Olasi Iklim Deglsimlnln Diyarbakir Tarmuna Etkileri

Olasi Iklim Deglsimlnln Diyarbakir Tarmuna Etkileri The effects ofprobable climate changing into the agriculture in Diyarbaktr '.2 I 2 Ilhan Doran,Yakup Kenan Koca, Taner Kth~ I Dic/e Universitesi, Ziraat Fakiiltesi, Toprak Boltimi; Diyarbaktr 2 Dic/e Universitesl, Egitim Fakiiltesi. Cografya Boliimii, Diyarbakir Oz: Turkiye, kiiresel tstnmaya baglt olarak g6riilebilecek bir iklim degisikliginden en Jazla etkilenecek iilkeler icerisinde yer almaktadtr. Ozellikle stcakltk arttstndan daha cok Giiney Dogu ve it; Anadolu gibi kurak ve yart kurak bolgelerle. yeterli suya sahip olmayan yan nem/i Ege ve Akdeniz Bolgeleri daha fazla etkilenecektir. GAP Bolgesi tarim alant 3.2 milyon hektar olup, bunun yaklastk %25 'i (803.789 hay Diyarbaktr 'a aittir. Diyarbaktr'daki tartm isletmelerinin onemli bir kismtnda bitkisel iiretim yaptltrken yalntz hayvansal iiretimin yaptldtgt isletmeler %5 diizeyindedir. Basltca tarim iiriinleri bugday, arpa, mercimek, pam uk, mtstr ve karpuz'dur. Diyarbaktr 'da 2002 yilt itibariyle sulu tarim alam; 101.518 hektar olup, GAP'm sulama projeleri tamamlandtgtnda 506.556 hektara ulasacakttr. Diyarbaktr, kl~ mevsiminde Akdeniz iizerinden gelen cephelerin etkisi alunda kaldtgtndan en Jazla yagts bu mevsimde dilser. Yaz mevsiminde ise gene//ikle Basra alcak basinc merkezinin etkisinde kaldtgtndan cok yiiksek stcakltklar g6rii/iir. Potansiyel buharlasmantn fazla olmast nedeni ife ortaya ctkan su actgtnt karstlamak amactyla sulamaya ihtiyac duyulur. Diyarbaktr iklimindeki olast degisim, kurakltga neden olursa tarim deseninde hububat agtrlikh iiretim artacak, damla sulama sisteminin yaygtnlasmast olciisiinde endiistri bitkileri iiretimi de yaptlacakttr. Anahtar Kelimeler: lklim degisimi, tartmsal kuraklik, arazi kullantmi, GAP, Diyarbakir. Abstract: Turkey takes part in the countries of which effect very much a climate changing; can be seen with a spherical warming. From the increasing ojheat, especially, southeast and central Anatolia which is arid and semi-arid and the others Aegean and the Mediterranean which haven't enough water and semi-humid will be more effected. The area ofagriculture in the GAP (The Southeast Anatolian Project) is 3.2 million hectare.from this 25% approximately belongs to Diyarbakir. While in the large part oj the agriculture enterprise oj Diyarbakir is making vegetable production, the amount oj livesto ck managements is about 5%. The principal agriculture products are ; Wheat, barley, lentil, cotton, maize and the watermelon. In DiyarbakirJrom the year 2002, the area ojwet agriculture is 101.5 I8 hectare, when the irrigation project ojgap completes, this number reaches 506.556 hectare. In winter season, Diyarbakir has got too much raining because Diyarbakir is effected fronts raining which come over the Mediterranean but in the summer season, very high heats can be seen because Diyarbakir is gen eraffy effected the low pressure oj Basra. Because of having too much potential evaporation, for covering the water deficit, it needs irrigation. if the probable changing in the climate oj Diyarbakir cause drought, in the agriculture, the production ofgrains will increase and with the drop irrigation system will make the production ojindustry plant. Keywords: Climate changing, the drought ojagricultural, land use, GAP, Diyarbakir. Iletisim yazan: i. Doran, e-posta: ilhand@dicle.edu.lr 369

1. Giri~ Dunyarrnz ilk olusurnundan bu yana dogal bir isleyis cercevesinde cesitli iklim degisimleri yasarmstir. Ancak son yillarda sikca bahsedilen kiiresel iklim degisikligi; dogal bir akis icerisinde degil, hizh niifus arusi, sanayilesme ve daha konforlu bir yasam isteginin sonucunda ortaya cikrmstir, Iklirn degisikligi, Hiikiimetler Arasi iklim Degisikligi Paneli'nde "Karsilastmlabilir bir zaman periyodunda gozlcmlcnen dogal iklim degisikligine ek olarak, dogrudan ya da dolayli kiiresel atmosferin bilesimini bozan, insan etkileri sonucu olusan iklimde bir degisikliktir" biciminde tammlanrrustir (Ozturk, 2002:47-65). Sozkonusu panelde, 20. yuzyilda ortalama 0.4-0.8 C artan hava sicakhklannm; gecen 1000 yilm herhangi bir donemindeki artistan daha biiyiik oldugu ve kiiresel ismmaya enerji kullarummm %49, endustrilesmenin %24, ormansizlasmanm %14 ve tanrmn %13 oranmda etki yaptigr bildirilmistir (Anonim, 2007b:37). Kuresel iklim degisikligi denince