Dicle Bölgesi Çevre ve Altyapı Mevcut Durum Raporu T.C. Dicle Kalkınma Ajansı Araştırma Strateji Geliştirme ve Programlama Birimi 2010
DİCLE BÖLGESİ TARIM SEKTÖR RAPORU İçindekiler ŞEKIL LISTESI...5 TABLO LISTESI...5 HARITA LISTESI...5 GİRİŞ...7 1.ÇEVRE...8 1.1Doğal Kaynaklar...9 1.1.1Ormanlık Alanlar...9 1.1.2 Flora ve Fauna...11 1.1.3 Su Kaynakları...12 1.1.3.1 Ülkemiz Su Kaynakları Potansiyeli...12 1.1.3.2 Dicle Bölgesi Su Kaynakları...13 1.2 İklim...17 1.2.1 Mardin İli İklimi...17 1.2.2 Batman İli İklimi...19 1.2.3 Şırnak İli İklimi...20 1.2.4 Siirt İli İklimi...21 1.3 Çevre Kirliliği...22 1.3.1Hava Kirliliği...22 1.3.2 Toprak ve Su Kirliliği...23 2. Altyapı...25 2.1 İçme ve Kullanma Suyu Altyapısı...25 2.2 Atık Su Altyapısı...26 2.3 Katı Atık Altyapısı...27 3. Genel Değerlendirme...30 4. Ekler...31 03
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Şekil Listesi Şekil 1: Orman Arazileri Büyüklük ve Durum Karşılaştırması 9 Şekil 2: Dicle Bölgesi İlleri Kış Ayları SO2 Oranları Karşılaştırması 23 Tablo Listesi Tablo 1: Dicle Bölgesi Yüz Ölçüm ve Rakım Değerleri 8 Tablo 2: Dicle Bölgesi Flora Varlığı Tablosu 11 Tablo 3: Türkiye nin Su Kaynakları Potansiyeli 12 Tablo 4: Dicle Bölgesi Akarsuları 15 Tablo 5: Dicle Bölgesi İşletme Halindeki Barajlar 16 Tablo 6: Dicle Bölgesi İşletme Halindeki Göletler 16 Tablo 7: Dicle Bölgesi İşletme Halindeki Sulama Tesisleri 16 Tablo 8: Dicle Bölgesi İnşa Halindeki Sulama Tesisleri 17 Tablo 9: Mardin İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) 18 Tablo 10: Batman İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) 19 Tablo 11: Şırnak İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) 20 Tablo 12: Siirt İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) 21 Tablo 13: Dicle İlleri Hava Kalitesi Ölçüm İstasyon Raporları Verileri 22 Tablo 14: Dicle İlleri İstasyon Raporları Sonuçlarına Göre Hava Kalitesi Sınıflandırması 23 Tablo 15: Atık Su Deşarj Miktarları ve Deşarj Yerleri 24 Tablo 16: İçme Suyu Altyapısı Karşılaştırması 25 Tablo 17: Atık Su Altyapısı Karşılaştırması 26 Tablo 18: Katı Atık Miktarları 28 Tablo 19: Katı Atık ve Bertaraf Yöntemleri 29 Harita Listesi Harita 1: Dicle Bölgesi ve İlleri Haritası 8 Harita 2: Dicle Bölgesi Orman Varlığı Haritası 10 Harita 3: Dicle İlleri Orman Varlığı Haritası 10 05
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Giriş Dicle Bölgesi il ve ilçe merkezleri hızlı bir şekilde köyden kente göç alırken, Bölge illerinin kentleşme hızı nüfus artışına yetişememekte, mevcut altyapı ile nüfusun bir kısmının içme suyu ve atık yönetimi gibi temel altyapı ihtiyaçları karşılanamamaktadır. Bölge de kentsel altyapının ve çevresel koşulların yetersizliği Bölge nin yaşanabilirliği algısını ve Bölge nin rekabet gücünü olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Bölge nin kentsel ve çevresel altyapıya ilişkin sorunlarının başında, şehirlerde yaşanan su sıkıntısı, katı atık toplanması ve geri dönüşümüne yönelik tesislerin eksikliği, doğalgaz altyapısının bulunmaması gibi sorunlar gelmektedir. Bölge deki belediyelerin sunduğu içme suyu, katı atık yönetimi ve kanalizasyon hizmetleri Türkiye ortalamalarının altında kalmakta ve Bölge nin kentleşme ihtiyaçlarına yetişememektedir. Bölge de sanayinin çok gelişmemiş olmasına bağlı olarak endüstriyel kirlilik çok yüksek oranlarda yaşanmamaktadır; ancak gelişmekte olan sanayi için önlemlerin şimdiden alınması, müşterek sanayi alanlarında arıtma tesislerinin kurulması gerekmektedir. Bölge deki önemli çevre sorunlarından bir tanesi de özellikle Şırnak taki kükürt oranı yüksek kömürlerin yakıt olarak kullanımına bağlı olarak yaşanan yüksek hava kirliliğidir. Yeşil alanların arttırılması, bozuk ormanların rehabilite edilmesi Dicle Bölgesi nde daha yaşanabilir bir çevre için alınması gerekli diğer önlemlerden bazılarıdır. Dicle Bölgesi kentsel altyapı ve çevre durumunun güncel verilere dayalı analizini içeren bu raporda, doğal kaynaklar, iklim, çevre kirliliği, altyapı konularına yer verilmiştir. 7
