T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ YURTDIŞINA ÇIKARILMA YASAĞINA MUHALEFET SUÇU UZMANLIK TEZİ Hacer DOĞAN NİSAN-2012 ANKARA
T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ YURTDIŞINA ÇIKARILMA YASAĞINA MUHALEFET SUÇU UZMANLIK TEZİ Hacer DOĞAN Tez Danışmanı DÖSİMM Avukatı Senem DERE NİSAN -2012 ANKARA
Hacer DOĞAN tarafından hazırlanan KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ YURTDIŞINA ÇIKARILMA YASAĞINA MUHALEFET SUÇU adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Senem DERE (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 10/04/2012 Hacer DOĞAN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Bu tez çalışmasında; kültür ve tabiat varlıklarının yurt dışına çıkarılma yasağına muhalefet suçu yasal düzenlemeler kapsamında incelenmiştir. Bu çalışmada Türk hukukunda kültür tabiat varlıklarının korunmasıyla ilgili mevzuatın tarihi gelişimi ile hukukumuzda kültür ve tabiat varlıklarının korunmasıyla ilgili tanımlara ve kavramlara açıklık getirilmiştir. Bu tezle; ülkemizdeki kültür ve tabiat varlığı kaçakçılığının engellenmesi için öneriler getirmek, yasal gelişmeler ve uygulamalar ışığında, ülkemizdeki mevcut duruma yeni bakış açıları getirmek amaçlanmıştır. Bu amaçlarıma ulaşma çabalarımda, benden sevgi ve desteklerini esirgemeyen aileme, bilgi, birikim ve öneri ile tezimi olgunlaştırmamda ve tamamlamamda büyük katkıları olan Daire Başkanım Sayın Mehmet GÜRKAN a, meslektaşım ve danışmanım Senem DERE ye ve tüm çalışma arkadaşlarıma en içten sevgi ve teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... v GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR VE TABİAT VARLIĞI TANIMI VE KAVRAMSAL AYRIMI 1. KÜLTÜR VE TABİAT VARLIĞI TANIMI 2 1.1. Kültür Kavramı... 2 1.2. Kültür ve Tabiat Varlığı Kavramı 3 1.2.1. Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme 10 1.2.2. Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Varlıklarının Korunmasına Dair La Haye Konvansiyonu 11 1.2.3. Taşınır Kültür Varlıklarının Korunması Hakkında 1978 Tarihli UNESCO Tavsiye Kararı 12 1.2.4. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme 14 1.3. Kültür Mirası 15 1.4. Korumacılık 18 1.5. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Devlet Malı Niteliği 21 1.6. Kültür Varlığı Kaçakçılığı ve Nedenleri 23 1.6.1. Genel Açıklamalar 23 1.6.2. Kültür Varlığı Kaçakçılığı 24 1.6.3. Kültür Varlığı Kaçakçılığının Nedenleri 25 ii
İKİNCİ BÖLÜM TÜRK HUKUKUNDAKİ DÜZENLEMELER 2. TÜRK HUKUKUNDAKİ DÜZENLEMELER 28 2.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem 28 2.1.1. Herhangi Bir Düzenlemenin Olmadığı Dönemler 28 2.1.2. 1869 Tarihli Asar-ı Atika Nizamnamesi 30 2.1.3. 1874 Asar-ı Atika Nizamnamesi 31 2.1.4. 1884 Asar-ı Atika Nizamnamesi 32 2.1.5. 1906 Asar-ı Atika Nizamnamesi 34 2.1.6. 1912 tarihli Muhafaza-i Abidat Nizamnamesi 35 2.2. Cumhuriyet Sonrası Yasal Düzenlemeler 36 2.2.1. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu 36 2.2.2. 1973 tarihli ve 1710 Eski Eserler Kanunu 37 2.2.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 38 2.2.4. 1987 Tarihli ve 3386 Sayılı Kanunla 2863 sayılı KVTVK Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun 40 2.2.5. 2004 Tarihli ve 5226 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun 41 2.2.6. 2008 Tarihli ve 5728 Sayılı Kanun 41 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK HUKUKUNDA KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ KAÇAKÇILIĞI SUÇU 3. KÜLTÜR VE TABİAT VARLIĞI KAÇAKÇILIĞI SUÇU 43 3.1. Korunan Hukuki Değer 43 3.2. Suçun Maddi Unsurları 44 3.2.1. Tipiklik 44 3.2.2. Suçun Konusu 45 iii
3.2.3. Fail Mağdur 46 3.2.4. Hareket Netice Nedensellik Bağlantısı 47 3.3. Suçun Hukuka Aykırılık Unsuru 48 3.4. Suçun Manevi Unsuru 49 3.5. Teşebbüs 50 3.6. Suçluların Çokluğu (Suça İştirak) 50 3.7. Suçların Çokluğu (Suçların İçtimaı) 52 3.8. Suçun Muhakemesi 52 3.9. Yaptırım 53 3.10. Erteleme Ve Koşullu Salıverme 53 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 56 KAYNAKÇA 60 ÖZET 66 ABSTRACT 67 ÖZGEÇMİŞ 68 iv
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ age :Adı geçen eser agm :Adı geçen makale Bakanlık :Kültür ve Turizm Bakanlığı bkz :Bakınız c. :Cümle CMK :Ceza Muhakemeleri Kanunu GEEAYK : Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu ICOMOS :Dünya Miras Komitesi, Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi IUCN :Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği KTVKK :Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu KVKYK :Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu m. :madde TCK : 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu UNESCO :United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) vd. :ve diğerleri v
GİRİŞ Binlerce yıldan beri sayısız medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu toprakları, değeri ölçülemeyecek zenginlikleri barındırmaktadır. Bu zenginlikler tarih boyunca yoğun talep görmüşlerdir. Kültür ve tabiat varlıkları bakımından zengin olan diğer ülkeler gibi ülkemiz açısından da bu değerlerin illegal yollardan yurt dışına çıkarılması temel sorundur. Yapılan hukuki düzenlemelere rağmen kültür ve tabiat varlıklarının kaçırılmasının önlenememesi, kaçak kazılar yapılması uluslararası boyutta da korumacı düzenlemeler yapılmasını gerektirmiştir. Kültür ve tabiat varlıklarının geçmişten geleceğe taşınabilmesi, kaynak ülkede korunabilmesi sorunu güncelliğini kaybetmeyen bir konu haline gelmiştir. Bu bağlamda kültür ve tabiat varlıklarının insanlığın ortak mirası olduğu görüşü benimsenmiş, yapılacak iç hukuk düzenlemelerinin uluslararası sözleşmelere uyumlu olması gerektiği, henüz tanım birliğine varılmamış olan kültür ve tabiat varlıklarını belirlemede temel kıstasların oluşturulması gerektiği öne sürülmüştür. Kültür ve tabiat varlıklarının korunması için yapılan hukuki düzenlemeler zaman içinde gelişme göstermiş, buna paralel olarak iç hukuk mevzuatımız da bugün ulaştığı detaylı ve kapsamlı halini almıştır. Bu bağlamda unutulmaması gereken korumacılığın salt hukuki düzenlemelerle gerçekleştirilemeyeceği, bu hususta gereken bilincin oluşturulması ve eğitim faktörünün yapılan düzenlemeler kadar önemli olduğu gerçeğidir. Korumacılığın birçok boyutu bulunmakla beraber çalışmamızda inceleyeceğimiz konu kültür ve tabiat varlıkları kaçakçılığı suçunun hukuki düzenlemeler kapsamında incelenmesi ve söz konusu düzenlemelerin geçirmiş olduğu gelişim sürecidir.