akla once "ismma" gelse de asil problem yagislardir, Farkh iklim modcllcri, 2050 yihna kadar Tiirkiye'de beklenen degisiklikleri; yilhk ortalama sicakhkta 1-3 DC artis, yagislarda 0-1 mm/giin azalma, akarsulann yilhk akimlannda %20-50 oranmda azalma ve tanmsal iiretimde %0-2,5'lik bir azalma biciminde olacagmi gostermektedir (Bastug, 2007:5). Son olarak Ekim 2007-Haziran 2008 arasmdaki yagislann %18 azalmasi sonucu 36 ilin kurakhk kapsamma alinarak iireticilere para ve tanmsal girdi destegi yapilmasi planlanrmstir. lklim degisikligi, kiiresel ismma, su kithgi, kurakhk ve ekonomik gelisme zincirleme olarak birb irlerini etkileyen sureclerdir, 2008 yilmda yasanan kurakhk oncesi iilkemizde kisi basma dusen su miktan 1.480 m 3 iken, kuraklikla birlikte bu miktar 1.000 m 3 civanna inmistir. YI1da kisi basma dusen su miktan 1.000-3.000 rrr' arasmda olan iilkeler su sikmtisma sahip sayildigmdan Turkiyc'de su acismdan fakir sayilabilir (Bastug, 2007:5; Tuncer, 2007: 1). Bu veriler suyun iilkemizde daha verimli kullamlmasi gercegini ortaya koymasi bakimmdan onemlidir. Diinya'da sicakhklar 1940'lardan soma genel olarak artis gosterirken Tiirkiye'de sicakhk artist 1980'lerin ortasindan itibaren yasanmaya baslarmstir. 1990'lara gelindiginde ise kiire sicaklrgi ile birlikte Tiirkiye'nin de sicakligt artrmstir. Bu nedenle Diinya ile Tiirkiye'nin hava sicakhklan arasmda 1990'lara kadar bir korelasyon olmadigi belirlenmistir (Anonim 2008b:38-44). Diinyada islenen tanm alanlannm yaklasik %20'si sulanmakta olup, dunya bcsin ihtiyacmm yaklasik %40'1 bu alanlardan saglanmaktadir. Ulkernizde de sulama ile bitkisel iiretim 1 ile 5 kat, yilhk gelir ise yaklasik 6 kat kadar arttirabilmektedir. Bu durum, tanmsal sulamamn insanlann besin ihtiyacinin karsilanmasmda ve gelirin arttmlmasmda ne denli stratejik bir oneme sahip oldugunu gostermektedir (Cetin ve ark., 2008:269-286). Ulkemizde islenebilir tanm alanlanrun yaklasik % 85'inde halen kuru tanm yontemi ile uretim yapilmakta olup, birim alandan elde edilen verim oldukca dusuktur. Olasi bir kurakhk durumunda bu verim daha da dusecek hatta felaket boyutlanna ulasilabilecektir. Nitekim Ulkernizde Guneydogu Anadolu ve iy Anadolu Bolgelerinde 2000 ve 2001 yillannda meydana gelen kayiplar nedeniyle tanmsal iiretimde yilhk kayip 5 milyar dolar kadar olmustur (Ekiz, 2007:66). Bu arada sulu tanm yapilan alanlarda da, suyun azalmasma bagh olarak iiriin kayiplan yasanabilecektir. 2. Arasnrma Bulgulan 2.1. Tiirkiye Arazi Varligi ve Sulama Durumu Tiirkiye'nin yuzolcumunun yaklasik olarak 1/3'unu teskil eden 28 milyon hektarhk ekilebilir arazilerin 25 milyon hektan teknik acidan sulanabilir ozelliktedir. Ancak, yapilan arazi etiitleri neticesinde bugunku sartlarda ekonomik olarak sulanabilir arazi miktan 8,5 milyon hektar olarak belirlenmistir. Halen sulanan alan miktan ise 4.5 milyon hektardir. Ulkemizde sulanan alanlarda %85 oramnda yiizey sulama, % 12 oramnda yagmurlama vc %3 orarnnda damla sulama yontemi 370

kullarulmaktadir. Yiizey sulama yontemlerinin uygulandigi alamn yaklasik %60'mda sulama verimliligi 90k dusuk olan salma sulama yontemi uygulanmaktadir (Bastug, 2007 :6). Ulkemizin 98 milyar m),ii yer ustti ve 12 milyar m 3 'ii yer alti suyu olmak uzere toplam su potansiyeli 110 milyar rrr' kadardir. Bu su potansiyelinin yaklasik %75'i tanmda, %15'i sanayide, %lo'u da icme ve kullanma suyu olarak konutlarda kullamlmaktadir. Yurdumuzdaki sulama sulanmn %53'ii barajlardan, % 19'u yeralti suyundan, % 18'i nehirlerden, % IO'u gol ve goletlerden saglanmaktadir (Anonim, 2007c:27). 2030 yilmda tanmda su kullamm oranmm ozellikle basmch sulama sistemlerine gecisle birlikte %65'e dusurulmesi ongorulmektedir (Bastug, 2007 :5). Isletmelerde su iletim sistemleri agirhkh olarak klasik sistemler ve kanaletler ile yapilmaktadir. Borulu su iletim sistemleri ise ancak % II civanndadir. Bu da ozellikle kurak iklim bolgelerinde verilen suyun oncmli bir kismmm buharlasma yolu kaybma neden olmaktadir. Bu olurnsuz durumu gidermek amaciyla basta Guneydogu Anadolu ve i9 Anadolu bolgeleri olmak iizere kapah boru sistemleri uygulamasma gecilmistir (Anonim, 2007c:30). 