1. ÇEVRE Harita 1: Dicle (TRC3) Bölgesi ve İlleri Haritası Tablo 1: Dicle Bölgesi Yüz Ölçüm ve Rakım Değerleri Kaynak: TÜİK Dicle (TRC3) Bölgesi 26.090,11 km2 yüz ölçüm değeri ile Türkiye nin %3,33 lük alanını kaplamaktadır. Bölge illerinin büyüklük sırası Mardin, Şırnak, Siirt ve Batman şeklindedir. Bölgenin illerinden olan Mardin ili Suriye ile Şırnak ili ise Suriye ve Irak ile komşudur. Şırnak ili 1.350 metre rakımı ile Dicle bölgesinin en yüksek rakıma sahip ilidir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU 1.1 Doğal Kaynaklar 1.1.1 Orman Alanları Dicle Bölgesi sınırları içerisindeki toplam orman alanı 644.618,5 hektardır. Bu miktar bölgenin toplam alanı içerisinde %25,2 oranında yer kaplamaktadır. Türkiye genelinde toplam ormanlık alanların, toplam alana oranının %27,2 olduğu göz önüne alındığında, bölgenin toplam ormanlık alan bakımından Türkiye ortalamasına yakın olduğu söylenebilir. Ancak, Türkiye genelinde toplam orman alanlarının %50,12 si normal, %49,88 i bozuk orman alanı iken bölge toplam orman alanlarının %25,96 sı normal, %74,04 ü bozuk orman alanları olduğu tespiti ile beraber bölge toplam orman alanları içerisindeki bozuk orman alanlarının yüksekliği dikkat çekmektedir. Şekil 1: Orman Arazileri Büyüklük ve Durum Karşılaştırması Kaynak: Orman Genel Müdürlüğü 9
Harita 2: Dicle Bölgesi Orman Varlığı Haritası Kaynak: OGM Harita 3: Dicle İlleri Orman Varlığı Haritası Kaynak: OGM T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU 1.1.2 Flora ve Fauna Tablo 2: Dicle Bölgesi Flora Varlığı Tablosu Kaynak : TÜBİVES Mardin Mardin ili bitki ve orman varlığı yönünden çok fakir bir haldedir. Step kenarında yer alan meşe ağaçları bölgede Akdeniz iklimine yaklaşan karasal bir iklim tipi hüküm sürdüğü için kurakçıl orman niteliğindedir. Quercus İnfecoria (Mazı Meşesi) meşe türleri arasında en yaygın olanıdır. Bununla beraber Quercus Brantii, Quercus Vesca gibi türler de vardır. Havzayı kuzey ve kuzeydoğudan kuşatan Bitlis ve Hakkâri toroslarında da başlıca ağaç türlerini meşeler (Quercus İberica, Quercus Castaneafolia, Quercus İnfectoria vb.) oluşturmaktadır. Kışların uzun sürdüğü yüksek kesimlerde meşelerin yerini soğuğa karşı dayanıklı olan Ardıçlar almaktadır. Kuytu ve sulak vadi tabanlarında ise Söğüt, Çınar, Ceviz, Kavak ve Melengiç gibi ağaç türlerine rastlanır. Havza ve çevresindeki step bitkilerinin başlıcaları; Velbuscum, Astragalus, Delphinium, Eryağlum, Euphorbia, Gentiana, Silene, Trifolium, Bromus, Thymus, Achillea ve Convulvulus ların çeşitli türleridir. Mardin ili doğal orman alt sınırının KızıltepeMardinNusaybin Ovaları kuzey sınırından 500700 metre yüksekliğe Siirt ve Diyarbakır il sınırına kadar uzanır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde hayvan varlığı üzerine yapılan çalışmalar yeterli değildir. Muhtelif habitatlarda da tespit edilen türlere ilaveten, literatür çalışmaları ve bölgede yaşayanlardan elde edilen bilgiler fauna envanteri içinde incelenmiş ve listeler halinde Ekler de verilmiştir. Batman Alçak ve düz alanlarda Yavşan (Pelin) ile Kekik türleri yaygındır. Bunlar arasına bazı Gramanie cinslerine ait alt türler ile diğer bölgelerde rastlanmayan tipik step türleri girmektedir. Daha yüksek ve eğimli yamaçlarda ise yastık formundaki Astragalus sp.(gevenler),onobrychis sp. Acantholimon sp. gibi bitkiler yaygın bulunmaktadır. Bunlar arasında; Genista, Thymus, Verbascum, Phlomis, Salvia, Cousinia, Stachys, Sideritis ve daha pek çok cins tür bulunmaktadır. Bu bitkiler arasında aşırı hayvan otlatmanın az olduğu yerlerde Gramineae türleri diğer türlere göre uzun boyları ve örtüş alanları ile dikkati çeker. İl faunasını oluşturan türlerin büyük bir kısmı Türkiye genelinde, az bir kısmı ise diğer birkaç bölgede yayılış gösteren türlerdir. Ayrıca bu türlerin popülasyon yoğunlukları oldukça azdır. Kirpi, tarla faresi, çöl sıçanı, avurtlak, kayalık faresi, cüce yarasa memeli türler olarak ön sıralarda yer almaktadır. Kuş faunasının tespiti oldukça zor olmasına rağmen çaylak türleri, kartal türleri, keklik türleri, bülbül türleri, ötleğen, ardıç, sinekkapan, çekirge kuşu, toygar türleri, baykuş türleri bölgede yaşayan bazı kuş türleridir. Sürüngen türleri, bölgede bol olarak bulunmakta ancak, tehlikeli olmayan canlılardır. Başlıcaları; tosbağa, keler, kertenkele türleri ve yılan türleridir. 11