BİRİNCİ BÖLÜM KÜLTÜR VE TABİAT VARLIĞI TANIMI VE KAVRAMSAL AYRIMI 1. KÜLTÜR VE TABİAT VARLIĞI TANIMI 1.1. Kültür Kavramı Kültür bir toplumun üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün 1 olarak tanımlanmaktadır. Kültür toplumsal yaşamın ürünü olduğundan kültür tarihi toplumların çeşitli aşamalarında benimsediği ülkülerin ve değerlerin tarihidir. Daha yeni ve özellikle etnoloji, sosyal antropoloji, sosyoloji araştırmalarında kullanılan anlamıyla kültür, insanın çevresindeki belirli somut sorunları çözmekte yararlandığı ve birbirlerine bağlı olan nesne, araç, kuruluş ve davranışların tümü olarak tanımlanabilir. 2 Bu açıdan ele alındığında, kültürün incelenmesi, alışkanlıkların, yaşama biçimlerinin, ekonomik, politik, toplumsal, yasal, eğitsel, dinsel ve sanatla ilgili kuruluşların incelenmesi yolu olarak düşünülebilir. Kültür kavramı araştırıldığında karşımıza çok sayıda tanım çıkmaktadır. Kültür olgusunun karmaşıklığını anlatan ve bu kavrama ilişkin olarak yorum farklılıklarını ortaya koyan eser A.L. Kroeber ve C. Cluckhohn adlı iki ünlü Amerikalı insanbilimcinin 1952 yılında yayınladıkları Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions (Kültür: Kavram ve Tanımlara Eleştirisel Toplu Bakış) adlı kitaptır. Bu kitapta kültür kavramının 164 farklı tanımını yapılmıştır 3. Sonuç olarak kültür kavramının köken ve amaç açısından, önem ve yaygınlık bakımından farklı boyutlar gösteren ve çeşitli öğelerden oluşan bir kavram olduğu açıktır. 1 Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür, İstanbul: Remzi Kitapevi, 1974, s.102. 2 Arkın Kitapevi, Cumhuriyet Ansiklopedisi, İstanbul: 1970, C.7, s.2136. 3 A. L. Kroeber ve C. Kluckhohn, Culture, A Critical Review of Concepts and Definitions, Cambridge Mass, 1952, s.357.
1.2. Kültür ve Tabiat Varlığı Kavramı Osmanlı İmparatorluğu döneminde çıkarılan ilk iki Asar-ı Atika Nizamnamesinde, Türk-İslam çağı öncesindeki döneme ait eskiden kalan her türlü eşya eski eser olarak nitelendirilmiş, 1884 yılında çıkarılan üçüncü Nizamnamede nelerin eski eser olduğunun sayılması yöntemi benimsenmiş, ancak ülkede eskiden yaşamış kuşaklardan tarihin hangi döneminin anlaşılması gerektiği açıkça belirtilmemiştir. 1906 yılında çıkarılan 1710 sayılı Eski Eserler Kanununda tanımlar, tek yapı ölçeğiyle sınırlı kalmayıp çevre ölçeğini de kapsamıştır 4. 1961 Anayasası 5 Devletin, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtların korunmasını sağlayacağını (m.50/son) düzenlenmiştir. 1982 Anayasasında Devletin tarih ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlayacağı, bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirler alacağı (m.63/1) belirlenmiştir 6. Anayasa nın madde gerekçelerinde bu hususun, varlıkların bulunması, toplanması, restorasyonu ve müzelerde sergilenmesini sağlamayı; tahribini, yurt dışına kaçırılmasını önlemeyi; koruyucu mevzuatın geliştirilmesini ve eğitim konusunu kapsadığı belirtilmiştir. Bu hükümle devlete, bu varlıkların korunması ve geliştirilmesi hususunda anayasal bir görev yüklenmiştir. Sosyal ekonomik hak ve ödevler altında düzenlenen tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması görevi yine anayasanın bir başka maddesi (65. madde) ile mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirilecektir. Yani devlet, bu varlıkların korunması görevini, ekonomik istikrarın korunması için ancak mali kaynaklarını gözeterek yerine getirecektir. Bu düzenlemeye paralel olarak 2863 sayılı kanunun 7. maddesinin 2. fıkrasında devletin imkanları gözönünde tutularak, örnek durumda olan ve ait olduğu devrin özelliklerini yansıtan yeteri kadar eserin korunması gerekli kültür varlığı olarak belirleneceği düzenlenmiştir. 4 Ergun Gürpınar, Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Üzerine, İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, S. 23-24, Ekim 2000-Mart 2001, s.185,186. 5 334 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 10859, 20/7/1961. 6 2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 17863, 18/10/1982. 3
Bu ibarelerin, korunması gereken kültür varlığını saptamakta, keyfi takdirlere imkan verecek, korunmaya alınması gereken varlığın korunmaya alınmamasına yol açabilecek nitelikte olduğu, dolayısıyla Anayasa'nın 63. maddesinin birinci fıkrası ve 64. maddesine aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde açılan iptal davasında, Anayasa Mahkemesi, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 7 3. maddesinde kültür varlıklarının, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıkları olarak tanımlandığını; aynı maddede koruma ve korunmanın ne anlama geldiğinin de açıklandığını ifade etmiştir. Bu açıklamaya göre, koruma ve korunmanın, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleri; taşınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleri olduğuna, bu işlem ve işlerin devlete küçümsenemeyecek mali külfetler yükleyeceğine, devlete böyle bir mali külfet yüklenirken, onun sahip olduğu imkanların gözden uzak tutulamayacağına, bu imkanlar düşünülmeden, çok fazla eserin korunmak için belirlenmesinin, bunların gerektiği gibi korunamaması sonucunu da doğurabileceğine, Anayasa'nın 65. maddesinde sosyal ve ekonomik alanlarda devletin Anayasa ile belirlenen görevlerinin, ekonomik istikrarın korunmasını gözeterek, mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getireceği öngörüldüğünden kültür varlıklarının korunmasında da buna benzer bir kısıtlama getirilmesinin devlete verilen koruma görevinin amacına ve Anayasa Koyucunun iradesine ters düşmeyeceğine, dava konusu ibarelerin yer aldığı fıkrada, korunması gerekli kültür varlıklarının seçiminde keyfi takdirleri önleyecek, bazı ölçülerin de getirildiğine, söz konusu fıkrada, korunmak için belirlenecek kültür varlıklarının, örnek durumda olması, ait olduğu devrin özelliklerini yansıtması gerektiği söylendiği gibi, bu vasıftaki eserlerden yeteri kadarının korunmaya alınması da öngörüldüğünden KTVKK nın değişik 7. maddesinin ikinci fıkrasında yer alan dava konusu ibarelerin Anayasaya aykırı olmadığına hükmetmiştir. 8 7 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu. T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/1983. 8 Anayasa Mahkemesi, [2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun Anayasaya aykırı olmadığı kararı] E.S.: 1987/21, K.S.: 1988/25; K.G.: 28.6.1988, T.C. Resmi Gazete, 11534 (18 Ekim 1963). 4