2.2. Olasi iklim degisimi ve Tiirkiye Olasi kuresel iklim degisimi sonucunda, ozellikle su kaynaklanmn zayiflamasi, orman yangmlan, kuraklik ve 9011e~me ile bun lara bagh ekolojik bozulmalardan etkilenerek risk grubu iilkeler arasma girecek olan Ulkemizin daha sicak ve daha kurak iklim kusagmm etkisinde kalacagi tahmin edilmektedir. Ozellikle sicakhk arusmdan en fazla 9011e~me tehdidi altmda bulunan Giiney Dogu ve i9 Anadolu gibi kurak ve yan kurak bolgelerle, yeterli suya sahip olmayan yan nemli Ege ve Akdeniz Bolgeleri etkilenecektir (Ozturk, 2002 :47-65). Nitekim IPCC Kiiresel Iklim Modelleri ile yapilan projeksiyonlara gore; 2030 yihnda Tiirkiye'nin buyuk bir kisrrn oldukca kuru ve sicak bir iklimin etkisine girecegi, Tiirkiye'de sicakhklann kism 2 C, yazm ise 2 Cile 3 "C arasmda bir degerde artacagi, yagislann kism az bir artis gosterirken yazm %5 ila % 15 kadar azalacagi, aynca yazm toprak neminin de %15 ila %25 arasmda bir azalma gosterecegi bildirilmekte ve bu dcgisimler sonucu, Akdeniz Bolgesinde tanmsal iiretimde buyuk kayiplar ortaya cikacagi ve tanm kusagmm kuzeye kayacagmm tahmin edildigi rapor edilmistir (Kadioglu; 2007:325). Yagislarda gorulen ani azalma 1970'li yillardan itibaren Dogu Akdeniz havzasmda ve Tiirkiye'de etkili olmaya baslamisnr. Yagislardaki onemli azalma ve kurakhk olaylan, kis mevsiminde daha belirgin olarak ortaya cikmaya baslarmstir. 1970'li ve 1990'h yillann basi arasmdaki kurak kosullardan en fazla Ege, Akdeniz, Marmara ve Guneydogu Anadolu Bolgeleri etkilenrnis ve en siddetli kurakhklar 1973, 1977, 1989 ve 1990 yillannda yasanrmstir (Anonim, 2004:4; Turkes, 2007:21). Diizensiz bir yagis rejimine sahip olan iilkemizde yagislardaki degiskenlikler anlamh bir seyir takip etmemektedir. Bu da iilkemizin siddeti degismekle birlikte 2007 yihnda oldugu gibi zaman zaman kurakhk riskiyle karst karsiya kalabilecegini gostermektedir. Nitekim Ekim 2007-Haziran 2008 arasmdaki donemde Tiirkiye son 37 yilm en kurak besinci donemini yasarmstir. Yilhk yagl~ ortalamasi 642mm olan yurdumuz, bu sezonu 548rnm ile tamamlarmstir. Bu donemde dusen yagislarda normale gore % 15'lik dii~ii~ yasanrmstir. Bu azahs Marmara Bolgesinde %9; Ege Bolgesinde % 18; Akdeniz Bolgesinde % 19; i9 Anadolu Bolgesinde % 14; Dogu Anadolu Bolgesinde %23 ve Guneydogu Anadolu Bolgesinde %49 oranmda olrnustur (Anonim, 2008c). iklimlerdeki degisimlerden en fazla etkilenecek olan Tiirkiye'de, tanm sektoru bu degisimden en fazla etkilenecek sektorlerin basmda gelmektedir. Ancak bu etkilenme denize kiyisi olan ve olmayan bolgelerde farkh etkilerle kendini gosterecektir. Tiirkiye'de yapilan cahsrnalarda en goze carpan ozellik yaz sicakhklannda yasanan artislan olup, sicakhk artislan cogunlukla bat! ve giiney bat! bolgelerinde gerceklesmektedir. Son 50 yil icinde; kis mevsiminde Tiirkiye'nin bah illerine dusen yagl~ miktan onemli olcude azahrken, sonbahar mevsiminde i9 Anadolu'nun kuzey bolgelerine dusen yagl~ miktan artnustir. Yagislar, Tiirkiye'nin Ege ve Akdeniz kiyilan boyunca azalmakta ve Karadeniz kiyisi boyunca artrnaktadir. Yaz aylarmda turn Tiirkiye'de yagl~ miktan acismdan 90k

biiyiik degisiklikler beklenmemektedir. Sonbahar mevsimin de ise toplam yagis miktannda az bir artis beklenmektedir. Sonbahardaki yagism Firat-Dicle Havzasmda biraz daha artacagi tahmin edilmektedir. Mann-Kendall trend testinin sonuclanna gore, 1951-2004 yillan arasmdaki mevsimsel yagl~ trendlerine bakildigmda, Guneydogu Anadolu Bolgesi icin onemli diizeyde artma yada azalma olmadigi gorulmektedir. Aym durum sicakhk degerleri icin de gecerlidir (Kadioglu, 2007:287-342; Anonim, 2007a:182). Ancak bu durum ileriki donemlerde kiiresel iklim degisikliginin, Diyarbakir icin bir sorun teskil etmeyecegi yamlgisma sebep olmamahdir. Kurakhk; uzun bir zaman icerisinde yagism belirgin sekilde normal degerlerin altma dusmesi olarak tammlanan meteorolojik kurakhk; meteorolojik kurakhgm uzamasi durumunda yeralti sulan, nehirler ve gollerin seviyesinde keskin bir dtisuse sebep olan hidrolojik kurakhk; toprakta bitkinin ihtiyacmt karsilayacak miktarda su bulunmamasi olarak tammlanan tanmsal kurakhk olarak ii~ cesittir (Anonim, 2007c:23). Kurakhk tammlamalan icerisinde en son asama olan ve ciddi anlamda felaketle sonuclanabilecek olaylara sebep olan hidrolojik kurakhk, ozellikle i~ Anadolu Bolgesi'nde, barajlardaki su seviyesinin sifir noktasma dusmesi, gollerin kurumasi ve taban suyunun tiikenmesi seklinde kendini gostermistir, Diger bolgelere nazaran ozellikle i~ Anadolu ve Guneydogu Anadolu gibi asm sicak ve kurak iklime sahip olan bolge ve yorelerde sulama cok daha onem arz etmektedir Sulama sulanmizm onemli