Şırnak Bölgedeki maki formasyonu, özellikle tektonik kökenli depresyonlar aracılığı ile Doğu Anadolu ya kadar sokulur. Bölge ormanlarının tahrip edildiği sahalar çoğunlukla makilerle kaplanmıştır. Ancak tür itibarı ile önemli değişme görülür. Kuru dere yataklarında ve sel bölgelerinde Platanus orientalis, Nerium oleander gibi bitkiler yaygındır. Doğu Anadolu palamut meşesi, mazı, meşe, çalı toplulukları, yabani incir, akçaağaç, badem, erguvan, mahlep, alıç, çitlembik, antepfıstığı ağaçlarıdır. İlde bulunan hayvan varlığı türleri; ak leylek, atmaca, kınalı keklik, kaya güvercini, kumru, ebabil kuşu, arı kuşu, tepele toygar, tarla kuşu, saka kuşu, leş kargası, saksağan, kırlangıç, kuyruksallayan, sinekkapan, taş serçesi, sarı gagalı serçe, kar ispinozu, sığırcık, karatavuk, tilki, yaban tavşanı, çakal, yaban domuzu gibi türlerdir. Siirt Siirt ili orman varlığı bakımından oldukça zayıftır. En çok rastlanan ağaç türü meşedir. Belli baslı ağaç türleri; mazı meşesi, Lübnan meşesi ve palamut meşesidir. Bunlardan başka; öğüt, kavak, kızılçam, huş, ceviz, çınar, akçaağaç türleri ve serpeli olarak dişbudak, çitlembik ve az miktarda ardıç görülmektedir. Bunların dışında geyik dikeni, sumak, karaçalı, bıtım (Pistacia Khinjuk), böğürtlen ve ilgana rastlanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde fauna üzerine yapılan çalışmalar yeterli değildir. Dicle Üniversitesinin hazırlamış olduğu fauna varlığı envanterinden elde edilen bilgilere göre ilimizdeki faunaya ait türler ve alttürler Ekler de sıralanmıştır. 1.1.3 Su Kaynakları 1.1.3.1 Türkiye nin Su Kaynakları Potansiyeli Dünyadaki toplam su miktarı 1,4 milyar km3 tür. Bu suların % 97,5 i okyanuslarda ve denizlerde tuzlu su olarak, % 2,5 i ise nehir ve göllerde tatlı su olarak bulunmaktadır. Bu kadar az olan tatlı su kaynaklarının da % 90 ının kutuplarda ve yer altında hapsedilmiş olarak bulunması sebebiyle insanoğlunun kolaylıkla yararlanabileceği elverişli tatlı su miktarının ne kadar az olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 3: Türkiye nin Su Kaynakları Potansiyeli Kaynak : TÜBİVES T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Türkiye de yıllık ortalama yağış yaklaşık 643 mm olup, yılda ortalama 501 milyar m3 suya tekabül etmektedir. Bu suyun 274 milyar m3 ü toprak ve su 5,42 milyon hektarlık sulamaya açılmış alanın 3,13 milyon hektarı DSİ tarafından inşa edilmiş modern sulama şebekesine sahiptir. Ülkemize yılda 501 milyar m³ yağış düşmekte, bunun % 37 sine karşılık gelen 186 milyar m³ ü akışa geçerek, 95 km³ ü ekonomik olarak kullanılabilir forma dönüşmektedir. Ülke yüzeyine yılda düşen ortalama 630643 mm yağışa karşılık ülkemizin yenilenebilir su potansiyeli 234 km3 olup, bunun 41 km³ ü yeraltı suları, 193 km³ ü ise akarsulardan meydana gelmektedir. Ülkemizde çeşitli amaçlara yönelik kullanımlarda teknik ve ekonomik anlamda tüketilebilir yerüstü ve yeraltı suyu miktarı, yurt içindeki akarsulardan 95 km³, komşu ülkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3 km³ olmak üzere yılda ortalama toplam 98 km³ yerüstü ve 12 milyar m³ yeraltı suyu olmak üzere toplam 110 milyar m³ olarak belirlenmiştir. DSİ nin 2005 yılı verilerine göre, ülkemizin tüketilebilir yüzey ve yer altı suyu potansiyeli miktarı, 98 milyar m³ yerüstü ve 14 milyar m³ yeraltı suyu olmak üzere toplam 112 milyar m³/yıl olarak belirtilmektedir. Bu miktarın bölgesel ve mevsimsel dağılımındaki dengesizlik önemli bir sorundur. Bu suyun % 35 i çeşitli amaçlara yönelik