları (Denetimli / Gözetimli) Ruhsatlandırma Kayıtların Tutulması Gebe ÇalıĢanlar Rölatif YaĢam Kaybı (LLE)

21 GEBE ÇALIġANLAR: ICRP Gebelik bilgisinden itibaren doğuma kadar fetüs için 1 msv doz limiti belirlemiģtir ( Anne için değil) ICRP fetüsü radyasyondan korunmada toplumdan biri olarak Kabul eder NCRP Gebelik bilgisinden sonra fetüs için 0.5 msv/ay doz limitini getirmiģtir Bu sınırlamalar fetüs için radyasyon riskini en azda tutmaya Yarar NCRP Fetüs doz limiti olan 0.5 msv/ay; toplam doz limitinin 5 msv olması anlamına gelir Ulusal ve Uluslararası mevzuatta bu doz limiti doğurganlık Çağındaki kadınların radyasyon çalıģanı olmasına izin verir Gebe çalıģanlar Sadece DENETĠMLĠ ALANLARDA ÇALIġAMAZLAR TIBBĠ TAHLĠYE sınırı Gebe çalıģanın aldığı dozun 100 msv, ya da Fetüsün aldığı dozun 5mSv sınırını aģmasıdır. 21

22 MÜSAADE EDİLEN MAKSİMUM DOZ Görevli Halk Yıllık Etkin Doz 20 msv 1 msv Yıllık Eşdeğer Doz Göz 150 msv 15 msv Cilt 500 msv 50 msv Kol- Bacak 500 msv 50 msv

23 BAZI UYGULAMALAR SONUCU ALINAN RADYASYON DOZLARI TETKİK Radyoloji Etkin Doz Eşdeğeri (msv) TETKİK Nükleer Tıp Etkin Doz Eşdeğeri (msv) Akciğer Grafisi Kemik Akciğer Skopisi Beyin Karın Kalp Barsak Karaciğer/Dalak Anjiyografi 6.8 Akciğer Mamografi 1 Böbrek BT 4.3 Troid Uptake

24 RÖLATĠF YAġAM KAYBI (Loss of Life Expectation) Dozla ilgili risklerin gerçekçi değerlendirmesi riski yaģamın diğer riskleri ile karģılaģtırmaktır YAŞAM RİSKİ BEKLENEN YAŞAM KAYBI Sigara (1-2 p/g 2441 gün Zayıf Toplumsal İlişki 1644 gün Kalp Hastalığı 1607 gün Kanser (Tüm Tipleri) 1247 gün %15 Kilo Fazlası 777 gün Alkol Trafik Kazası Pasif Sigara İçicisi Tıbbi Radyasyon 365 gün 205 gün 50 gün 17 gün

25 Aşağıdaki aktivitelerde ölüm riskiniz milyonda birdir! Aktivite Ölüm nedeni 10 milirem (Akc. Filmi) Kanser 20 gün radon gazı soluma Akciğer kanseri Bir tek sigara içmek Kanser, kalp krizi Yarım litre şarap içmek Karaciğer sirozu 2 gün Çarşamba da yaşamak Hava kirliliği 1,5 dakika kaya tırmanışı Ölümcül kaza Kano ile 6 dk. yolculuk Ölümcül kaza 15 km. Bisiklet kullanma Ölümcül kaza 70 km. Araba kullanmak Ölümcül kaza 1500 km. Jet ile uçma Ölümcül kaza 2 ay sigara içenle yaşamak Kanser, kalp krizi 40 çay kaşığı fıstık ezmesi yemek Kanser, Alfatoksin B neden ile 1 yıl şehir şebeke suyu içmek Kanser, Klor nedeni ile 30 kutu diyet soda içmek Kanser, Sakkarin nedeni ile 100 adet mangal et yemek Kanser, Benzen nedeni ile

26 BT de Hasta Dozu ve Azaltma Yöntemleri BT incelemelerin ARTIŞ BT nin Hasta Dozuna olan olumsuz etkisi Birikimli Hasta dozundaki BT etkisi/katkısı Absorbe doz anlamında kullanılır Birim kütle tarafından absorbe edilen enerji miktarıdır Birimi Gray (Gy), Rad (0.01 Gy) Konvansiyonel BT de mgy ÇKBT msv