bir kisrmrun baraj ve gollerden saglandigr dusunulurse felaketin boyutlan daha iyi anlasilacaktir. Tiirkiye'de yapilan arastirmalarda, havzalardaki yiizey sulanrun neredeyse %20'sinin 2030 tarihinde kaybedilecegi tahmin edilmektedir. Bu oran 2050 ve 2100 yillannda gelindiginde sirasiyla %35 ve %50'ye crkacaktir. Havzalardaki yiizey suyu potansiyelinde yasanan azalmalar tanm, konut ve sanayi sektorlerindeki su tiiketicileri acismdan onemli su sikmtilarma sebep olacaktir. Buna ek olarak bitkilerde yasanan buharlasma yoluyla su kayiplarmm artmasi (2030 ve 2100 yillan icin sirasiyla %10 ve %54) sulama suyu ihtiyacim ciddi boyutlarda artiracaktir. Su sikmtisi sorunlanna ek olarak, arazi kullarurrn ve havzalardaki arazi ortusu de iklim degisikliginden onemli olcude etkilenecektir. Tiirkiye genelinde birim alandan elde edilen verim diizeylerinde %2-13 orarunda dusus beklenmekte olup, verimlilikteki bu dii~ii~, iiretim miktannda dususe ve dolayisiyla tiiketiciye fiyat artist olarak yansiyacagi tahmin edilmektedir (Anonim, 2007a:275). Kurakhktan dolayi verimlerde azahs ozellikle yan kurak ve kurak bolgelerde son yillarda / onemli sorunlara sebep olmustur, Ozellikle i~ Anadolu Bolgesi'nde 2000 yilmda verimde %30-40 oramnda verim kaybi yasanrms; 2001 yihnda ise bu kayip bazi alanlarda %70-80'lere kadar crkrmstir (Ekiz, 2007 :65). Toprakta suyun yetersiz bulunmasmdan dolayi nadasa birakilan arazilerde ozellikle riizgiir erozyonu ciddi boyutta felakete sebep olacaktir. Konya Ovasi 'nda 25 dekar bir pancar tarlasinda uygulanan cesitli sulama yontemleri ile verim degerleri karsilastmlrmstrr. Bu denemede salma sulama ile yapilan tanmsal faaliyette, 39 ton su kullamhrken, enerji harcamasi 2.500 YTL ve verim 7 ton/da olrnustur. Aym alanda yagmurlama sistemi ile sulama yapildigmda kullamlan su miktan 28 tona ve enerji harcamasi 2.000 YTL'ye duserken verim 9 ton/da'a yuksclmistir. Damla sulama sistemi uygulandigmda ise harcanan su rniktan 18 tona ve enerji harcamasi 1.300 YTL ye duserken verim 11 ton/da'a yukselmistir. Yani damla sulama ile salma sulama arasmda harcanan su ve enerji kullammmda %50 azahs; verimde ise %50 artis meydana gelmistir (Oguz, 2007). 2.3. Olasi iklim degisiminin GAP Bolgesine etkisi Kiiresel iklim degisimi ile birlikte alt tropiklerdeki yiiksek basmc kusaginm kuzeye dogru, Tiirkiye iizerine kaymasi ile Tiirkiye'nin guney kismmm giderek ismmasi ve oldukca sicak-kurak bir iklimin etkisine girmesi beklenmektedir. Bunun sonucunda Guneydogu Anadolu Bolgesini kapsayan 25-35 derece enlemlerinde yagislann azalacagi tahmin edilmektedir (Kadioglu, 2007 :323). Ulkemizin bugune kadar gerceklestirdigi en buyuk bolge planlama projesi olan GAP; Firat ve Dic1e nehirleri iizerinde yapmu ongorulen 13 projeden (21 baraj ve 17 Hidroelektrik santrah) meydana gelmektedir. Bu 13 projeden 7 adedi Firat Havzasmda; 6 adedi de Dic1e havzasmda yer almaktadir, 372

GAP Bolgesinde toplam tanm alam 3.2 milyon hektar olup, bunun 1.7 milyon hektan sulamaya acilacaktir. Ancak kiircsel ismma ile birlikte bu hesaplann tekrar gozden gecirilmesi gerekmektedir. Cunku Dicle ve Firat nehirlerinin tasrdig: su miktanndaki dususler bunlar ile beslenen barajlardaki doluluk oramm da dustirecektir. Akarsular ile beslenmesi zayif kalan barajlarda asm sicaklar ile birlikte yiizeyden buharlasma artacagi icin ileriki donemlerde barajlardaki doluluk seviyelerinde onemli dususler yasanabilecektir. Barajlardaki bu dii~ii~ dogrudan sulamayi etkileyeceginden tanm alanlarmm sulanmasmda sikmtilara sebep olabilecektir. Kadioglu (2007:325), yapay biiyiik su kiitlcleri nedeniyle GAP Bolgesindeki kar yagislannda ve kar crglannda artislar gorulebilccegini, GAP bolgesindeki yapay gollerin kryilan daha nemli, kislan daha ihk, yazlan daha serin bir iklime sahip olacagiru ve artan nem miktanmn bolgedeki don ve sis olaylanyla birlikte gol civanndaki riizgarlann siddetlerinde artislara ncden olabilecegini bildirmistir, GAP bolgesinden birkac istasyona ait sicakhk ve yagl~ zaman serilerinin analizinden, son altmrs yildir ozellikle ilkbahar aylannda gece sicakhklanrnn arttigi gozlemlenirken, gunduz sicakhklannda onemli bir degisim olmadrgi tespit edilmistir. Yagislarda ise, onemsiz de olsa ozellikle kis aylannda bir azahs egiliminin bulundugu gorulmustttr (Kadioglu, 2007:329). Kiirescl olcekte atmosferin giderek ismmasi ile alt tropiklerdeki yiiksek basmc kusagmm kuzcye dogru kayrnasi sonucu GAP ile birlikte turn Guneydogu Anadolu'yu cok kuru ve steak bir iklimin etkilemesi muhtemeldir. Bu tiir bir iklim dcgisiminde GAP, planlanan bircok teknik ve sosyal islevini yerine getirerneyecegi gibi, GAP'tan smir disma verilmesi uluslararasi anlasmalarla tespit edilecek su miktannm da saglanamamasi tehlikesi ortaya cikabilecektir (Kadioglu, 2007:326). 