olarak kullanıma sunulmuş, kalan % 65 i ise halen kullanılmamaktadır. Su zengini olmayan ülkemizde kişi başına düşen yenilenebilir su potansiyeli, 2000 yılında belirlenen nüfusumuz göz önüne alındığında yaklaşık 3 500 m³ dür. Dünya ortalaması olan 7 600 m³ ün yaklaşık yarısına karşılık gelen bu değer nedeniyle ülkemiz, su fakiri olmamakla birlikte, su kısıtı bulunan ülkeler arasında sayılmaktadır. Kişi başına düşen teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir yıllık su miktarı 1500 1735 m³ civarındadır ve ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke konumundadır. TÜİK in tahminlerine göre 2030 yılına kadar ülkemiz nüfusunun 100 milyona ulaşması durumunda, kişi başına kullanılabilir su miktarı 1 000 m³ e düşecektir. Türkiye de sektörler itibarıyla su kullanımında en büyük pay % 75 ile tarım sektöründedir. 1.1.3.2 Dicle Bölgesi Su Kaynakları Bölge nin en önemli akarsuyu Dicle Nehri dir. Türkiye topraklarında kalan bölümün uzunluğu 523 km olmak üzere, toplamda 1900 km dir. Debisi ortalama 360 m3/sn, minimum 55m3/sn, maksimum 2263m3/sn dir. Doğu Anadolu Dağlarından doğup Basra Körfezine dökülmektedir. En önemli kolları Batman Çayı, Botan Çayı, Habur Suyu, Büyük ve Küçük Zap Suları dır. Dicle Bölgesi nin 40 km lik Suriye sınırını çizer. 13
Dicle Nehri Türkiye de doğup birçok kolları olan ve Irak topraklarına geçip orada Fırat la birleşerek Şattülarap ta Basra Körfezi ne dökülen nehirdir. Nehir ana kaynaklarını Doğu Anadolu dağlarından ve dipten sızma yoluyla Elazığ yakınlarındaki Hazar (Gölcük) gölünden alır. Türkiye nin önemli akarsularındandır. Doğu Anadolu dağlarından çıkar, Basra Körfezi ne dökülür. Toplam uzunluğu 1900 km dir. Türkiye topraklarında kalan bölümün uzunluğu ise 523 km dir. En önemli kolları Batman ile Garzan, Botan, Habur, Büyük Zap ve Küçük Zap tır. Debisi ortalama 360 m³/sn dir. Eylül ayı ortalarında 55 m³/sn ile en küçük, şubat sonunda 2263 m³/sn akımı ile büyük değişiklik gösterir. Akarsuda genellikle yaz sonu kuraklığı ve sonbahar başı yağış noksanlığı nedeniyle su azalır. Buna rağmen kış sonu yağışı ile ilkbahar başındaki karların erimesinden oluşan su ile kabarır. Dicle Nehri, güneye doğru akarken Cizre ilçesinin içinden Habur Suyu kavşağına kadar 40 km uzunlukta TürkiyeSuriye arasında sınırı meydana getirir. Habur Suyu ile birleştikten sonra Irak topraklarına girer. Dicle, Irak toprağında çöküntü çukurdan akarak, dar boğazları aşar Musul da Büyük ve Küçük Zap sularıyla birleşir. Mezopotamya ovasına iner, bundan sonra Bağdat yakınlarında Fırat a 35 km yaklaşır. Burada yine İran dan gelen Piyale Nehri ile birleşir. Bu birleşmeden sonra tekrar Fırat a yaklaşır ve Kurna yakınında Basra nın 64 km yukarısında Fırat la birleşerek Şatt ülarab ismini alır. Basra Körfezi ne dökülür. Dicle Nehrini besleyen en önemli kolları; Batman ili sınırları içerisinde Batman ve Yanarsu (Garzan) Çayları, Siirt il sınırları içerisinde Uluçay (Botan Çayı), Şırnak il sınırları içerisinde ise Hezil Çayıdır. Hezil Çayı Türkiye, Suriye ve Irak sınırı birleşiminde Dicle nehrine karışmaktadır. Dicle Bölgesi Dicle ve Fırat havzası sınırları içerisinde yer almaktadır. Mardin ve Şırnak ın bir kısmı Fırat havzasında yer alırken, bölgenin geri kalanının tamamı Dicle Havzası sınırları içerisindedir. Mardin ilinin önemli akarsuyu Çağ Çağ Suyu dur. Mardin Nusaybin ilçesi sınırlarında olup, Karasu ve Beyazsu adındaki iki koldan oluşur. Çağ Çağ Suyu kapasitesi minimum 8 m3/sn, maksimum kapasitesi 12 m3/sn dir. Beyazsu kaynağı Mardin ve Kızıltepe nin içme suyu kaynağı olarak kullanılmaktadır. İlin diğer akarsuları şunlardır: Gümüş Suyu, Habur Çayı, Buğur Çayı, Reşan Çayı, Hınız Deresi, Gülizar Deresi, Sultan Deresi, Gurs Deresi, Büyük Dere ve Cehennem Deresi dir. Siirt ilinin önemli akarsuyu Botan Çayı dır. Minimum debisi 31 m3/sn iken, maksimum debisi 274 m3/sn dir. Batman ilinin önemli akarsuyu Batman Çayı dır. Batman Çayı, Batman ile Diyarbakır arasında doğal bir sınır oluşturmaktadır. Şırnak ilinin önemli akarsuları şunlardır: Kızılsu, Nerdüş (Çağlayan) Çayı, Hezil ve Habur Çayları dır. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Tablo 4: Dicle Bölgesi Akarsuları AKARSU ADI Dicle Nehri Çağ Çağ Suyu AÇIKLAMA Bölgenin en önemli akarsuyu Dicle Nehri dir. Türkiye topraklarında kalan bölümün uzunluğu 523 km olmak üzere, toplamda 1900 km dir. Debisi ortalama 360 m3/sn, minimum 55m3/sn, maksimum 2263m3/sn dir. Doğu Anadolu Dağlarından doğup Basra Körfezine dökülmektedir. En önemli kolları Batman Çayı, Botan Çayı, Habur Suyu, Büyük ve Küçük Zap Suları dır. DİCLE Bölgesinin 40 km lik Suriye sınırını çizer. Çağ Çağ Deresi Mardin ili Nusaybin İlçesinin sınırlarında olup, Karasu ile Beyazsu adındaki iki koldan oluşur. Karasu kolu Beyazsu kavşağına kadar sarfiyatı 2,4 3,0 m3/sn oranında değişen membalarla beslenir. Beyazsu Karasu kavşağına kadar 5,0 6,0 m3/sn oranında değişen pınarlarla beslenir. Çağ Çağ Suyu nun kapasitesi minimum 8 m3/sn, maksimum kapasitesi de 12 m3/sn olarak kabul edilir. Beyazsu akarsuyunun bir kısmı içme suyu olarak kullanılmaktadır. Gümüş Suyu Sulama suyu olarak kullanılmakta olup, Mardin ilinin batısında Erdem köyünde doğan bu su Akdoğan köyünün güneyinden Suriye Devleti ne geçer. Habur Çayı Mardin ili Savur ilçesinin Suçi köyünden çıkan bu su; içme kullanma ve sulama suyu olarak kullanılmakta olup, Savur ilçesinin can damarını oluşturur. Buğur Çayı Mardin ili Derik İlçesinin Buğur Köyü nün yakınlarında bir kaynaktan doğar. Bu sudan sulama suyu olarak faydalanılır. Reşan Çayı (Karasu) Mardin ili Mazıdağı İlçesi Yücebağ Köyü ile Diyarbakır ili arasında bulunmakta olup üzerinde yüksek kapasiteli ve nitelikli alabalık yetiştiriciliği yapılan faydalı bir sudur. Batman Çayı Dicle Nehri batıdan doğuya akarak il topraklarının içinden geçer. Batman Çayı, BatmanDiyarbakır il sınırını çizerek Dicle Nehri ile birleşir. İl merkezi Batman Çayı havzasında düz bir arazi üzerine yerleşmiştir Basur Çayı Bitlis ilinin kuzeyinden çıkan bu su il hudutları içindeki uzunluğu 45 km.dir. SiirtKurtalan yolu üzerindeki Basur Köprüsünün 2 km. güneyinde Kezer Çayı ile birlesir. Kezer Çayı Bitlis in doğusunda Güzeldere denilen yerden çıkar ve Kırkçeşme sularının birleşmesinden oluşur. Mağaralı Mezrası (Hümriyan) önünde Basur Çayı ile birleştikten sonra Botan Çayı na karışır. Çayın oluşturduğu vadilerde sebze yetiştirilir. Ganan Çayı Sason Dağlarının güney yamaçlarından inen kollardan oluşur. Kozluk ilçesi yakınlarından geçer. Kurtalan ilçesinde bir kısım araziyi suladıktan sonra Kaşüstü Köyü (Hendük) yakınlarında Dicle Irmağı ile birleşir. Botan Çayı Kollarıyla birlikte Siirt in dağlık kesimlerinin sularını toplayan Botan Suyu, düzenli yağışlar ve kar sularıyla beslendiği için yaz kış bol suludur. Botan suyunun saniyede taşıdığı ortalama su miktarı Eylül ayında 31 m3 ile en düşük düzeyine inmekte, Mayıs ayında ise 274 m3 e kadar çıkmaktadır. Resinan Suyu Pervari nin Çemikari Yaylasından çıkarak Şırnak ilinde oldukça geniş vadileri sular ve Dergül Köyü önünden geçerek Kasrik Boğazından sonra Dicle Irmağı ile birleşir. Kaynak: Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Faaliyet Raporları (2008) 15
Tablo 5: Dicle Bölgesi İşletme Halindeki Barajlar Kaynak : DSİ Tablo 6: Dicle Bölgesi İşletme Halindeki Göletler Kaynak : DSİ Tablo 7: DİCLE Bölgesi İşletme Halindeki Sulama Tesisleri Kaynak : DSİ Bölgede; Batman, Şırnak il sınırlarları içerisinde 1 er, Mardin il sınırları içerisinde 2 adet sulama tesisi bulunmaktadır. Bölgede toplam 4 adet sulama tesislerinin net sulama kapasiteleri 14.414 hektardır. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Tablo 8: DİCLE Bölgesi İnşa Halindeki Sulama Tesisleri Kaynak : DSİ 1.2 İklim 1.2.1 Mardin İli İklimi Mardin ili iklimi Akdeniz iklimine benzer özellikler taşır. Yazlar çok sıcak ve kurak, kışları ise bol yağışlı ve ılımandır. Mardin de kış mevsiminde oluşan yüksek basınç alanı kış aylarının soğuk geçmesine yol açar. Bir yandan güneydeki çöl ikliminin etkisi altında bulunması (Basra Alçak Basıncı), diğer yandan kuzeydeki yüksek dağların serin hava kütlelerinin bölgeye girmesine mani olması sebebiyle ilin ovalık kesiminde yazlar çok sıcak geçer. İlin kuzey kesiminde zaman zaman kara iklimine benzer özellikler görülür. Mardin in iklimini ova ve dağ kesimi olarak iki şekilde değerlendirmek mümkündür. İki kesimdeki farklılık yağış, sıcaklık ve rüzgâr değerlerinde ortaya çıkar. Ova kesiminde yazlar çok sıcak geçer, kışlar ise ılıman ve yağmurludur. Bu kesimde az miktarda ve kalıcı olmayan kar yağışları görülür. Dağ kesiminde ise yazları ovaya nispeten daha serin, kışlar ise şiddetli rüzgâr, bol yağmur ve kar yağışlı geçer. Mardin, ilçeleri ve komşu illerden rüzgâr hızının ve yağış miktarının yüksekliği; nem ve sıcaklık değerlerinin düşüklüğü ile dikkat çekici bir farklılık gösterir. 17
Tablo 9: Mardin İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) MARDİN Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975 2010) Ortalama Sıcaklık ( C) 3.2 4.2 8.2 13.7 19.7 25.8 30.1 29.6 25.2 18.4 10.7 5.3 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 6.1 7.5 12.0 17.7 24.2 30.9 35.3 34.9 30.4 23.1 14.4 8.2 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) 0.7 1.4 4.7 9.9 15.1 20.2 24.6 24.6 20.6 14.6 7.7 2.7 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) 4.4 5.0 6.0 7.3 10.0 12.5 12.7 11.8 10.4 7.6 5.8 4.4 Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 10.7 10.5 10.7 9.8 6.9 2.4 1.6 1.4 1.6 5.4 7.4 10.5 Ortalama Yağış Miktarı (kg/m2) 99.8 116.0 94.6 75.5 37.7 8.6 4.2 2.6 4.8 34.9 68.7 110.8 Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975 2010)* En Yüksek Sıcaklık ( C) 18.8 18.4 27.5 33.6 35.4 40.0 42.5 40.9 38.8 35.6 25.5 20.8 En Düşük Sıcaklık ( C) 11.0 14.0 11.7 4.5 2.6 5.0 12.7 14.1 8.0 1.0 5.0 11.9 En Çok Yağış 03.02.1982 145.9 kg/m2 En Hızlı Rüzgar 29.04.1994 143.6 km/sa En Yüksek Kar 05.02.1992 92.0 cm Tarih Miktar Tarih Miktar Tarih Miktar Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU 1.2.2 Batman İli İklimi Güneydoğu Anadolu Bölgesinin kuzey ucunda yer alan Batman İlinde karasal iklim egemendir. Ancak bozkır iklimiyle, Doğu Anadolu nun yüksek yayla iklimi arasında bir geçiş yeri oluşturduğundan kışlar ılık, yazlar ise çok sıcak ve kurak geçmektedir. Merkeze en fazla yağış Nisan ayında düşmektedir. Kış aylarında yağışlar Kozluk ve Sason ilçelerinde daha çok kar şeklinde olmaktadır. Tablo 10: Batman İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) BATMAN Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975 2010) Ortalama Sıcaklık ( C) 3.0 5.3 9.7 14.9 20.0 26.9 31.2 30.3 24.9 17.8 9.9 4.8 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 7.6 10.8 15.8 21.7 27.6 34.8 39.6 39.2 34.4 26.5 16.8 9.6 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) 1.1 0.4 3.8 8.4 11.9 16.6 20.8 20.2 15.5 10.4 4.3 0.7 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) 3.2 4.3 5.6 7.3 9.5 11.8 12.3 11.4 10.0 7.0 5.2 2.9 Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 11.2 10.7 11.6 11.3 8.1 3.0 1.2 1.3 1.4 6.1 8.1 10.7 Ortalama Yağış Miktarı (kg/m2) 56.9 69.1 76.5 68.7 40.4 9.3 1.1 2.5 4.3 29.9 56.6 65.4 Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975 2010)* En Yüksek Sıcaklık ( C) 16.4 23.5 30.6 35.8 38.5 43.0 46.5 45.4 43.8 37.0 23.8 22.6 En Düşük Sıcaklık ( C) 24.0 16.0 17.0 9.0 0.9 5.7 11.8 11.5 4.4 3.3 6.4 23.0 En Çok Yağış 01.04.1999 69.2 kg/m2 En Hızlı Rüzgar 11.12.2010 108.0 km/sa En Yüksek Kar 27.02.1985 21.0 cm Tarih Miktar Tarih Miktar Tarih Miktar Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü 19