27 Tek kesit doz profili CTDI (BT Doz İndeksi) CTDI= (1/nT) Dsingle(z)dz 7T -7T n=bir rotasyondaki kesit sayısı T=Nominal kesit kalınlığı D(z)=z noktasındaki doz

28 Çok kesitte doz profili Çok kesit ortalama doz I/2 MSAD= (1/I) Dseries(z) dz -I/2 I=Kesitler arası interval

29 5 cm CTDI100= (1/NT) Dsingle(z)dz -5 cm N=Tek bir seferde elde edilen kesit sayısı CTDI w= (1/3) (CTDI100)center+ (2/3) (CTDI100)periphery CTDI vol=ctdiw. NT/I CTDI vol=ctdiw/pitch (konvansiyonel BT) (helikal veya MSBT) Dose-length product (DPL)=CTDI vol. scan length DÖNÜŞTÜRME FAKTÖRLERİ

30 Doz ilişkili BT ölçütleri Aygıt geometrisi (fokal spot-hasta mesafesi) ma, kvp Aygıt tipi (konvansiyonel, tek kesitli helikal, ÇKBT) İncelenen bölgenin uzunluğu Kolimasyon, masa hızı, pitch Gantry rotasyon süresi Hasta boyutu/kalınlığı Koruma (gonadlar, lens, tiroid) ( Bi temelli)

31 Doz azaltmada pratik önlemler/ İzlenecek yöntemler Klinik bakı ( İletişim becerileri + 4 Temel Yöntem) Gerekçilendirme / Bilgi temelli algoritmik istem Gereksizce tekrardan kaçınma / ÖNLEMLER Gereklilik durumunda iyonizan olmayan yönteme yönlndirme Gereksiz kontrastsız incelemeler?

32 Doz azaltmak için kullanılan BT ölçütü Tüp akımı Tüp akımının (ma) azaltılması Hasta ağırlığı (< 80 kg, ma %50 azaltılabilir)* Hastanın transvers düzlemdeki boyutları (yan kalınlık < 34.5 cm, ön-arka kalınlık < 28 cm, ma %50 azaltılabilir) AJR 2002;179:

33 X-ışını demetinin kullanımı ( X ışın demeti değişkenliği) X-ışını filtrasyonu Etkisiz ve hasta dozunu artıran düşük enerjili x-ışınlarını azaltmak 3-5 mm Al filtre doz %17, gürültü %9 Papyon/topuk etlisi/ışın demetine uygun filtre düz filtre%50 Otomatik tüp akımı modülasyonu Projeksiyon-adaptif rekonstrüksiyon filtreleri Computer-stimulated doz azaltma programı Filtreler

34 Z-aks modülasyonu Son zamanlarda MDBT için geliştirilmiştir Modülasyon öncesi, alınan scout görüntüde hastanın atenüasyon ve şekil bilgisi elde edilir Önceden belirlenen gürültü seviyesine göre tüp akımı ayarlanır Bütün görüntüler hasta boyutu ve anatomisinden bağımsız olarak aynı gürültü seviyesindedir

35

36 Angular modülasyon İlk kez tek kesitli helikal BT için 1994 yılında kullanılmıştır, MDBT de de uygulanmakta Tüp akımı hasta anatomisine göre ayarlanarak, değişik projeksiyonlarda azaltılıp artırılır Modülasyon öncesi lateral ve ön-arka scout görüntüler alınır Görüntü kalitesini değiştirmeden hasta dozunu %25 azalttığı bildirilmektedir

37

38 Doz azaltıcı teknolojik yenilikler X-ışını demetinin kullanımı X-ışını filtrasyonu Otomatik tüp akımı modülasyonu Projeksiyon-adaptif rekonstrüksiyon filtreleri Computer-stimulated doz azaltma programı Filtreler

39 Projeksiyon-adaptif rekonstrüksiyon filtreleri Belli projeksiyonlarda daha fazla olan gürültüyü azaltıcı filtrelerdir Filtre işlemi rekonstrüksiyon verilerine uygulanır Rezolüsyonda <%5 kayıp oluştururlar Radyasyon dozunu artırmadan gürültüde %30-60 azalma sağlarlar

40 Computer-simulated doz azaltma programı Hasta dozunu azaltma çalışmalarını, gönüllü kişilerde standart ve azaltılmış dozlarda yapmak kişinin aldığı dozu artırmaktadır Bilgisayar programı, belli tüp akımındaki standart görüntüye gürültüyü ekleyerek, düşük dozlu BT görüntüsüne benzer bir görüntü oluşturur