2.4. Olasi iklim degisimi ve Diyarbakir Diyarbakir ve cevresi kis mevsiminde Orta Akdeniz'den gelen cephelerin etkisi altmda kaldigmdan en fazla yagisi bu mevsimde ahr. Yaz mevsiminde ise genellikle Basra alcak basmc merkezine yerlesmis olan kuru ve sicak tropikal hava kiitlesinin etkisi altmda kahr (Atalay, 2008:399). Diyarbakir'da yilhk yagism %3Tsi ilkbahar; %1,Tsi yaz, %17,9'u sonbahar ve %43,4'ii kis aylannda duser (Giirgen, 2002:96). Diyarbakir'm uzun yillar ortalama sicakhgi 15.SoC oldugu, en yuksek ortalama sicakligi 3 1,1 C, en dusuk ortalama sicakhgi I.SoC dir. Diyarbakir'm uzun yillar ortalamasi nispi nemi ise Arahk ve Ocak aylannda en yuksek (%76), Temmuz ve Agustos aylannda en d~lik (%26) seviyededir (Anonim, 2006). Nispi nemin cok dusuk olmasi buharlasmayi artirmakta olup, Diyarbakir'da yilhk toplam buharlasma miktan 1775 mm, yaz aylanndaki buharlasma miktan ise 1036 mm 'dir (%58) (Giirgen, 2002:69). Diyarbakir'da 57 yillik zaman serisinin yagl~ ortalamasi 493,3mm olarak belirlenmis olup, 1958-62; 1970-78 ve 1995-2002 arasmdaki bircok yilda uzun yillar ortalarnasirun altmda yagl~ olmustur. Sozkonusu siirenin 29 yihnda meydana gelen yagislar uzun yillar ortalamasmm altmda, 28 yilda ise ortalamanm iizerinde olmustur (Grafik 1) (Anonim, 2008a:5). Bu bulgulara gore 1970'li yillardan soma Anadolu'da iklim degisimi oldugunu bildiren goruse Diyarbakir iii uymarnaktadir. 2007 yilmda Diyarbakir'm toplam yagl~ miktan 397 mm olup, uzun yillar ortalamasmdan 91 mm dusuktur, Bu nedenle 2007 yihnda meteorolojik kurakhktan soz edilebilir. Ancak Arahk 2006 ve Ocak 200Tde yagan kar dusttk sicaklik (-23.4 C'ye kadar dusen) nedeniyle 45-50 gun yerde kalrmsttr. Bilahare eriyen bu kar tanmsal iiriinlcrin uzun donem su ihtiyacmi karsilarmstir. Bundan dolayi 2006-2007 tanm yih (Ekim 2006-Eyliil 2007) kurakhk haritasmda Norrnallestirilmis Yagis lndeksi'ne gore Diyarbakir hafif nemli olarak gosterilmistir (Anonim, 2006:Ek 1). Bu nedenlc uzun yillar meteorolojik verilerine gore kurak bir iklime sah ip olan Diyarbakir'da iklim degisirni degil, bazi donemlerde ortaya cikan tanmsal kurakhk soz konusudur. Bu arada ekstrem yillardan biri olan 2008 yih Ocak-Haziran donerninde dusen toplam yagl~ miktan 139.2 mm olup, ayrn donemin uzun yillar ortalamasmdan (328 mm) dusuk olrnustur, Bu durumda 2008 yihnda meteorolojik kurakligm yamsira tanmsal kurakhkta sozkonusu olup, yagl~ yetersizliginin yamsira aym donemin ortalama sicakhk degerlerinin uzun yillar ortalamasmdan yuksek, nispi nem degerlerinin dusuk oldugu belirlenmistir,

2008 yilmda Diyarbakir iii tanmsal tlretiminde bitkiye gore degismekle beraber onemli miktarda tlrtin kaybi meydana gelrnistir. Ancak bu limn kaybi daha ziyade Merkez ilce, Bismil, Ergani, Egil, Silvan ve Cinar gibi ova bolgesi ilcelerinde meydana gelirken (%40-80 arasmda), Guneydogu Toros Daglanrnn eteklerinde bulunduklan icin yagl~ miktan ve dagihrm daha uygun olan Kocakoy, Lice, Kulp, Hani ve Hazro gibi ilcelerde daha dusuk olrnustur (%15-35 arasmda) (Anonim, 2008d:8). Bu arada Diyarbakir iii tanm topraklanrnn %66'sl farkh derecede egimli olup, yagmur suyunun toprakta tutulmasim onleyen bir faktor olarak bitkisel uretimi olumsuz etkilemektedir. Biitiin bunlara ragmen Diyarbakir'da 2008 yilindaki gibi bir tanmsal kurakliga resmi kayitlarda rastlanmamistrr. Bazi yillarda bitkilerin vegetatif veya generatif donemlerinde beklenenin altmda gerceklesen dusuk yagislar veya yuksek sicaklar nedeniyle verimde dusmelerin yasandigi rapor edilmistir (Anonim, 2008a:5-9). Crank 1. 1950-2006 zaman serisinde Diyarbaklr'da ytllar ilibariyle d(j ~cn yagl~m uzun ytllar orlalamasma gore durumu OIVARBAKIR'In UZUN VILLARVAGI~ OEGI~IMI 2 Islasyon, 493.3 Ortalama, Period: 1950-2006 300.,- - - - - 237,2 --- - -- --- -241i '.." -.-- - - -~ - _.. 250; 200 j 17~,2 68,9 169,8 150 I 105,2 24,7 loof,l 50 p: _5'0o.rr...l,U,=r-Aon-n-rmU ' E 0 1.5. -50, -32,4 :!!!' -100 1 ilw-1 50 1! >- -zoo] -250 ~ -300 i ~3 50! _ I ~~ -204,5-221,8-233,1 ~-N~~~~ ~~ m~- N~~ ~~~~mo-nnq~~~~m ~- N n~~~~~mo-nm~~~~ ~~~-NM~~8 ~~~~ ~ ~~~~~~~~~e~~~~~~~~;~;~~~e~~!~~;;~ ~~~ffi;~~;~~~~~~~~~~~ Ylliar Kaynak: Diyarb akir Valiligi, Tarim ij Mudu rlugu, 2008 15.551 km 2 ytlzolcumtlne sahip Diyarbakir'da guncel arazi kullarnmlanna bakilacak olunursa 684.289 ha olan tanm alanmm; 614.711 hektan kuru tanmda, 69.578 hektan ise sulu tanmda kullamlmaktadir (Cizelge 1) (Anonim, 2008a: I0-12). Ekonomik aktiviteler icerisinde %22' lik pay ile ilk sirada yer alan tanmsal uretimde; isletmelerin %50'sinde yalmz bitkisel uretim, %45' inde bitkisel + hayvansal uretim, %5'inde ise sadece hayvansal tiretim faaliyeti yapilmaktadir (Anonim, 2008d :4). C;izelge I. Diyarbakir ili arazi dagihrru cinsi Miktan (ha) Oran (%) Tanm Alarn 684.289 44 a. Kuru tarim alarn 614.71 1 90 b. Sulu tanm alam 69.578 10 <;ay,r-mcra 230,092 15 Orman 335.094 22 Tanma Elverissiz Alan 301.717 19 Kaynak: Diyarbakir Tarim ii Miidiirliigii Brifing Dosyasi GAP'm ilerlemesine bagh olarak sulanan alanlar artmaktadir. Diyarbakirda nst tarafmdan baraj ve goletlerdeki sular vasitasiyla top lam 16.639 (%26) ha'hk alan sulanabilirken, ureticiler kendi imkanlan ile Dicle Nehri'nden ya da derin kuyulardan cektikleri suyla 101.518 (%74) ha alan sulamaktadirlar (Cizelge 2) (Anonim, 2008a:12). Ancak kilresel isinrna sonucu yagislanna azalmasi ile birlikte derin kuyudan ahnan su, taban suyu seviyesini dusureceginden, Konya Ovasi'nda yasandrg: gibi yer alti sulanmizi kaybetme riski ile karst karsiya kalmmasi muhtemeldir. 374

<;izelge2. Toplam tarim alantrun sulama durumu Sulama durumu Alan ( hektar ) Oran (%) Toplam sulama alam 69.578 100 Halk sulamasi 36.907 53 ost (isletmede olan biiyiik ve kii iik su isletmeler) 23.579 34 Kay hizmetleri sulamalan 8.911 13 Kooperatifsularnalan 190 0.3 Kaynak: Tarnn ii Miidiirliigii Brifing Dosyasi, 200 8 Diyarbakir' m tanmsal iiretiminde bugday (323.270 ha), arpa (150.470 ha), mercimek (87.927 ha), pamuk (58.420 ha), scbze (18.149 ha) ve celtik (1471 ha) ilk siralarda gelmekte olup, iklim degisikliklerinden etkilenecek en onemli sektor tanm sektoru olacagmdan tanmsal iiriinlerin uretiminin onemli diizeyde azalacagirn soyleyebiliriz. Nitckim Kadioglu (2007:323), alt tropiklerdeki yuksek basmcm iilkemizde etkili olmasi ile birlikte oncelikle ve en fazla etkilenecek yerlerin basmda bolgemiz ve ilimizin gelecegini bildirmistir, Ozellikle sulu tanmm yapildigi alanlarda bitkilerin su ihtiyacmi karsilayacak diizeyde suyun bulunamamasi halinde verim ve kalitede onemli duzeyde dususler olacagi 2008 yih verilerindc gorulmektedir (Cizelge 3) (Anonim, 2008d). Yagism son yillann en dusuk seviyesine ulastig: 2008 yilmda Diyarbakir'da tanmsal iiretimlerin hemen hemen tamarm zarar gormus olup, bazi ilcelerde basta bugday, arpa, mercimek ve nohut olmak iizcrc bircok iiriinde hasat bile yapilamarmstir. <;izelge 3. Haziran 2008 itibari ile ekilis ve hasar raporu Tanmsal Qriin Toplam ekilis alant (da) Sulu Alan (da) Kuru Alan (da) Ortalama zarar (%) Bugday 3.459.182 106.725 3.352.457 71 Arpa 420.054 8.000 412.054 63 Mercimek 382.181 5.000 377.181 56 Nohut 15.686 15.686 55 Yem bitkisi 42.215 42.215 62 Kaynak: Diyarbakir Ta n m 11 Miidiirliigii. 200 8 Kurakhgm bir diger olumsuz etkisi de tuzluluk olacaktir. Kiiresel ismmadan dolayi su istekleri artan bitkilere verilen su ile topraga tuz ilavesi yapilmakta ve bu arada topragm derinliklerinde bulunan tuzlarda kapillar yiikselme ile toprak yuzeyine cikarak birikmektedir. Toprakta biriken tuzlar bitkide fizyolojik kurakhga sebep olur vc bitki strese girerek verimde onemli dususler mcydana gelir. Diyarbakir'da kurakhk nedeniyle bitki deseninde de oncmli degisimler meydana gelecektir. Urun desenine bakildrgi zaman ozelliklc pamuk, misir, bugday, mercimek on plana cikrnaktadir. Pamuk ve rmsir suyu cok seven bitkiler olup, sulamamn yetersiz olmasi halinde bu iki urunun verim ve kalitesinde onemli azahslar meydana gclecektir. Diyarbakir'da tanrm yapilan endiistri bitkileri icerisinde iiretim payi %97 olan pamugun iiretiminden kurak sartlardan dolayt vazgecilmesi ciftci ve sanayiciler acismdan oldukca biiyiik sikmtilara sebep olacaktir. Ayru durum misir ve celtik icinde soz konusu olup, her iki bitkinin iiretimi de kurakliktan cok fazla etkilenecektir. Iklim degisimi ve kurakliga karst en iyi onlemlerden birisi damlama sulama sistemi olup, tanmsal kurakligin ctkisini onlemek icin damlama sulama sisteminin kullamlmasi ve yaygmlastmlmasi gerekir. Nitekim Israil, ABD ve ispanya damlama sulama yontemiyle, su kullarnmmda %30-70 arasmda tasarruf saglarken verimlilikte %20-90 oramnda artis saglarruslardir (Basrug, 2007 :6). Hatah kullammlar sonucu topragm coraklasmasma en buyuk etken olan giibre kullarummda ise daha dikkatli olunup gubrelemenin fertigation (Sulama ile birlikte giibreleme) yonterni ile uygulanmasi bitkilerin verim ve kalitesinde artism yarusira toprakta meydana gelebilecek fiziksel ve kimyasal bozulmalan da minimum diizeyde tutacaktir. Ozellikle su sikmusi ceken veya asm sicaklardan dolayi buh arlasmanm (evapotranspirasyon) fazla oldugu ya da olacagi yorelerde suyun damlama sulama sistemi ile uygulanmasi hem su israfim

azaltacak, hem de asm sulama sonucu Sanliurfa topraklannda yasanan tuzluluk sorunu gibi olumsuz etkileri onleyecektir. Bunun icin Tanm ve Koyisleri Bakanhgr'nm Hazine Mustesarlrgi ve Ziraat Bankasi ile ortaklasa yaptiklan calismada, kirsal kalkmrna projelerine dahil edilen damlama sulama sisteminin %50'si devlet tarafmdan karsilanmak suretiyle 5 yilhk kredilendirrne yapilmaktadrr (Anonim, 2008d). Diyarbakirda damlama sulama sisteminin kullamrrurn yaygmlastirmak amaciyla 2008 yilt icerisinde toplam 328 adet proje desteklenmistir, Desteklenen bu projelerin 262 adedi (%80) basmch sulama sistemleri ile ilgili olup, bu projeler tamamlandigmda 19.406 da alan basmch sulama sistemleri (yagmurlama ve damla sulama yontemleri) ile sulanacaktir, Desteklenen bu projelerin 12 adedi sulama birliklerine; 250 adedi citcilere yoneliktir, Toplam 13 milyon YTL olan proje odeneginin 9 milyon YTL'si ciftcilerc; 4 milyon YTL'si sulama birliklerine aittir (Anonim 2008d: 11). Sudan daha fazla yararlanabilmenin diger bir yolu da 1 damla suyun 2 kez kullamrmdir, Drenaj kanallanna, dere yataklanna, nehirlere verilen atik ve drenaj sulannm antilarak yeniden kullammi saglanabilir. Tanm alanlannm su ihtiyacmm %30'unu bu sekilde karsilayan israil, bu oram %80'lere cikarma cahsmalarmi surdurmektedir (Bastug, 2007:7). Ancak bu konuda GAP bolgesindc ya da Yurdumuzda yapilrrus herhangi bir cahsma bulunmamaktadir. 3. Sonue vc onerller GAP'm tamammm devreye girrnesiyle birlikte ilimizde sulanan alanm %80'lere ulasacagi ve bu arazilerde yogun tanmm yapilacagi ongortilmektedir. Bu nedenle GAP Bolgesi ile ilgili toprak etut raporlan tekrar gozdcn gecirilerek revize edilmelidir. Yapilmasi gereken en onemli islerin basmda guncel arazi kullammlanrun belirlenmesi ve arazi planlannm yapilmasidir, Arazi toplulasnrmasi konulannda yapilacak detayh toprak etutlerinin ve arazi kullanimlannm belirlenmesinde ozellikle uzaktan algi lama biliminden yararlamlmahdir. Ozellikle gelecege yonelik tanm politikalannm olusturulrnasmda hazirlanan bu haritalar cok iyi birer veri olacaktir. GAP Bolgesine ve Diyarbakir'a uygun arazi kullamm planlan olusturulduktan soma bolgeye uygun altematifbitki desenleri belirlenerek tlreticilere onerilmelidir. Olasi iklim degisimi ve tanmsal kurakhgin bolgemizi ve ilimizi de etkileyecegini dikkate aldigirmzda tanmla ilgili kurum ve kuruluslann yapacagi cahsmalar daha da onem kazanacakur, Bu anlamda Ar-Ge cahsmalan icin gerekli kaynak ve destekler saglanmah, tanmla ilgili kurum ve kuruluslar koordineli bir sekilde cahsmali, yem bitkisi uretim alanlannda yetistirilecek cesitler gelistirilmeli, altematif bitki olarak daha az su kullanan bitkiler yetistirilmeli, kurakhga ve tuzluluga dayamkh yeni cesitler islah edilmelidir. Bu arada ozellikle altematif tanm urilnlerinde pazar arastirmasi cok iyi yapilmah ve gerektiginde kimi urunlere devlet destegi verilmelidir. Tanmda ileri gitmis iilkelerde tarim araz ilerinin yansma yakm: yem bitkilerine aynlrms durumda iken iilkemizde bu oran % 1-2 seviyesindedir. Ilimizde cayir-mera alanlan kalite ve miktar olarak azalmasma ragmen yem bitkileri ekilis alanlan ihtiyac duyulan miktarda genislememistir, Suyun yetersiz oldugu durumlarda aci bakla ve liipen gibi kokleri derine giden yem bitkileri (yilhk yagism 250 mm'ye kadar du~rugu alanlarda) ile her ortama adaptasyon yetenegi iyi olan, yazhk-kishk cesitleri bulunan, onemli bir yag ve biyodizel bitkisi olan kolzanm kishk cesitleri ile kokleri 2.5-3.0 m derinlere kadar gidebilen, kurak kosullara dayamkh biyodizel bitkisi aspirde bugday ile ekim nobetine sokularak kurak alanlarda altematifbitki olarak ciftcilere sunulrnahdir (Ozturk, 2002). Su ve tanm yonetimini elimizdeki potansiyele gore kurgulamaliyiz. Bir damla suyun iki kere kullarulmasi gerekirken, biz halen varolan suyumuzu patlak borulann kullamrm nedeniyle kaybetmekteyiz. Basmch sulama sistemlerinden ozellikle damlama sulama sistemi uygun kredilerle bolgede yaygmlastmlmalrdir. Bunun yam sira ureticilerimizin derin kuyulardan su almalannm onune gecilmeli, sulama suyu nst tarafmdan kapah born sistemleri ile ureticiye ulastmlarak su kaybi en aza indirilmelidir. Diyarbakir'da yaz mevsiminde guneslenme suresinin uzun olmasi ve sicakhklann genellikle 40 C'nin iizerine crkmasi evapotranspirasyonu artirdigi icin tanmsal uretimde su aylgl ortaya cikar. Su acigun kapatmak amaciyla sulama yaparken bitkinin ihtiyac duydugu donmemde ve 376

miktarda su vennemiz gerekir. Asin su kullarurru topragm coraklasmasma neden oldugundan tireticiler sulama konusunda aydrnlatilmah ve damlama sulama yonteminin kullarulmasi tesvik edilmelidir. Bunlar dismda illke capmda Tanmsal Sigorta Sistemleri gelistirilrneli ve uretici bu konuda tesvik edilmelidir. Ciftcilerin dolu, don, sel, siddetli yagislar vb. doga olaylanndan kaynaklanacak zaran bu yolla karsilanmahdir. Yine bir doga olayi olan tanmsal kurakhktan zarar goren ciftcilerin zaran da Tanmsal Sigorta Sistemi ve Devlet desteklemeleri ile karsilanmahdir. Tanmsal Kurakligm baskisi altmda, tanmsal uretimin dusmesi gelecekteki nufus artislanyla beraber gida ihtiyacim artiracagmdan tanmsal kurakhkla mucadele daha da onern kazanacaktir. Tanmsal kurakhkta, kuru tanm alanlannda yagism toprakta daha fazla tutulmasi ana hedef oldugundan, toprak islerne teknikleri onem arz etmektedir. Ekimin kontur (duzec egrilerine paralel) yapilmasi ile yakit tasarrufunun yamnda ortalama 20 kg/da daha fazla iiriln almabilir, ulke topraklannda yilda 76 milyar m 3 su depo edilebilir. Sozkonusu su miktannm ilimizdeki toplam su potansiyelinin yaklasik 10 katma esdeger oldugu dusunulurse, toprak islemenin kuraklikla mucadelede onemi daha iyi anlasilrms olacaktir (Soykan, 1967:34-38). Referanslar Anonim, (2004) lklim Degi:jikliginin Etkilerinin Arasurtlmast Caltsma Grubu Raporu. Ekim-2004, Ankara (hltp://www.iklim.eevrcomjan.gov.tr/raporlar/grup.htm). Anonim, (2006 ) Devlct Meteoroloji lsleri Diyarbakir Bolge MtidtirltigU, Diyarbakir (http: //www.meteoroloji.gov.tr). Anonim, (2007 a) Cevre ve Orman Bakanltgt, 200 7. lklim Degi~'ikligi I. Ulusal Bildirimi. Anonim, (2007b) lklim Degisikligi ve Kuresel Ismma. Su Dunyasi, Mart-2007. Devlet Su lsleri Vak ft Yayinlan, SaYl:44. Anonim, (2007e) Tartmsal Kurakhk ve Bilincli Sulama. Su Dunyasi, Haziran-2007. ost Vakfi Yaymlan, Sayi : 47 Anonim, (2008a) Diyarbakir Tartmsal Kurakltk Ey/em Plant Taslagt. Diyarbakir Valil igi, Tanm nmtidtirlugil. Diyarbaku. Anonim, (2008b) Ycni AktUel dergisi. Marl 200 8. Sayi :141. Anonim, (2008e) Kurakltk Biiyiiyor Acil Onlem Sort, 07.07.20011 tarihli Sabah Gazetesi. Anonim, (2008d) Tanm ve Koyisleri Bakanhgr, Diyarbakir Tanm nmiidiirliig ii Brifing Dosyasi. Atalay, (2008) TUrkiyc Bolgescl Cografyasi. lnkrl ap Kitabevi. istanbul. Basiug, R. (2007) Kiiresel lklim Degisiminin Ulkemiz Tartmt ve Tanmda Su Kullantm Ozerinde Olusturacagt Etkiler. Tanmm Ses i. Sayr : 15, Eyliil-2007. Cetin, o., Eylen, M. ve Uzen, N. (2008) lklim degi~'ikligine karst GAP Bolgesinde Elkin Su/anma Strat ejileri. TMMOB iklim Degisimi Sempozyumu Bildiriler Kitabr. Mart-2008, Ankara. Ekiz, H. (2007) Kurakltga Dayamklt Bitki Cesit Islahi. Kurakhk ve Tiirkiye Tanrm. Tema Vakfi. Yaym No: 52; istanbul. Giirgen, G. (2002) Guncydogu Anadolu Bolgesi'nin lkl irni. D.O. Ziya Gokalp Egt, Fak. Yay No : 12. Diyarbakrr. Kadioglu, M. (2007) Kiiresel lklim Degisimi ve Tiirkiy e. Bildiginiz Havalartn Sonu. Glincel Yaymcihk :II 0, istanbul. Oguz, S. (2007) Damla Damla Bereket. 08.09.2007 tarihli MiJliyet gazelesi. Ozturk, K. (200 2) Kiirese/ iklim Degi:jik/igi ve Tiirkiye ye Olast Etkileri. G.O. Gazi Egitim Fakiiltesi Dergisi. Cilt 22, Sayi I 47-65. Soykan, i. (1967) Hidroloji ve TOPRAKSU Calismalanndaki Yeri ve Onemi. TOI'RAKSU Teknik Derg isi, Sayi 26 Sayfa 34 38, Ankara. Tunecr, V. (2007) SII Kaynaklartmtzt Salmak Yerine Elkin Bir SII Yonetimi ve Su Bilinci Olusturulmaltdir. Tanrrnn Sesi. Sayi : 15, Eyliil-2007. Turkes, M. (2007) lklim Degisikligi. Kurakltk, C;ulle~"III e Siirecleri ve Tartma Etkileri. Kurakltk ve Tiirkiye Tanmt. Tem a Vakf Yaymlan. Yaym No:52. istanbul. 377