1.2.3 Şırnak İli İklimi Şırnak ilinin iklimini belirlerken, ilin bulunduğu bölgelere göre değerlendirme yapmak gerekir. Doğu Anadolu Bölgesi ne yakın kalan kısmında kışlar serttir. Kuzeyden gelen soğuk havalar kışın bu yörenin sert ve karlı geçmesine neden olur. Karla örtülü, dolu ve sisli gün sayısı Şırnak ilinin güney bölgesine göre fazladır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde kalan kısmında kışlar daha ılık geçer fakat yazları aşırı sıcaktır. İklimin karasal olması doğal bitki örtüsü üzerinde etkili olmuştur. Mevsim içindeki yağışların az olması, doğal bitki örtüsünün bozkır olmasına neden olmuştur. Yükseklerde, özellikle Beytüşşebap ve Uludere civarında bulunan dağların yüksek yerlerinde alpin çayırları bulunur. İlde Doğu Anadolu ikliminin birbirine karşıt iki hava kütlesinin etki gösterdiği görülür. Bunlardan birisi, bölgeyi özellikle kış aylarında etkisi altında bulunduran, buna karşılık yaz aylarında kuzeye çekilen soğuk kuru hava kütlesidir. İl merkezi ve Cizre ilçesinde olmak üzere 2 adet meteoroloji ölçüm istasyonu mevcuttur. Tablo 11: Şırnak İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) ŞIRNAK Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975 2010) Ortalama Sıcaklık ( C) 1.8 1.8 6.8 11.4 17.0 22.8 27.2 27.6 22.8 16.3 8.8 3.8 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 6.0 6.0 11.1 15.8 22.0 28.2 33.2 33.3 28.5 21.2 13.3 7.9 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) 1.4 1.4 2.9 7.0 12.4 17.8 21.7 22.3 17.9 11.6 4.9 0.4 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* *.* Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 9.8 9.8 11.3 11.1 7.6 2.8 1.5 1.4 2.1 6.5 8.1 9.8 Ortalama Yağış Miktarı (kg/m2) 82.0 82.0 107.3 86.5 48.4 7.6 11.2 0.7 8.5 39.9 81.3 93.3 Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975 2010)* En Yüksek Sıcaklık ( C) 16.2 17.0 24.8 29.0 30.6 36.4 39.7 40.3 36.8 30.2 22.6 19.0 En Düşük Sıcaklık ( C) 14.5 13.2 11.2 4.7 0.8 5.4 10.0 10.0 3.2 0.5 4.8 10.8 En Çok Yağış 02.12.1991 91.4 kg/m2 En Hızlı Rüzgar * * En Yüksek Kar * * Tarih Miktar Tarih Miktar Tarih Miktar Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU 1.2.4 Siirt İli İklimi Siirt ilinde kara iklimi hüküm sürer. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlı geçer. İlin kuzey ve doğusu kışın daha soğuk ve yazın daha serin olur. Senelik yağış ortalaması 757 mm dir. Tablo 12: Siirt İli Sıcaklık ve Yağış Değerleri (19752010) SİİRT Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975 2010) Ortalama Sıcaklık ( C) 2.8 4.3 8.5 14.0 19.4 26.0 30.5 30.0 25.0 17.9 10.2 4.8 Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) 6.7 8.9 13.7 19.4 25.3 32.3 37.1 37.0 32.3 24.4 15.4 8.8 Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) 0.2 0.8 4.4 9.3 13.8 19.3 23.6 23.3 18.9 12.9 6.3 1.9 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) 3.5 4.3 5.5 6.6 9.1 11.7 12.3 11.5 10.1 7.2 5.1 3.4 Ortalama Yağışlı Gün Sayısı 11.7 11.9 13.9 13.4 10.3 4.2 1.5 1.4 2.6 8.4 9.1 11.5 Ortalama Yağış Miktarı (kg/m2) 79.1 99.0 106.5 101.2 60.9 11.6 4.2 3.3 5.7 50.9 85.9 92.0 Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975 2010)* En Yüksek Sıcaklık ( C) 16.4 23.5 30.6 35.8 38.5 43.0 46.5 45.4 43.8 37.0 23.8 22.6 En Düşük Sıcaklık ( C) 24.0 16.0 17.0 9.0 0.9 5.7 11.8 11.5 4.4 3.3 6.4 23.0 En Çok Yağış 02.11.2009 102.9 kg/m2 En Hızlı Rüzgar 18.02.1999 102.6 km/sa En Yüksek Kar 14.02.1993 69.0 cm Tarih Miktar Tarih Miktar Tarih Miktar Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü 21
1.3 Çevre Kirliliği 1.3.1 Hava Kirliliği Bölgemizde bulunan 4 il merkezlerinde Çevre İl Müdürlüklerine ait hava kalitesi ölçüm istasyonları bulunmaktadır. 