41 Filtreler İki boyutlu lineer filtreleme (görüntüdeki gürültüde %17 azalma sağlıyor) Nonlineer görüntü prosessing tekniği (smoothing) MDBT de kullanılan yeni bir rekonstrüksiyon algoritmi de gürültüyü azaltmaktadır

42 Ġstatistiksel iteratif ( yineleyici, çoklandırıcılı) rekonstüksiyon Donanım Yazılım Fizik temelli düzenlemeler ( kvp, ma, süre) Tarama alanı sınırlaması ALARA Bi Koruyucular Kontrast Kullanımı azaltımı Ġyi planlama Zamanlama yönetimi Oylum görüntüleme Yeniden görüntü iģleme 42

43 43

44 SENĠ UZAKTAN SEVMEK AġKLARIN EN GÜZELĠ NE SENĠNLE NE DE SENSĠZ

45 ZAMAN MÜMKÜN OLDUĞU KADAR AZ SÜRE MESAFE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR UZAKTAN PARAVAN ARADA BĠR ENGEL ĠLE Ç A L I ġ

46 BĠRĠM ALANDAKĠ X IġINLARI YOĞUNLUĞU MESAFENĠN KARESĠ ĠLE TERS ORANTILIDIR YANĠ; 1 METREKAREDEKĠ X IġINI MĠKTARI TÜPÜN HEMEN YANINDA 16 BĠRĠM ĠSE 1 METRE UZAKTA 4 BĠRĠM, 2 METRE UZAKTE ĠSE 1 BĠRĠM OLUR

47 RADYASYONLA AġK Çok Kısa Süreli En Uzaktan Bir Kalkan Arkasından

48 ENERJİ E=mc 2

49 -Kaza ve YanlıĢlık -BarıĢta; *N.S. Kazası *N. Deneme -SavaĢta; *ZayıflatılmıĢ U lu Mermi ve Bomba *Termonükleer Bomba *Kombine Travma (NBC) SAĞLIK ÇALIġANI (Radyasyonla Ġlgili/değil) HERKES AYNI GEMĠDE Kendini Koruma Korunmalı Sağlık Birimi OluĢturma Kurbanlara Yardım Etme Kurtarma Tedavi

50 NÜKLEER BOMBA PATLAMASI -NÜKLEER KAZA DUYURUSUNDA NE YAPALIM? 1. PANĠĞE KAPILMA 2. KAPALI MEKANDA KAL AÇIKLIKLARI KAPAT 3. ĠÇ KISIMLARA GEÇ BODRUM-SIĞINAKTA KAL 4. DIġARI ÇIKARSAN VÜCUDUNU TAMAMEN KAPAT 5. ĠÇERĠ GĠRERKEN SOYUN- YIKAN 6. YĠYECEKLERĠ KAPALI YERDE SAKLA 7. AÇIKTAN YĠYECEK YEME SU ĠÇME 8. YĠYECEKLERĠ BOL SUYLA YIKA 9. RADYO-TV YĠ AÇIK TUT- DĠNLE TELEFON AÇIK OLSUN-LÜZUMSUZ KULLANMA 10. EVCĠL HAYVANLARI KAPALI ORTAMDA TUT 11. DUYURU YAPILINCAYA KADAR DIġARI ÇIKMA-YEME-ĠÇME

51 RADYUMUN CANĠ ELLERDE ÇOK TEHLĠKELĠ OLABĠLECEĞĠNĠ DÜġÜNEBĠLĠRĠZ. DOĞANIN SIRLARINI ÇÖZMEK ĠNSANLIĞIN YARARINA MIDIR?, ACABA BU SIRLARDAN YARALANABĠLECEK KADAR OLGUN MUYUZ? EDĠNDĠĞĠMĠZ BĠLGĠLER ĠNSANLIK ĠÇĠN ZARARLI OLMAYACAK MI? PĠERRE CURĠE 1903, NOBEL FĠZĠK ÖDÜLÜ KONUġMASI

52 UMUT HER ZAMAN VAR; YETER Kİ HAYAL ET, SORGULA, ÖZELEŞTİRİ YAP 52

53 HER ZAMAN ÇEKĠCĠ