Anayasadaki düzenleme sonrasında kentsel koruma çalışmalarında yetersiz kalan 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu, 21 Temmuz 1983 yılında yürürlükten kaldırılmış, yerine KTVKK yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları yeniden saptanmış ve GEEAYK (Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu) kaldırılmıştır. Eski eser tanımı yerine korunması gerekli kültür ve tabiat varlıkları tanımı getirilmiştir. Bu kanunda Kanunun amacının korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili tanımları belirlemek, (m.1/1) olduğu ifadesi yer almaktadır. Kanunun tanımlar ve kısaltmalar başlıklı üçüncü maddesinin ilk fıkrası (a) bendinin 1. ve 2. alt bentlerinde sırasıyla kültür varlıkları ve tabiat varlıkları tanımlanmıştır. 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunun 3. maddesinde kültür varlıklarının tanımı ve tabiat varlıklarının tanımı yapılmış, önceki kanunlarda yer alan eski eser kavramı bu kanunda kullanılmamıştır. Buna göre: Kültür varlıkları tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır. Kanundaki kültür varlığı tanımlaması; arkeolojik nitelikleri ağır basan ya da arkeolojik niteliklere öncelik veren bir tanımlama olduğu, kültür varlıklarının tarih öncesi ya da tarihi devirlere ait olması noktasındaki belirlemeyle, kültür varlığı olarak tescil kararlarında öne çıkan uygulama paralel gitmediği, günümüzde yapılmış, henüz faydalı ömrünü tamamlamamış yapıların dahi kültür varlığı olarak tescil edilebildiğinin uygulamada görüldüğü yönünde eleştiriler almıştır. 9 Aynı maddedeki tabiat varlıkları tanımı ise şu şekildedir: 9 Nusret İlker Çolak, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Devlet Malı Niteliği ve Sonuçları, Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilgiler Aylık İnternet Dergisi, Şubat 2009 Sayı: 84, http://www.eakademi.org/kultur-ve-tabiat-varliklarinin-devlet-mali-niteligi-ve-sonuclari/ Erişim tarihi: 13.02.2012 5
Jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerlerdir. Kanunda getirilen tanımlamanın tabiat varlığı olarak tescil kararlarında yer alan gerekçelerle pek ilgisi bulunmadığı, tabiat varlığı olarak belirleme ve tescile ilişkin kararlarda, belli bir yaşın üzerindeki ağaçlar, kimi ağaç türleri doğal varlıklar olarak, kimi ağaç topluluğu ve bitki çeşitliliği olan alanlarsa doğal sit alanı adı altında tabiat varlığı olarak tescil edildiği, kanunda yer alan tabiat varlığı tanımlamasıyla uygulama arasında var olan çelişkiden çıkarılması gereken sonucun, uygulamanın kanuna aykırı şekilde yürütülüyor olması değil kanun hükmünün ihtiyaçlara cevap veremeyecek durumda olduğu şeklinde eleştiriler söz konusudur. 10 Aynı Kanunun 6. maddesinde korunması gerekli kültür varlıkları tanımlanmıştır. Taşınır ve taşınmaz eski eser tanımlarına zaman faktörü yönünden 20. asırda farklı yaklaşılmaktadır. Bunun nedeni 1710 sayılı Kanun ve Asar-ı Atika Tüzüğünde zaman sınırının yer almamış olması, günümüze kadar olan taşınmazların bugüne kadar eski eser olarak değerlendirilmiş olmasıdır. Taşınmaz eski eser tanımında değişiklik yapılması dolayısıyla yeni uyuşmazlıklara sebebiyet vermek istenilmemiştir. Kanunun 1. ve 2. maddelerinde belirtilen ilgi 16. asır ve öncesine ait taşınmazlarda kesinlikle var kabul edilirken, 17-19 uncu asır dahil devrede bu ilginin bulunmadığı veya çok azalmış olduğu haller düşünülmüştür. 20. asır yapılarında ise bu ilgi belli bir ölçünün üstünde olması ve kanuna uygun olarak Kültür Bakanlığınca tespit ve Taşınmaz Kültür Varlıkları ve Anıtlar Yüksek Kurulu ile Bölge Uygulama Kurullarınca tescil şartlarına bağlanmıştır. Maddenin sonuçlarının en önemlisi henüz eski eser olarak tescil edilmemiş 19. asır öncesi taşınmaz eski eserlerin de kanunun koruma kapsamına dahil edilmiş olmasıdır. 11 Buna göre korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları: 10 Nusret İlker Çolak, agm. 11 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Genel Gerekçesi ve Madde Gerekçeleri için bkz. Sabih Kanadoğlu, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Hukuku, 3.b. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2007, s.35-39. 6
a) Korunması gerekli tabiat varlıkları ile 19 uncu yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlar, b) Belirlenen tarihten sonra yapılmış olup önem ve özellikleri bakımından Kültür ve Turizm Bakanlığınca korunmalarında gerek görülen taşınmazlar, c) Sit alanı içinde bulunan taşınmaz kültür varlıkları, d) Milli tarihimizdeki önlemleri sebebiyle zaman kavramı ve tescil söz konusu olmaksızın Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunda büyük tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve tesbit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kullanılmış evler. Ancak, Koruma Kurullarınca mimari, tarihi, estetik, arkeolojik ve diğer önem ve özellikleri bakımından korunması gerekli bulunmadığı karar altına alınan taşınmazlar, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı sayılmazlar. Kaya mezarlıkları, yazılı, resimli ve kabartmalı kayalar, resimli mağaralar, höyükler, tümülüsler, ören yerleri, akropol ve nekropoller; kale, hisar, burç, sur, tarihi kışla, tabya ve isihkamlar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kümbet, türbe ve kitabeler, köprüler, su kemerleri, su yolları, sarnıç ve kuyular; tarihi yol kalıntıları, mesafe taşları, eski sınırları belirten delikli taşlar, dikili taşlar; sunaklar, tersaneler, rıhtımlar; tarihi saraylar, köşkler, evler, yalılar ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazgahlar; çeşme ve sebiller; imarethane, darphane, şifahane, muvakkithane, simkeşhane, tekke ve zaviyeler; mezarlıklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapalı çarşılar, sandukalar, siteller, sinagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastırlar; külliyeler, eski anıt ve duvar kalıntıları; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacaları ve benzeri taşınmazlar; taşınmaz kültür varlığı örneklerindendir. Tarihi mağaralar, kaya sığınakları; özellik gösteren ağaç ve ağaç toplulukları ile benzerleri; taşınmaz tabiat varlığı örneklerindendir. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun Büyükşehir, ilçe ve ilk kademe belediyelerinin görev ve sorumlulukları başlıklı 7. maddesinin (o) bendinde, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarını korumak büyükşehir belediyelerinin görev yetki ve sorumlulukları içinde sayılmıştır. 12 Madde metni şu şekildedir: Kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlamak, bu amaçla bakım ve onarımını yapmak, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa etmek. 12 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu. T.C. Resmi Gazete Sayı: 25531, 23/7/2004. 7
belirlemiştir. KTVKK nın 23. maddesi korunması gerekli taşınır kültür varlıklarını Korunması gerekli taşınır kültür ve tabiat varlıkları: a) Jeolojik, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait, jeoloji, antropoloji, prehistorya, arkeoloji ve sanat tarihi açılarından belge değeri taşıyan ve ait oldukları dönemin sosyal, kültürel, teknik ve ilmi özellikleri ile seviyesini yansıtan her türlü kültür ve tabiat varlıkları; Her çeşit hayvan ve bitki fosilleri, insan iskeletleri, çakmak taşları (sleks), volkan camları (obsidyen), kemik veya madeni her türlü aletler, çini, seramik, benzeri kab ve kacaklar, heykeller, figürinler, tabletler, kesici, koruyucu ve vurucu silahlar, putlar (ikon), cam eşyalar, süs eşyaları (hülliyat), yüzük taşları, küpeler, iğneler, askılar, mühürler, bilezik ve benzerleri, maskeler, taçlar (diadem), deri, bez, papirus, parşümen veya maden üzerine yazılı veya tasvirli belgeler, tartı araçları, sikkeler, damgalı veya yazılı levhalar, yazma veya tezhipli kitaplar, minyatürler, sanat değerine haiz gravür, yağlıboya veya suluboya tablolar, muhallefat (religue'ler), nişanlar, madalyalar, çini, toprak, cam, ağaç, kumaş ve benzeri taşınır eşyalar ve bunların parçaları, Halkın sosyal heyetini yansıtan, insan yapısı araç ve gereçler dahil, bilim, din ve mihaniki sanatlarla ilgili etnografik nitelikteki kültür varlıkları. Osmanlı Padişahlarından Abdülmecit, Abdülaziz, V. Murat, II. Abdülhamit, V. Mehmet Reşat ve Vahidettin ve aynı çağdaki sikkeler, bu Kanuna göre tescile tabi olmaksızın yurt içinde alınıp satılabilirler. Bu madde kararına girmeyen sikkeler bu Kanunun genel hükümlerine tabidir. b) Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşuna ait tarihi değer taşıyan belge ve eşyalar, Mustafa Kemal ATATÜRK'e ait zati eşya, evrak, kitap, yazı ve benzeri taşınırlar. Kanunda kültür varlığı tanımının yanı sıra örnekler de verilerek kültür varlığı tanımının gelişiminde çeşitli dönemlerde karşılaşılan yetersizlik giderilmeye çalışılmıştır. Kültür kavramı tanımı gibi kültür varlığı kavramı da zaman içinde geliştirilen ve ülkeden ülkeye değişiklik gösteren yapısı ile çeşitli tanımlarla ifade edilmiştir. 8
Bu noktada kültür varlığı kavramının tanımında birlik sağlamada uluslararası sözleşmelerin rol oynadığı söylenebilir. Uluslararası sözleşmelerde yer alan kültür varlığı tanımlarını incelemek kültür varlığı kavramının gelişiminin aşamalarını da gösterecektir. Kültür varlıklarının ulusal ve uluslararası düzeyde korunmasını hedef alan uluslararası bir işbirliği sağlanması fikri, insanlık tarihi açısından oldukça yakın bir geçmişe sahiptir. Bu fikir yirminci yüzyıl başlarında 1. Dünya Savaşı öncesinde ortaya atılmış, iki dünya savaşı arası dönemde ilk kuruluşu gerçekleştirilmiş, İkinci Dünya Savaşından sonra, 1945 yılında Londra da Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu nun (UNESCO) kurulumuna dair 44 ülke tarafından karar alınarak UNESCO nun 4.11.1946 tarihinde kurulmasıyla somut bir çözüm yoluna gidilmiştir. 13 Örgütün kuruluşunda 37 olan üye ülke sayısı 1946 yılında 57 ye ve 1960-62 döneminde bağımsızlığına kavuşan 24 Afrika ülkesinin katılımı ile 83 e çıkmıştır. Örgüt, Birleşmiş Milletler bünyesinde, kültürel ve tarihi mirasın korunması konusunda çalışmalar yürüten bir uzmanlık kuruluşudur. 1984 yılında örgüt yönetimi ve politikalarını beğenmediği gerekçesi ile ABD, ardından İngiltere ve Singapur üyelikten ayrılmışlar, ancak İngiltere 1997 yılında, ABD ise 2003 yılında tekrar örgüte katılmışlardır. Halen 190 ülke UNESCO ya üyedir. Türkiye 20 Mayıs 1946 tarihli 4895 sayılı Kanunla Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu Sözleşmesini (UNESCO Sözleşmesi) tanımıştır. Günümüzde artık ülkelerin sahip oldukları kültür varlıklarına dünya kültür mirası gözüyle bakılması, bu varlıkların geleceğe aktarılması için gösterilen özeni artırmıştır. 13 Durmuş Tezcan, Arkeolojik Kültür Varlıklarının Korunması ve Milletlerarası Ceza Hukuku, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C: 51, S. 1-4 1996, s.428. 9
1.2.1. Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme 25/12/1979 tarihli ve 2256 sayılı Kanunla katılmamızın uygun bulunduğu ekli UNESCO çerçevesinde Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç Ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme'nin 14 onaylanması, 31/5/1963 tarihli ve 244 sayılı Kanunun 3. maddesine göre, Bakanlar Kurulunca 13/10/1980 tarihinde kararlaştırılmış, 26 ocak 1981 tarih ve 17232 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu Genel Konferansı 12 Ekim-14 Kasım 1970 tarihleri arasında Paris te yaptığı XVI. dönem toplantısında, kendi topraklarındaki kültür değerlerinden oluşan varlığı hırsızlık, kaçak kazı, kanunsuz ithal ve ihraç tehlikelerine karşı korumanın her devlet için bir görev olduğunu ve her devletin, bu tehlikeleri önlemede kendi kültür varlıklarına olduğu kadar, bütün ulusların kültür varlıklarına karşı da saygılı olma bakımından manevi sorumlulukları bulunduğu bilincine varmasının kaçınılmazlığını ortaya koyarak 14 Kasım 1970 tarihinde bu sözleşmeyi kabul etmiştir. Bu Sözleşme hükümlerine göre, dinsel nitelikte olsun olmasın, her Devlet tarafından arkeoloji, tarih öncesi, tarih, sanat veya bilim için önemli olarak gösterilen ve aşağıdaki kategorilere giren değerler kültür varlığı sayılırlar: a) Az bulunur zooloji, botanik, mineroloji ve anatomi örnekleri ile koleksiyonlar, paleontoloji bakımından değer taşıyan nesneler; b) Bilim ve teknik tarihi ile askeri ve sosyal tarihi kapsayan tarihe, ulusların idare adamlarının, bilginlerinin, düşünür ve sanatçılarının hayatlarına ve önemli olaylara değin varlıklar; c) Kanuna uygun veya aykırı olarak yapılan kazı ve arkeolojik bulgu ürünleri; d) Tarih ve sanat değeri taşıyan anıtlar ile arkeolojik sitelerden artakalmış kırık, dağınık parçalar; 14 Sözleşmenin tam metni için bkz. http://basin.kultur.gov.tr/belge/1-78990/uluslararasisozlesmeler.html, Erişim Tarihi: 23.02.2012. 10
e) Yüz yıldan daha eskiye ait sikke, hakkedilmiş mühür, kitabe ve benzeri şeyler; f) Etnolojik gereçler; g) Sanat değeri bulunan aşağıda gösterilmiş varlıklar: I) Her türlü satıh üzerine, her türlü malzeme ile ve elle yapılmış tablolar, resimler, desenler (elle süslenmiş imalat ürünleri ile sanayie değin desenler bunların dışındadır); II) Her türlü malzemeden yapılmış orijinal heykeller, heykelcilik sanatına değin ürünler; III) Orijinal gravürler, baskılar ve taş basmalar; IV) Her türlü malzemeden meydana getirilmiş sanat değeri bulunan montajlar ve asamblajlar; h) Az bulunur el yazmaları, 1500 yıllarından önce yapılmış baskılar, tarih, edebiyat ve bilim yönünden özel önem taşıyan eski kitaplar, yayınlar, belgeler (tek veya koleksiyon halinde; i) Posta ve damga pulları ile benzeri pullar (tek veya koleksiyon halinde; j) Arşivler (plak, fotoğraf ve sinema arşivleri dahil); k) Yüz yılı aşkın döşeme eşyaları ve eski müzik aletleri. 1.2.2. Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Varlıklarının Korunmasına Dair La Haye Konvansiyonu 2/4/1965 tarihli ve 563 sayılı Kanunla uygun bulunan Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme ile bu Sözleşmenin eki konumunda bulunan, Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşmenin Tatbikatına ait Tüzük ve Silahlı bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına dair Protokole 15 katılmamız; 31/5/1963 tarihli ve 244 sayılı Kanunun 3. maddesinin 1. fıkrasına göre Bakanlar Kurulunca 24/7/1965 tarihinde onaylanmış, 8.10.1965 tarih ve 12145 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı tarafından tertip edilen Konferans, Felemenk Hükümetinin daveti üzerine 21 Nisan - 14 Mayıs 1954 tarihleri arasında La Haye de toplanmış ve Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatınca hazırlanmış tasarıların esası üzerinde görüşmeler yaparak her milletin 15 Sözleşme metni için bkz. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home= http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/12145.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/12145.pdf, Erişim Tarihi:14.12.2012 11
dünya kültürüne kendinden bir şey katmış olması sebebiyle, hangi millete ait olursa olsun, kültür eserlerine karşı gerçekleşecek olan tecavüzlerin bütün insanlığın kültür mirasına karşı işlenmiş tecavüzler sayılacağını kabul ederek, mevcut kültür mirası korumasının bütün dünya milletleri için büyük önem taşıdığını ve bu varlıkların milletlerarası ölçüde korunması gerektiğini kararlaştırmıştır. Buna göre: Madde - 1 Aşağıdaki bildirilenler, menşe veya sahipleri ne olursa olsun; bu Sözleşme bakımından kültür malları sayılırlar: a) Dinî veya lâik, mimari, tarihi anıtlarla sanat anıtları, arkeolojik değerlerdeki yerler, bütünü itibariyle tarihi veya artistik bir alâka arzeden yapı toplulukları, sanat eserleri, el yazmaları, kitap ve başkaca tarihi, artistik veya arkeolojik değer taşıyan eşya, keza yukarıda bildirilen servetlerden mürekkep bilim koleksiyonlarıyla, önemli kitap, arşiv röprodüksiyon koleksiyonları ve emsali gibi milletlerin kültür muameleklerinde büyük önemde yeri olan menkul ve gayrimenkul mallar, b) Gerçek ve başlıca görevi (a) fıkrasında zikredilen menkûl kültür mallarını koruma veya teşhirden ibaret olan müze, büyük kitaplık, arşiv deposu gibi binalarla (a) fıkrasında açıklanan menkul kültür mallarının silâhlı bir çatışma halinde korunmasına mahsus sığınaklar, c) (a), (b) fıkralarında tarif edilen kültür mallarını büyükçe sayıda içine alan ve anıt merkezleri denilen merkezler. 1.2.3. Taşınır Kültür Varlıklarının Korunması Hakkında 1978 Tarihli UNESCO Tavsiye Kararı Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Organizasyonu Genel Kongresi, 24 Ekim 1978 ve 28 Kasım 1978 tarihleri arasında Paris te toplanarak, birçok müzenin ve benzer kurumların oluşturulması ile kendini gösteren kültürel varlıklara olan ilgiyi, artan sergileri, koleksiyon, arkeolojik alan ve anıt ziyaretlerindeki hızlı artışı ve kültürel alışverişlerdeki yoğunlaşmayı dikkate almış, bunun çok olumlu bir gelişme olduğunu vurgulamış, özellikle 1976 daki Genel Kongre nin ondukuzuncu oturumunda kabul edilen Uluslararası Kültürel Varlık Alışverişi Tavsiye Kararı tarafından savunulan ölçütlerin uygulanarak teşvik edilmesi gerektiğini göz önünde bulundurmuştur. 12
Kongre, taşınabilir kültürel varlığın farklı kültürleri temsil etmesiyle ortak insanlık mirasının bir kısmını oluşturduğunu ve böylece her devletin, uluslararası topluma karşı koruma konusunda tam bir ahlaki sorumluluk taşımakta olduğunu göz önünde bulundurarak üye ülkelere, tavsiye kararında düzenlenen norm ve prensiplerin kendi toprakları içinde geçerlilik kazanması için gerekli yasal veya diğer uyarlamaları yaparak, her devletin kendi anayasal sistemi veya uygulamaları ile uygun olarak uygulanmasını tavsiye etmiştir. Tavsiye kararındaki 16 tanıma göre kültür varlığı: 1. Bu Tavsiye Kararının amaçları çerçevesinde: (a) taşınabilir kültürel varlık insan yaratımının veya doğanın evriminin bir ifadesi ve bir kanıtı olan arkeolojik, tarihsel, sanatsal, bilimsel veya teknik ilgi alanına giren her turlu taşınabilen nesneler olarak kabul edilmelidir. Bu ifade aşağıdaki kategorileri de içerir: (i) karada veya su altında yapılan arkeolojik keşif ve kazıların sonucunda çıkan ürünler; (ii) aletler, çanak, çömlek, yazıtlar, madeni paralar, mühürler, mücevherler, silahlar ve mumyalar da dahil olmak üzere cenaze töreni kalıntıları gibi antikalar; (iii) tarihi anıtların parçalanması sonucu ortaya çıkan materyaller; (iv) antropolojinin ve etnolojinin ilgi alanına giren eşyalar; (v) bilim, teknoloji, askeri ve sosyal tarihi kapsamak üzere tüm tarihe ilişkin olan, insanların ve ulusal liderlerin, düşünürlerin, bilim adamlarının ve sanatçıların hayatlarına ilişkin olan ve ulusal önem taşıyan nesneler; (vi) şunlar gibi sanatın ilgi alanına giren nesneler: herhangi bir materyale elle çizilen tablolar ve çizimler (elle süslenmiş endüstriyel tasarımlar ve sanayi ürünleri hariç); orijinal yaratıcılık ürünü olan baskılar, posterler ve fotoğraflar; herhangi bir materyal kullanılarak yapılan orijinal sanatsal toplama ve montaj eserleri; her materyalden, heykelle ilgili olan eserler ve yontu eserleri; cam, seramik, metal, tahta vb. gibi materyaller ile uygulamalı sanat çalışmaları; (vii) el yazmaları, ilk kitap baskıları, yazıtlar, kitaplar, belgeler veya özel ilgi alanı yayınları; (viii) eski para bilimi (madalya ve madeni paralar) ve pullarla ilgili nesneler; 16 Sözleşmenin tüm metni için bkz. http://www.kumid.eu/euproject/admin/userfiles/dokumanlar/%c4%b0-tasinabilir-kulturel- Varliklarin-Korunmasi-Hakkinda-Tavsiye-Karari,.pdf, Erişim Tarihi: 24.02.2012. 13
(ix) yazınsal kayıtlar, haritalar ve diğer haritacılık materyalleri, fotoğraflar, sinema filmleri, ses kayıtları ve makine tarafından okunabilir kayıtlar da olmak üzere arşivler, (x) mobilya, resim dokumalı duvar örtüleri, halılar, giysi ve müzik enstrümanları gibi nesneler; (xi) hayvan bilimi ile ilgili, botanik ve jeolojik numuneler; (b) koruma aşağıda tanımlandığı gibi risklerin engellenmesi ve karşılanması olarak alınmalıdır: (i) risk teminatı taşınabilir kültürel varlıkların silahlı çatışma, ayaklanma veya başka bir sosyal karmaşa durumunu da içermek üzere herhangi bir riskten kaynaklanan bir zarara uğraması, bozulma, değişiklik veya kayıp durumunda tazminat garantisi anlamına gelir. Böyle bir teminat, resmi garantiler veya tazminatlar sisteminden, azaltılabilir veya aşırı kayıp anlaşması altında devletin riskleri kısmi olarak karşılamasından, ticari veya ulusal sigortalardan veya ortak sigorta anlaşmalarından etkilenmektedir. Söz konusu tavsiye kararı her üye ülkeye, kendi toprakları içerisinde taşınabilir kültürel varlıklarını tanımlamada kendi kriterlerini belirlemesini öngörerek kültür varlığı tanımında her ülkenin algılayış biçimini ortaya koyması gerektiğini vurgulamıştır. 1.2.4. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü Genel Konferansı 17 Ekim-21 Kasım l972 tarihleri arasında Paris'te toplanan on yedinci oturumunda kültürel ve doğal varlıkları tehdit eden yeni tehlikelerin ciddiyeti karşısında, ilgili devletin faaliyetinin yerini almamakla beraber bunu etkili bir şekilde tamamlayacak kolektif yardımda bulunarak, istisnai evrensel değerdeki kültürel ve doğal mirasın korunmasına katılımın, bütün milletlerarası camianın görevi olduğunu, bu amaçla, daimi bir temel üzerine ve modern bilimsel yöntemlere uygun olarak, istisnai değerdeki kültürel ve doğal mirasın kolektif korunmasına matuf etkin bir sistemi kuran yeni hükümlerin, bir sözleşme biçiminde kabulünün zorunlu olduğunu göz önünde tutarak, 16 Kasım 1972 tarihinde bu sözleşmeyi 17 kabul etmiştir. 17 Sözleşme metni için bkz., http://basin.kultur.gov.tr/belge/1-77152/dunya-kulturel-ve-dogal-mirasinkorunmasi-sozlesmesi.html, Erişim Tarihi: 21.01.2012. 14
Madde 1.- Bu sözleşmenin amaçları bakımından aşağıdakiler "kültürel miras" sayılacaktır: Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri. Yapı toplulukları: Mimarileri, uyumlulukları veya arazi üzerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değere sahip ayrı veya birleşik yapı toplulukları. Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnaî evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlar. Madde 2.- Bu Sözleşmeye göre aşağıdaki eserler "doğal miras" sayılacaktır: Estetik veya bilimsel açıdan istisnaî evrensel değeri olan, fiziksel ve biyolojik oluşumlardan veya bu tür oluşum topluluklarından müteşekkil doğal anıtlar. Bilim veya muhafaza açısından istisnaî evrensel değeri olan jeolojik ve fizyografik oluşumlar ve tükenme tehdidi altındaki hayvan ve bitki türlerinin yetiştiği kesinlikle belirlenmiş alanlar, Bilim, muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnaî evrensel değeri olan doğal sitler veya kesinlikle belirlenmiş doğal alanlar. Madde 3.- Yukarıda 1. ve 2. maddelerde belirtilen ve kendi toprakları üzerinde bulunan çeşitli varlıkları saptayıp belirlemek bu Sözleşmeye taraf olan her devlete ait bir sorumluluktur. 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunan bu sözleşme, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanmış, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. 1.3. Kültür Mirası Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü Genel Konferansı nca 16 Kasım 1972 tarihinde kabul edilen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşmeye 14.4.1982 tarihli ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunmuş, 31/5/1963 tarihli ve 244 sayılı Kanuna göre, Bakanlar Kurulunca 23/5/1982 tarihinde kararlaştırılarak, 14 Şubat 1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete yayımlanmıştır. Bu sözleşme ile kültür mirası kavramı uluslararası düzenlemelerde ilk kez yer almış bulunmaktadır. Ayrıca doğal miras kavramı da tanımlanmıştır. Bu sözleşmede yer alan tanıma göre: 15
Kültürel Miras, anıtlar, tarih, sanat veya bilim açısından evrensel değeri bulunan mimari yapıtlar, heykel ve resim çalışmaları, arkeoloji, mağara vb. yapıların elemanları ya da bunların birlikte topluca oluşturduğu eserler; yapı grupları- mimari, özgünlük ya da peyzaj olarak tarih, sanat veya biçim açısından evrensel önemi olan, ayrık ya da bitişik yapı grupları, sit alanları- (tarihi, estetik, etnolojik veya antropolojik özellikleri ile evrensel değeri olan arkeolojik ve tarihsel sit alanları ile, insanların kendilerinin ya da doğa ile birlikte oluşturduğu kentsel sit alanları) olarak tanımlanmaktadır. Doğal Miras, estetik veya bilimsel açılardan evrensel değeri olan fiziksel, biyolojik oluşumların yarattığı doğal görünümler, jeolojik yapı ve coğrafya oluşumları ile endemik bitki ve hayvan türlerini barındıran alanlar ile bilim, koruma veya doğal özellikler bakımından evrensel önemi bulunan alanlar, Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnai evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri. Yapı toplulukları: Mimarileri, uyumlulukları veya arazi üzerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim açısından istisnai evrensel değere sahip ayrı veya birleşik yapı toplulukları. Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımlardan istisnai evrensel değeri olan insan ürünü eserler veya doğa ve insanın, ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlar. 18 Çeşitli açılardan çok önemli evrensel değere sahip olma ölçüsünün, bütün insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen evrensel değerlere sahip kültürel ve doğal varlıkları dünyaya tanıtmak, toplumda söz konusu evrensel mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla kabul edilen sözleşmede kültür mirası olarak kabul edilen nesneler için başvurulacak kıstas olduğu görülmektedir. 19 Uluslararası önem taşıyan ve bu nedenle takdire ve korunmaya değer doğal oluşumlara, anıtlara ve sitlere dünya mirası statüsü tanınmaktadır. Sözleşmeyi kabul eden üye devletler UNESCO ya başvurarak değerlerini aday gösterirler. Sözleşmeyi imzalayan ülkeler tarafından seçilen 21 ülke temsilcisinin oluşturduğu 18 Sözleşmenin yayımlandığı 14 Şubat 1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete için bkz. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17959.pdf&mai n=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17959.pdf, ErişimTarihi 25.02.2012. 19 Sibel Özel, Uluslararası Alanda Kültür Varlıklarının Korunması, İstanbul: Alkım Yayınları, 1998, s.26 16
Dünya Miras Komitesi, Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) ve Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) uzmanları başvuruları değerlendirir ve seçim yapar. Dünya Miras Listesi'nde yer alma kriterleri düzenli olarak güncellenmektedir. Bir alanın Dünya Miras Listesi'ne dahil edilebilmesi için Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenen olağanüstü evrensel değerini ölçen 6 kültürel ve 4 doğal kriterden en az birini karşılaması gerekmektedir. Bu kriterler: 1-İnsanın yaratıcı dehasının üst düzeyde bir temsilcisi olması, 2-Dünyanın bir kültür bölgesinde veya bir dönemde mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kent planlama veya peyzaj tasarımı alanlarında önemli gelişmelere, insani değer alışverişlerine tanıklık etmesi, 3-Yasayan veya yok olan bir kültür geleneğinin veya uygarlığın benzersiz veya olağanüstü, ender rastlanan bir temsilcisi olması, 4-Bir yapı tipinin seçkin bir örneği, ya da insanlık tarihinin önemli bir aşamasını veya aşamalarını gösteren bir mimari veya teknolojik bütünün veya peyzajın örneği olması, 5-Geri dönülmez bir değişim karsısında hassaslaşmış olan bir kültürün veya kültürlerin temsilcisi olan, geleneksel insan yerleşimi veya arazi kullanımının seçkin bir örneği olması, 6-Uluslararası önem taşıyan sanatsal veya edebi eserler, inançlar, yasayan gelenekler ve olaylarla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olması (Komite bu kriterin özel durumlarda ve diğer kriterlerle birlikte değerlendirilerek Liste ye alınma için kullanılabileceğini belirtmiştir.) 7-Mükemmellik derecesinde essiz doğal oluşum veya olaylara veya nadir doğal güzelliğe ve estetik değere sahip olması, 8-Yasamla ilgili kanıtlar, önemli jeomorfolojik özellikler, kıtaların oluşumu sürecinde halen de devam eden jeolojik hareketler dahil olmak üzere Dünya tarihinin önemli aşamalarını veya dönemlerini temsil eden olağanüstü örnekler olması, 9-Karasal, tatlı su, kıyısal ve denizsel ekosistemlerin ve hayvan ve bitki topluluklarının evrim ve gelişiminde süregelen önemli ekolojik ve biyolojik süreçlerin olağanüstü örneklerini temsil etmesi, 10-Bilim veya korumacılık açısından olağanüstü evrensel değere sahip soyu tehlikede olan türleri barındıran yerler de dahil olmak üzere, biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için en önemli ve değerli doğal habitata sahip olmasıdır. 20 20 http://whc.unesco.org/en/criteria, Erişim Tarihi: 03.01.2012 17
2011 yılı sonu itibariyle Dünya genelinde UNESCO Dünya Miras Listesi ne kayıtlı 936 kültürel ve doğal varlık bulunmakta olup bunların 725 tanesi kültürel, 183 tanesi doğal, 28 tanesi ise karma (kültürel/doğal) varlıktır. Her yıl gerçekleşen Dünya Miras Komitesi toplantıları ile bu sayı artmaktadır. 21 UNESCO nun Dünya Miras Listesi programı çerçevesinde yürüttüğü çalışmalar, listeye daha fazla kültür mirası ile girebilmek için ülkeleri birbirleriyle yarışma noktasına getirmiştir. Uluslararası arenada ülkelerin kültürel değerlerinin tanıtılması diğer yandan da ulusal düzeyde kültürel miras konusundaki bilincin ve farkındalığın arttırılmasında bu program oldukça etkili olmuştur. Listeye alınan kentlere bir yandan parasal destek sağlanırken diğer yandan da kentlerin uluslararası ünü artarak turizm gelirlerinde de artış sağlanmaktadır. Türkiye nin UNESCO Dünya Miras Listesi nde 8 doğal, 2 doğal ve kültürel miras olarak listeye alınan 10 adet varlığı bulunmaktadır. Bu varlıklardan; İstanbul un Tarihi Alanları 1985 yılında, Safranbolu Şehri (Karabük) 1994 yılında, Hattuşaş (Boğazköy)-Hitit Başkenti (Çorum) 1986 yılında, Nemrut Dağı (Adıyaman- Kahta) 1987 yılında, Xanthos-Letoon (Antalya-Muğla) 1988 yılında, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas) 1985 yılında, Truva Antik Kenti (Çanakkale) 1998 yılında, Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi (Edirne) 2011 yılında, kültürel olarak; Pamukkale-Hierapolis (Denizli) 1988 yılında, Göreme Milli Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) 1985 yılında hem kültürel, hem doğal miras olarak listeye alınmıştır. 1.4. Korumacılık Koruma, kavram olarak öncelikle sahip olmayı gerekli kılan bir eylemi içeren ve bugün sahip olunan, yerküre dahil her türlü varlığın kaynağında evrenin oluşumunun bulunması nedeniyle evrenin oluşum tarihi olarak kabul edilen, 15-20 milyar yıl öncesine kadar inen bir sürecin irdelenmesini gerektiren bir eylemdir ve korumanın, tarihten günümüze ulaşan insanoğlunun bütün üretimlerini, meydana getirdiği taşınır, taşınmaz varlıkları kapsadığı söylenebilir. 21 Detaylı bilgili için bkz. http://whc.unesco.org/en/lista, Erişim Tarihi: 04.01.2012 18
Eski çağlarda kültür değerlerinin korunması gibi bir kavramın olmamasından dolayı insanlar yeniliklere ve yeni üretilen eserlere önem vermiştir. Sanayi devrimiyle yaşanan hızlı değişimle birlikte geleneksel birçok davranış biçimi, teknik, yöntem ve bu şekilde ortaya çıkan ürünler değişmeye giderek kaybolmaya başlamış ve bunu fark eden insanlar bir zamanlar kendi toplumlarının bir göstergesi olan değerlerin değişmesine ve kaybolmasına endişe duyarak bakmışlardır. Böylelikle geleneksel olanı korumak ve korumanın yollarını düşünmeye başlayarak koruma bilinci geliştirmişlerdir. Değişimin kaçınılmaz bir gelişim olduğunu ve koruma çalışmalarının yararsız ve başarısız olacağını savunan görüşler de var olmuştur. Değişimin ve gelişimin yararlı ve de kaçınılmaz olduğu gerçeği karşısında bu değişimlerin belgelenmesi ve en azından belgelerin korunması bir gerekliliktir. Koruma insanlığın gelişim aşamalarını gösteren somut belgeleri muhafazanın yanı sıra geleceğe ışık tutan bir yol göstericidir. Korumanın diğer faydası öğrenmeyi hedef alması, tarihi öğrenme arzusunu ve araştırmayı kamçılamasıdır. 22 Korumacılık günümüzde bütün devletleri ilgilendiren, uluslararası platformda sıkça tartışılarak geliştirilmeye çalışılan bir olgu halini almıştır. Kültür varlıklarının aidiyet hissetmeye, ortak değerler etrafında birleşmeye, kimlik oluşturmaya, geçmişle bugün arasında bir süreklilik sağlamaya sebep olan niteliği bu varlıkların ülkelerin toprak meşruiyetlerini kanıtlamanın aracı olarak, turizm gelirlerini arttırma yolu olarak görülmesine neden olmuştur. Bu konuda feodal sistemlerin ve burjuva yönetimlerinin kendilerine göre çözüm yolları ürettiği, feodal sistemlerde yasalaşma yoluna gidilmediği, burjuvazi sisteminde yasalarla düzenlemeler yapılarak korumacılık yapıldığı görülmektedir 23. İnsanlığın ortak mirası kapsamında değerlendirilen bu varlıkların özellikleri ve önemleri, ülkemizde de bu varlıkların korunması ve geliştirilmesi hususunda düzenlemeler yapılmasına neden olmuştur. Taşınır kültür varlıkları yönünden ilk koruma ve toplama işlemi, 1846-1847 yıllarında, Tophane-i Amire Müşir i Fethi 22 Reha Günay, Kültür Mirasını Korumada Çeşitli Yaklaşımlar, Colloquium Anatolicum VI, Ed. Alpaslan, Metin - Hasan Peker, İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 2007, s.1. 19
Ahmet Paşa nın, eline geçen eserleri toplayıp St. İrene Kilisesinde depo etmesiyle başlamıştır. Türkiye de müzeciliğin başlangıcı kabul edilen bu olayda depo edilen varlıkların bir bölümü daha sonra açılan Askeri müzenin nüvesini teşkil etmiştir. 24 1869 da Asar-ı Atika Nizamnamesi kabul edilerek korumacılıkta yasal düzenlemeler yoluna girilmiştir. Bu amaçla anayasal bir koruma sağlanmış, bu konuda pek çok düzenleme yapılmış, konu ile ilgili kurumlar oluşturulmuş, koruma giderek daha çok sayıda kurum, kuruluş ve kişiyi ilgilendiren bir durum haline gelmiştir. Ülkemizdeki güncel düzenlemelere bakıldığında; 2863 sayılı Kanunun 3/a maddesinin 4. bendinde koruma ve korunma tanımları yer almaktadır. Bu tanımda taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında koruma ve korunmanın muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleri, taşınır kültür varlıklarında muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleri olduğu ifade edilmiştir. Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamındaki Kültür Varlıklarının Rölöve, Restorasyon, Restitüsyon Projeleri, Sokak Sağlıklaştırma, Çevre Düzenleme Projeleri Ve Bunların Uygulamaları İle Değerlendirme, Muhafaza, Nakil İşleri Ve Kazı Çalışmalarına İlişkin Mal Ve Hizmet Alımlarına Dair Yönetmelik ile madde metnindeki muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon kavramları tanımlanmıştır. Yönetmeliğin Tanımlar başlıklı 4. maddesine göre; Muhafaza: Kültür varlıklarının bulunduğu veya nakledileceği yerde korunmasını, Bakım: (Değişik:RG-10/8/2009-27315) Sadece yapının yaşamını sürdürmeyi amaçlayan, tasarımda, malzemede, strüktürde, mimari öğelerde değişiklik gerektirmeyen çatı aktarımı, oluk onarımı, boya-badana işleri gibi müdahaleleri, Basit onarım 25 : (Ek:RG-10/8/2009-27315) Yapıların; ahşap, madeni, pişmiş toprak, taş vb. çürüyen ya da bozularak eksilen 23 Burcu Yılmaz, Avrupa Birliği ne Üye Bazı Ülkelerdeki Kültür Varlıklarını Koruma Yaklaşımı, Örgütlenme Ve Türkiye, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir: 2006, s.6 24 Sabih Kanadoğlu, age, s.33 25 Emre Madran koruma uygulama ve denetim bürolarına ilişkin olarak Bakım ve basit onarım izinlerinin alınmasında daha az bürokratik işleme gerek duyulmaktadır. KUDEB yerel bir kuruluş olduğu için başvuruları kısa sürede değerlendirmekte, ayrıca vatandaşa teknik hizmet de 20
mimari öğelerin özgün biçimlerine uygun olarak aynı malzemeyle değiştirilmesi, bozulan iç ve dış sıvaların, kaplamaların, renk ve malzeme uyumu sağlanarak özgün biçimlerine uygun olarak yenilenmesini, Esaslı onarım (Restorasyon): (Ek:RG-10/8/2009-27315) Yapının rölöveye dayanan restitüsyon ve/veya restorasyon projeleri ile diğer ilgili belgelerin içerikleri ve ölçekleri Koruma Kurulunca belirlenen müdahaleleri, ifade eder. 26 Tarihsel-kültürel mirasın geçmişle gelecek arasında bağ kuran, kimlik sorununu çözebilen, tarih derinliği ve bilinci yaratan, kuşaklararası iletişimi sağlayabilen; yenilenemez, sınırlı kaynak niteliği; bu değerlerin yok olması durumunda toplumlar arasındaki bağın, iletişimin ve dayanışmanın zayıflatmasına, kimlik bunalımı ya da bir yere ait olamama duygusu gibi sorunlara neden olmaktadır. 27 1.5. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Devlet Malı Niteliği Anayasanın tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması başlıklı 63. Maddesinin ikinci fıkrasında...özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek sınırlamaların ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetlerin kanunla düzenleneceği ve mülkiyet hakkının düzenlendiği Anayasanın 35. maddesinde mülkiyet hakkının kamu yararı gereği sınırlanabileceği ve bu hakkın toplum yararına aykırı kullanılamayacağı düzenlenmiştir. Anayasanın madde gerekçesinde sınırlama ve muafiyetlerden kastedilenin özel mülkiyet konusu varlıkların sahiplerinde bırakılarak onlara bu varlıkları sunabilmektedir. Korumanın yerelleşmesinin kamuoyunun korumaya bakış açısını olumlu yönde değiştirdiği görülmektedir. Bu husus korumanın benimsenmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Koruma Bölge Kurulları ile KUDEB in görevleri arasında çakışmalar olduğu savı ise KUDEB in görevlerinin sıralanması ve değerlendirilmesi ile yanıtlanabilir. görüşündedir. Bkz. Emre Madran, Kültürel Miras ve Koruma, Güney Mimarlık Mimarlar Odası Adana Şubesi, S.3, Mart 2011, s.8. 26 Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamındaki Kültür Varlıklarının Rölöve, Restorasyon, Restitüsyon Projeleri, Sokak Sağlıklaştırma, Çevre Düzenleme Projeleri Ve Bunların Uygulamaları İle Değerlendirme, Muhafaza, Nakil İşleri Ve Kazı Çalışmalarına İlişkin Mal Ve Hizmet Alımlarına Dair Yönetmelik, T.C. Resmi Gazete Sayı:25849, 18/06/2005. 27 H. Perihan Kiper, Küreselleşme Sürecinde Kentlerin Tarihsel-Kültürel Değerlerinin Korunması, Türkiye, Bodrum Örneği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara: 2004, s.9. 21