30 Kasım 2010 tarihine kadar son 365 günlük istasyon raporları kayıtları incelenmiştir. Şırnak ta istasyon raporu kayıtlarında partikül madde ölçüm sonuçları 247, Kükürt dioksit ölçüm sonuçlarına 236 gün kadarına ulaşılmıştır. Şırnak istasyonu veri sağlama ile konunda diğer bölge illerine göre oransal olarak geri kalmaktadır. Tablo 13: DİCLE İlleri Hava Kalitesi Ölçüm İstasyon Raporları Verileri BATMAN PM µg/m3 Mardin SO2 µg/m3 PM µg/m3 Batman SO2 µg/m3 PM µg/m3 Şırnak SO2 µg/m3 PM µg/m3 Siirt SO2 µg/m3 ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM 2009 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 2010 79 174 90 112 72 69 87 60 76 9 137 103 12 58 49 29 13 6 8 9 13 10 10 47 107 126 129 134 87 87 116 100 130 203 149 272 15 16 14 13 14 8 4 6 7 8 8 26 78 112 97 99 107 112 107 69 74 68 136 64 323 330 271 113 105 34 11 6 5 28 28 101 117 130 131 125 102 112 116 101 106 129 120 125 53 49 51 43 39 15 6 8 9 10 9 93 Ölçülen maksimum değer 1517 112 441 61 592 631 512 220 Maksimum değerin ölçüldüğü tarih 14.01.2010 07.01.2010 17.02.2010 12.01.2010 04.10.2010 12.02.2010 04.10.2010 03.12.2009 Yıllık Ortalama değer 86 21 131 11 96 123 118 31 Ölçüm yapılabilen gün sayısı 307 294 311 337 247 236 349 341 Ölçüm yapılabilen gün sayısı yüzdesi (%) 84 80 85 92 67 64 95 93 Kaynak: DİCLE Bölgesi illeri hava kalitesi ölçüm istasyonu verileri derlenerek üretilmiştir. Partikül madde ölçüm sonuçlarına göre maksimum miktar Mardin de 14.01.2010 tarihinde ölçülmüştür. Mardin de ve Şırnak ta dönem dönem partikül miktarları yüksek değerlerde gözlenirken, Siirt ve Batman da yıl içerisine yayılmış olarak partikül madde kirliliği gözlenmektedir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ÇEVRE ve ALTYAPI DURUM RAPORU Şekil 2: DİCLE Bölgesi İlleri Kış Ayları SO2 Oranları Karşılaştırması Kaynak: İllere Ait İstasyon Raporları Tablo 14: DİCLE İlleri İstasyon Raporları Sonuçlarına Göre Hava Kalitesi Sınıflandırması 1 Saatlik Ortalama SO2 miktarı (µg/m3) 050 51199 200399 400899 9001499 1500 Hava Kalitesi Endeksi Çok İyi İyi Yeterli Orta Kötü Çok Kötü Ölçüm Sayıları Mardin 7198 6375 791 32 Batman 8199 7956 163 0 0 0 0 Şırnak 6235 3297 1667 729 0 0 0 Siirt 8309 7303 846 94 459 78 5 Kaynak: İllere Ait İstasyon Raporları 55 11 0 23
Çevre Bakanlığı Hava Kalite Endeksine göre sınıflandırılan bölge illeri istasyonları SO2 ölçüm sonuçlarına bakıldığında Şırnak istasyonu SO2 verilerinin diğer üç ilden de farklılık göstererek orta, kötü ve çok kötü sınıfında yüksek sayıda ölçüm sonuçları görülmektedir. SO2 bazında hava kalitesi açısından en iyi durumda olan ilimiz Batman olmakla beraber, bölge illerinde; özellikle Şırnak ta, SO2 miktarının azaltılması yönünde çalışmalar ortaya koyulmalıdır. Konutların ısıtılmasında kullanılan kalitesiz ve kükürt oranı yüksek fosil yakıtların yakılması sonucunda ortaya çıkan kükürt dioksit gazının solunum yolları rahatsızlıklarına yol açtığı bilinmektedir. Şırnak ta çıkarılan ve ilin temel istihdam ve geçim kaynağı olarak değerlendirilen asfaltit kömürünün yüksek kükürt oranının düşürülmesi yönünde fizibilitelerin yapılmasının desteklenmesi ve projelerin uygulanması ile birlikte Şırnak SO2 sorununa sürdürülebilir bir çözüm ortaya koyulabilir. Temiz enerji kaynağı olan Doğalgaz ın bölgeye ulaşması sonrasında, kullanımını teşvik edecek, doğalgaz talebini artıracak tedbirler alınması gerekmektedir. 1.3.2 Toprak Su Kirliliği Bölge de 2008 yılında kanalizasyon şebekesi ile toplanan atık suların %93 ü akarsulara, %7 si araziye arıtılmadan deşarj edilmektedir. Türkiye genelinde 2008 yılında kanalizasyon şebekeleri ile toplanan atık suyun %44,7 si denize, %43,1 i akarsuya, %3,5 i baraja, %2,1 i gölegölete %1,5 i araziye ve %5,1 i diğer alıcı ortamlara deşarj edilmiştir. Tablo 15: Atık Su Deşarj Miktarları ve Deşarj Yerleri Toplam belediye sayısı Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye sayısı Deşarj edilen toplam atıksu miktarı (1000m3/yıl) Denize (1000 m3/yıl) Göle Gölete (1000 m3/yıl) Akarsuya (1000 m3/yıl) Araziye (1000 m3/yıl) Baraja (1000 m3/yıl) Diğer ortamlara (2) (1000 m3/yıl) Deşarj edilen kişi başı atıksu miktarı (litre/kişi gün) Türkiye 3.225 2.421 3.261.455 1.458.461 67.193 1.404.164 50.374 115.405 165.857 173 DİCLE 76 65 56.698 52.746 3.787 166 128 Mardin 31 28 18.272 17.239 867 166 129 Batman 12 11 24.463 23.896 568 204 Şırnak 20 13 5.863 5.099 764 63 Siirt 13 13 8.100 6.512 1.588 116 Kaynak: TÜİK 2008 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI