Eğitim Psikolojisi Ed tör: Prof. Dr. Al m KAYA 11. Baskı
Editör: Prof. Dr. Alim KAYA EĞİTİM PSİKOLOJİSİ ISBN 978-9944-919-50-0 DOI 10.14527/9789944919500 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ocak 2007, Ankara 11. Baskı: Mart 2018, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Özyurt Matbaacılık Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA Tel: (0312) 384 15 36 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 13385 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Eğitim sürecinin temel unsurları program, fiziksel ve teknolojik koşullar (binalar, ders araç-gereçleri, teknoloji) ve öğretmen olarak sıralanabilir. Kuşkusuz diğer unsurlar önemsiz değildir ancak bu süreçte öğretmen en önemli unsurdur. Öğretmen, eğitim sürecinin hem planlayıcısı, hem uygulayıcısı, hem de değerlendiricisidir. Bu nedenle öğretmen ve öğretmen eğitimi hepimizin duyarlı olması gereken bir konudur. Öğretmenlerimizin eğitimine, yetiştirilmesine özen göstermek durumundayız. Öğretmen eğitimine gösterilen özen geleceğimize gösterilen özenle eş değerdir. Bugünün öğretmenleri geleceğimizi hazırlamaktan sorumludurlar. Öğretmene ve öğretmen eğitimine özen göstermeyen bir toplum geleceğine özen göstermiyor demektir. Ülkemizde öğretmen eğitimi için çeşitli modeller uygulanmış ve denenmiştir. 1980 ve YÖK sonrasında, öğretmen eğitimi üniversitelere devredilmiştir ve yaklaşık 37 yıldır bu modelle öğretmen yetiştirilmektedir. Bu 37 yıllık süre içerisinde YÖK zaman zaman öğretmen eğitimine az ya da çok müdahale etmiş, bazı düzenlemeler yapmıştır. Son on yılda YÖK öğretmen eğitiminde iki kez düzenleme yapmıştır. Bu girişimlerden ilki 1998 yılında Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılması adı altında gerçekleştirilmiş, bu düzenleme ile öğretmen yetiştiren programların dersleri ve içerikleri belirlenmiş ve tüm eğitim fakültelerinde aynı programın uygulanması zorunlu kılınmıştır. Bir diğeri ise 2006 yılında, daha önceki düzenlemenin ve sekiz yıllık uygulamasının değerlendirmesi sonucunda gerçekleştirilmiş ve öğretmen yetiştiren programlardaki dersler ve içerikler tekrar yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye de Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılmasının Yeniden Yapılandırılması denilebilir. Bugünlerde de yine bazı programlarda revizyon çalışmaları yapılmaktadır. Öğretmen eğitiminin boyutları alan eğitimi, genel kültür ve öğretmenlik meslek bilgisi olarak sıralanabilir. Öğretmenlik meslek bilgisi eğitiminin amacı, öğretmenlere öğretmenlik formasyonunun ve sanatının öğretilmesi/kazandırılmasıdır. Bu amaçla öğretmen adaylarına çeşitli dersler okutulmaktadır. Bu derslerden biri de eğitim psikolojisi dersidir. Bu dersin temel amacı öğretmenlere eğitim sürecinde işledikleri ham madde olan öğrencilerin gelişimsel özellikleri ve öğrenme süreçleri hakkında bilgi vermek ve bir anlayış kazandırmaktır. Eğitim psikolojisi, eğitim bilimi ve psikoloji biliminin kesiştiği bir alandır. Öğretmenlik mesleği insan psikolojisine ilişkin derin bir bilgi ve anlayışı gerekli kılar. Eğitiminden sorumlu olduğumuz çocuk ve gençlerimizin gelişimsel özelliklerini, onların neyi, ne zaman ve hangi süreçlerle, nasıl öğrendiklerini bilmeden nasıl öğretmen olunabilir ki? Eğitim psikolojisi öğretmenlik davranışlarının temelini oluşturur. Bu temel ne kadar güçlü, sağlam ve bilimsel bilgilerle desteklenirse öğretmenlik davranışları da o denli etkili olacaktır. Bu kitap böyle bir düşüncenin ürünüdür. Bu kitabın hazırlanış sürecinde görüşlerine başvurduğumuz öğrencilerimizin çoğunluğu, kitabın KPSS ye hazırlanırken de başvurabilecekleri bir kaynak olması gerektiği görüşünü dile getirmişlerdir. Onların ihtiyaçları cephesinden bakıldığında bu anlaşılabilir bir durumdur. Ancak, üniversite eğitimi de üst düzey öğrenmelerin gerçekleştiği bir eğitimdir. Kısaca bu süreçte, öğrencilerin somut ihtiyaçları ile üniversitede üst düzey öğrenmelerin gerçekleşmesi ve akademik derinliğin korunması gerektiği düşüncesi arasında bir denge kurmak gerekliliğini hep hissettik. Ama bu dengeyi kurma adına akademik derinlikten vazgeçmek hiçbir zaman aklımızın ucundan geçmedi. Bunu yapmanın üniversite eğitimini ansiklopedik bilgi düzeyine indirgemek anlamına geleceğini tüm yazarlar olarak biliyorduk ve bunu yapmadık. Bir yandan akademik derinliği korurken, öte yandan verilen bilgilerin daha anlaşılır kılınmasına da özen gösterdik. Ne yazık ki öğrencilerimizin KPSS nedeniyle üniversite düzeyinde ansiklopedik bilgi peşinde olduklarını üzülerek gözlemledik. Öğretmen adayı öğrencilerimize şunu söylemek istiyoruz: Ansiklopedik bilgilerle öğretmenliğimizin art alanını dolduramayız, öğretmenliğimizin kalitesini ve çıtasını insan psikolojisi ve davranışı hakkında daha derin bilgilere sahip olmakla yükseltebiliriz. Bu kitabın sizin bu ihtiyacınızı karşılayacağına inanıyoruz.
Bu kitap yirmi kişinin mesleki birikimlerinin ve yaklaşık bir yıllık ortak çalışmalarının bir ürünüdür. Bu süreçte bütün yazarlar kendi konuları ile ilgili yoğun ve titiz bir çalışmanın içinde oldular. Hepsini ortaya koydukları bu çalışma ve ürün için kutluyor, teşekkür ediyorum. Kitabın öğrencilerimize yararlı olmasını diliyor, kitabı okutan meslektaşlarımız ve okuyan öğrencilerimizin görüş ve önerilerini aşağıdaki e-posta adresine yazarak bize geri bildirim vermelerini bekliyoruz. Bu hepimizi mutlu edecek ve kitabın gelişmesine katkıda bulunacaktır. Malatya, Kasım, 2007 Editör Prof. Dr. Alim KAYA
ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ Çağdaş, demokratik, hukuk devletinde iktidarda olan bir kral, diktatör ya da belli bir sınıf yerine, bireyin eşitliğini, özgürlüğünü, onurunu, gelişim fırsat ve haklarını koruyan, ahlak ilkeleridir. Parlamenter rejimlerde hükümetler adalet kapsamındaki ahlak ilkelerine karşı yükümlülükleri üzerine yemin ederek meşruiyet kazanırlar. Demokratik hukuk devleti, her bir vatandaşına eşit olarak sunmakla zorunlu olduğu eğitim hizmetleri ile, bireye yeteneği ve çabası doğrultusunda doğuştan getirdiği potansiyelini geliştirme fırsatı yaratır. Böylece birey, herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın toplumda üstlenilebilecek her görev ve statüye hazır ve ulaşabilir duruma gelir. Bilgi ve yeteneğini toplumun ve diğer bireylerin hizmetine sunma fırsatını kazanır. İçinde yaşadığı toplumun, bireylerin ve tüm insanlığın gelişimine katkıda bulunma olanağına sahip olur. Bu anlamda eğitimin hedefi, bireyin azami gelişimidir. Zorunlu eğitim, devlet için zorunluluk, birey için en temel haklardan biridir. Bireye bir hak olarak sunulan eğitimle bireyin azami gelişiminin sağlanabilmesi için öğretmen adaylarının alan bilgileri yanında öğrencilerinin bulunduğu gelişim dönemine uygun plan, program ve ders içeriklerini oluşturabilmeleri ve uygun öğretim yöntemlerini seçebilmeleri; öğrencileri için uygun öğrenme ve sınıf ortamı yaratabilmeleri için insan doğasının psikolojik dinamiklerine ilişkin temel bir perspektife sahip olmaları; insanın (öğrencilerinin) nasıl geliştiği, değiştiği, öğrendiğine ilişkin profesyonel bilgi, tutum ve yaklaşımlarını geliştirmeleri gerekmektedir. Eğitim psikolojisi kitabının amacı da öğretmen adaylarının öğrencilerini anlayabilmeleri, gelişimlerini destekleyebilmeleri ve sınıf yönetiminde başarılı olabilmeleri için onlara gerekli olan insan gelişimi, değişimi ve öğrenmesine ilişkin ihtiyaç duyabilecekleri bilgi, yaklaşım ve tutumları kazandırmaktır. Öğretmenlik mesleği aynı zamanda bir sanat olarak da görülmektedir. Mesleğin sanat yönü her bireyin biricik ve bir defalık olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü biricik ve bir defalık olan bu benzersiz ve olağanüstü varlık, olağanüstü bir kavrayış, yaklaşım ve duyarlılık gerektirmektedir. Öğretmenler öğretime başlayabilmek için öğrencilerinin özel dünyalarını algılayabilmek, buradan hareketle eğitime başlamak durumundadırlar. Bu nedenle eğitim psikolojisi dersi ve bu kitap kapsamında öğretmen adaylarının aşağıdaki hedeflere ulaşmaları planlanmaktadır: Çağdaş eğitimi bir birey hakkı olarak sunan öğretmenler olarak, insan gelişiminin doğası ile öğretmenlik ilkelerini, etik ilkeleri bütünleştirebilme, Gelişim süreci içinde bireyi/insanı bedensel, zihinsel, dil, ahlak, psikososyal, psikoseksüel, mizah ve oyun gelişimi açısından tanıma, algılama, anlama ve bireyin gelişim olanaklarını azami düzeyde destekleyebilme, Eğitim, öğretim ve gelişim ve öğrenme konuları ilişkisini ve de bunların öğretmenlik mesleği ile ilişkisini kavrayabilme, yorumlayabilme, Öğrencinin gelişim özelliklerine uygun öğrenme/sınıf ortamı hazırlayabilme becerisini geliştirme. Kitabın ilk iki baskısının kısa sürede tükenmesi, kitabı hazırlayan ekibi son derece mutlu etmiştir. Bu mutluluk, kitabın temel bakış açısının pek çok öğretmen/öğretmen adayıyla paylaşılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kitabı okutan meslektaşlarımızdan ve okuyan öğretmenlerden/ öğretmen adaylarından görüş, öneri ve değerlendirmelerini almak bizi ayrıca mutlu edeceği gibi, kitabın gelişimine de katkıda bulunacaktır. Bunun için editörün e-mail adresi aşağıda sunulmuştur. Prof. Dr. Alim KAYA Yrd. Doç. Dr. Nermin ÇİFTÇİ ARIDAĞ Mart 2009 alimkaya32@gmail.com
İTHAF Kimimizin doğrudan, kimimizin de öğretmenlerinin öğretmenleri olarak bizlerin yetişmesinde ve ülkemizde psikolojik danışma ve rehberlik alanının doğup gelişmesinde büyük emekleri olan; alanımızın duayenleri, Merhume Prof. Dr. Feriha BAYMUR Sayın Prof. Dr. Hasan TAN Merhum Prof. Dr. Muharrem KEPÇEOĞLU Sayın Prof. Dr. İ. Ethem ÖZGÜVEN Sayın Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Sayın Merhume Prof. Dr. Yadigar KILIÇÇI Merhume Prof. Dr. Gül AYDIN öğretmenlerimize ithaf olunur.
İÇİNDEKİLER ÜNİTE 1 GELİŞİM KONULARINA GENEL BAKIŞ (ss: 1-30) Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlar...2 Değişim/Değişme...3 Gelişim/Gelişme...3 Büyüme...3 Olgunlaşma...4 Hazırbulunuşluk...4 Gelişimde Kritik Dönem...5 Gelişim Alanları...5 Gelişim Dönemleri...5 Gelişim Görevleri (Ödevleri)...7 Gelişimin Temel İlkeleri...10 Gelişimle İlgili Temel Sorunlar...12 Gelişim Psikolojisinin Temel Kuramları...16 Olgunlaşma Kuramı...16 Psikanalitik Kuram...16 Sosyal Öğrenme Kuramı...17 Davranışçı Kuram...17 Bilişsel Gelişim Kuramı...17 İnsancıl Kuram...18 Ekolojik Sistem Kuramı...18 Gelişim Psikolojisinde Araştırma Yöntemleri...18 Deneysel Olmayan Yöntemler...18 Deneysel Yöntemler...20 İstatistiksel Yöntemler...21 Araştırma Desenleri...22 Değerlendirme Soruları...24 Kaynaklar...29
ÜNİTE 2 YAŞAMIN BAŞLANGICI VE DOĞUM ÖNCESİ GELİŞİM ss: (31-40) Zigot Dölüt Evresi (0-2 hafta)...32 Embriyo Evresi (2-8 Hafta)...33 Fetus Evresi (9-38 Hafta)...34 Doğum Öncesi Dönemde Canlıyı Etkileyen Faktörler...36 Gen Mutasyonları...36 Kromozom Bozuklukları...36 Annenin Geçirdiği Hastalıklar...37 Annenin Kullandığı İlaçlar...37 Gebeliği Olumsuz Etkileyen Sosyal Alışkanlıklar...37 Beslenme Alışkanlıkları...38 Çevresel Koşullar (Toksik Kimyasal Maddeler, Radyasyona Maruz Kalma)...38 Annenin Duygudurumu...38 Kaynaklar...38 ÜNİTE 3 FİZİKSEL GELİŞİM (ss: 41-72) Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim...42 Bedensel Gelişim...42 Beden Oranı...42 Psiko-Motor Gelişim...43 Kaba Motor Beceriler...44 İnce Motor Beceriler...44 Bebeklik Döneminde Duyusal Gelişim...45 Duyu Organlarının Gelişimi...47 Bebek Gelişiminin Değerlendirilmesi...48 İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim...48 Bedensel Gelişim...49 Psiko-Motor Gelişim...49 El Tercihi...50 Okul Döneminde Fiziksel Gelişim...52 Bedensel Gelişim...52 Psiko-Motor Gelişim...52 Ergenlik Döneminde Fiziksel Gelişim...54 viii Eğitim Psikolojisi
Bedensel Gelişim...54 Puberte: Cinsel Olgunlaşmanın Başlangıcı...54 Kızlarda Puberte...55 Erkeklerde Puberte...55 Beden İmajı: Ergenlik Döneminde Yaşanan Fiziksel Değişime Yönelik Tepkiler...56 Ergenlik Dönemine İlişkin Sorunlar...57 1) Pubertenin Zamanı: Erken ya da Geç Olgunlaşmanın Sonuçları...57 2) Beslenme, Yemek Yeme ve Yeme Bozuklukları...58 3) Sivilceler...59 4) Büyüme Süreci ve Eğitimsel Problemler...59 Fiziksel Özellikler ve Akademik Başarı...59 Psiko-Motor Gelişim...59 Fiziksel Gelişimi Etkileyen Faktörler...60 Genetik Faktörler...60 Beslenme...60 Hormonal Faktörler...60 Hastalıklar...61 Kazalar...61 Psikolojik Rahatsızlıklar...61 Sosyo-Ekonomik Statü...61 Evrensel Değişiklikler...61 Fiziksel Aktivite...61 Öğretmenlere Öneriler...61 Özet...62 Değerlendirme Soruları...64 Kaynaklar...69 ÜNİTE 4 BİLİŞSEL GELİŞİM VE DİL GELİŞİMİ ss: (73-118) Bilişsel (Zihinsel) Gelişim...73 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramı...74 Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar...75 Bilişsel Gelişim Dönemleri...78 1. Duyusal Motor Dönemi (0-2 Yaş)...78 2. İşlem-Öncesi Dönem (2 7 Yaş)...80 3. Somut İşlemler Dönemi (7 11 Yaş)...85 4. Soyut İşlemler Dönemi (12 Yaş ve Sonrası)...86 İçindekiler ix
Zihin Gelişimini Etkileyen Temel Etkenler...90 Kuramın Eğitim Uygulamalarına Katkıları...91 Lev Semyonovich Vygotsky...94 Zihinsel İşlevlerin Sosyal ve Bireysel Kökenleri (Sosyo-Kültürel Model)...95 Yakınsak Alan Öğrenmesi...96 Kuramın Eğitim Alanına Katkıları...97 Bruner ın Bilişsel Gelişim Kuramı...98 Kuramın Eğitim Alanına Katkıları...99 Dil Gelişimi... 100 Dilin Tanımı ve İşlevi... 100 Dil Gelişimi ile İlgili Kuramlar... 101 Davranışçı Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri... 102 Psikolinguistik Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri... 102 Dil Gelişimi Aşamaları... 105 İlk İletişim ve Agulama... 105 Ergenlik ve Yetişkinlikte Dil Gelişimi... 106 Dil Gelişimi İçin Eğitimcilere Öneriler... 107 Özet... 108 Değerlendirme Soruları... 110 Kaynaklar... 114 ÜNİTE 5 KİŞİLİK GELİŞİMİ ss: (119-144) Kişilik Gelişimini Etkileyen Faktörler... 120 Psikoanalitik Kişilik Kuramı...121 Sigmund Freud ve Kişilik... 121 Yapısal Kişilik Kuramı... 121 Topografik Kişilik Kuramı... 124 Psikoseksüel Gelişim Dönemleri... 125 Erik Erikson ve Psikososyal Gelişim Kuramı... 127 Davranışçı Kuram ve Kişilik... 131 Hümanistik Kuram ve Kişilik...133 Maslow'un Kişilik Kuramı...133 Rogers'ın Kişilik Kuramı...135 Öğretmenlere Öneriler... 136 Özet... 137 Değerlendirme Soruları... 139 Kaynaklar... 142 x Eğitim Psikolojisi
ÜNİTE 6 AHLAK GELİŞİMİ ss: (145-192) Gelişim Psikolojisi Açısından Ahlak ve Ahlaklılık... 150 İnsan Anlayışı ve Gelişim Hedefleri... 152 Ahlak Gelişiminde Bilişsel Kuramlar... 154 Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramı... 155 Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirilmesi... 162 Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramı... 163 Lawrence Kohlberg (1927-1987)... 163 Kuramın Ana Hatları... 165 Ahlakın Kapsamı... 165 Ahlakî Yargı Basamakları... 167 Olgun Ahlakî Eylemin Ölçütleri Neler Olabilir?... 177 Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirilmesi... 177 Psikoanalitik Teoriye Göre Ahlak Gelişimi... 178 Normların İçselleştirilmesi... 178 Davranışçı Yaklaşıma Göre Ahlak Gelişimi... 180 Sonuç... 181 Öğretmenlere Öneriler... 182 Değerlendirme Soruları... 184 Kaynaklar... 187 ÜNİTE 7 ÇOCUK VE ERGENLERDE RUHSAL BOZUKLUKLAR ss: (193-228) Zekâ Geriliği (Mental Retardasyon)... 193 Zekâ Geriliği Düzeyleri... 194 Ayrılık Kaygısı Bozukluğu ve Okul Fobisi...196 Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi)... 198 Yaygın Gelişimsel Bozukluklar (Otizm)... 199 Dikkat Eksikliği-Hiperaktivite Bozukluğu... 202 Öğrenme Bozuklukları... 204 Okuma Bozukluğu (Disleksi)... 205 Matematik Bozukluğu... 205 Yazılı Anlatım Bozukluğu... 206 İçindekiler xi
Başka Türlü Adlandırılamayan Öğrenme Bozukluğu... 206 Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu (Motor Beceri Bozukluğu)... 207 Yıkıcı Davranış Bozuklukları... 208 Karşı Olma-Karşı Gelme Bozukluğu... 208 Davranım Bozukluğu... 209 Enürezis-Enkoprezis... 210 Enürezis... 210 Enkoprezis... 211 Tik Bozuklukları... 212 İletişim Bozuklukları... 212 Fonolojik Bozukluk... 213 Kekemelik... 213 Çocukluk Çağı Depresyonu... 214 Çocuğa Yönelik İhmal İstismar Taciz... 216 Çocuk İhmali ve İstismarı... 216 Fiziksel İstismar (Şiddet)... 217 Duygusal İstismar ve Çocuk İhmali... 219 Cinsel İstismar... 219 Çocukların Güvenliklerinin Sağlanması Konusunda Öneriler... 221 Kaynaklar... 221 ÜNİTE 8 ÖĞRENMENİN DOĞASI VE TEMEL KAVRAMLARI ss: (229-260) Giriş... 229 Öğrenmenin Doğası ve Özellikleri... 230 Öğrenme ile İlgili Temel Kavramlar... 231 Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler... 234 Öğrenen Kaynaklı Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler... 234 Öğrenenin Dışından Kaynaklı Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler... 248 Özet... 251 Değerlendirme Soruları... 252 Kaynaklar... 256 xii Eğitim Psikolojisi
ÜNİTE 9 KLASİK KOŞULLANMA VE BİTİŞİKLİK KURAMLARI ss: (261-300) Klasik Koşullama... 261 I. P. Pavlov (1849-1936)... 262 Klasik Koşullamanın Keşfi ve Temel Koşullama Prosedürleri... 263 Alternatif Koşullama Prosedürleri... 265 Klasik Koşullamanın Temel Kavramları... 266 Edinme... 266 Sönme... 267 Pekiştirme... 267 Kendiliğinden Geri Gelme... 268 Uyarıcı Genellemesi ve Ayırt Etme... 268 Ayırt Etme... 269 Üst Düzey Koşullama... 270 Klasik Koşullama Sürecini Etkileyen Faktörler ve Yordayıcılık... 271 Garcia nın Çalışmaları... 272 Klasik Koşullamanın Sınırlılıkları... 273 Gölgeleme... 273 Engelleme... 274 Klasik Koşullama Uygulamaları... 275 Psikoterapi Alanında Uygulamalar... 275 Sistematik Duyarsızlaştırma... 275 Karşı Karşıya Getirme... 278 İtici Uyarıcılara Koşullama Terapisi... 279 Sağlık Alanında Uygulamalar... 280 Eğitim Ortamlarında Klasik Koşullama... 281 Bitişiklik Kuramları... 282 J. B. Watson (1878-1958)... 282 Watson ın Davranışçılık Alanındaki Yeri... 283 Watson ın Öğrenme Yaklaşımı... 284 Watson ın Sıklık ve Yakınlık İlkesi... 284 E. R. Guthrie (1886-1959)... 285 Guthrie nin Öğrenme Yaklaşımı... 286 Alışkanlıkları Yok Etme Yöntemleri... 287 Öğretmenlere Öneriler... 290 Özet... 292 Değerlendirme Soruları...293 Kaynaklar... 298 İçindekiler xiii
ÜNİTE 10 BAĞLANTI KURAMI ss: (301-310) Edward Lee Thorndike (1874-1949)... 301 Bağlantı Kuramı... 302 Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme... 302 Öğrenmede Küçük Adımlar İlkesi... 303 Tekrar... 304 Hazırbulunuşluk Yasası (The Law of Readiness)... 304 Tekrar Yasası (The Law of Exercise)... 305 Etki Yasası (The Law of Effect)...305 Öğretmenlere Öneriler... 307 Değerlendirme Soruları... 308 Kaynaklar... 309 ÜNİTE 11 EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA ss: (311-336) Burrhus Frederic Skinner (1904-1990)... 311 Tepkisel ve Edimsel Davranış... 311 Tepkisel Davranış... 312 Edimsel Davranış... 312 Edimsel Koşullama Süreci ve Temel İlkeleri... 313 Pekiştireçler ve Pekiştirme...314 Pekiştireçler...314 Pekiştirme... 317 Olumlu Pekiştirme... 317 Olumsuz Pekiştirme... 318 Pekiştirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar... 318 Pekiştirme Tarifeleri... 319 Premack Kuralı-Büyükanne Kuralı... 320 Ceza ve Sönme... 321 Ceza... 321 Sönme... 322 Kendiliğinden Geri Gelme... 323 Biçimlendirme/Şekil Verme... 323 xiv Eğitim Psikolojisi
Ayırt Edici Uyarıcı ve Davranış... 324 Batıl Davranış... 325 Kaçma ve Kaçınma Koşullaması... 326 Kaçınma Deneyi... 326 Genelleme ve Ayırt Etme... 327 Öğretmenlere Öneriler... 328 Özet... 329 Değerlendirme Soruları... 331 Kaynaklar... 335 ÜNİTE 12 SOSYAL BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI ss: (337-358) Albert Bandura (1925- )... 337 Gözlem (Model Alma) Yoluyla Öğrenme... 337 Gözlem Yoluyla Öğrenmede Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar... 340 Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement)... 340 Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment)... 340 Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation)... 341 Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion)... 341 Modelin Özellikleri... 341 Farklı Türdeki Modellerin Çocukların Davranışları Üzerindeki Etkisi... 342 Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri... 342 Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism)... 342 Sembolleştirme Kapasitesi (Symbolizing Capability)... 342 Geleceği Görebilme (Öngörü) Kapasitesi (Forethought Capability)... 343 Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capability)... 343 Kendini Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability)... 343 Kendini Yargılama Kapasitesi (Self-Reflective Capability)... 344 Kendini Yetkin Görme (Yetkinlik) (Self-Efficacy)... 344 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri... 345 Dikkat Etme Süreci... 345 Hatırda Tutma Süreci (Retention)... 346 Davranışı Meydana Getirme Süreci... 346 Güdülenme Süreci... 346 Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitime Yansımaları... 348 Özet... 348 İçindekiler xv
Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement)... 348 Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment)... 349 Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation)... 349 Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion)... 349 Modelin Özellikleri... 349 İşaret-Gestalt (Beklenti) Kuramı... 350 Edward Chace Tolman (1886-1959)... 350 Tolman a Göre Öğrenme... 351 Tolman ın Kuramının Eğitime Yansımaları... 353 Özet... 353 Değerlendirme Soruları...354 Kaynaklar... 357 ÜNİTE 13 GESTALT ÖĞRENME KURAMI ss: (359-378) Gestalt Teorisinde Algı ve Algılama... 360 Gestalt Teorisinde Algısal Örgütlenme Yasaları... 361 Prängnanz Yasası... 361 Figür (Şekil) ve Zemin...361 Gruplama Yasası...362 Algısal Değişmezlikler... 366 Gestalt Öğrenme Türleri... 367 İz Sistemi (Trace System)... 367 Üretici Öğrenme... 368 İçgörü (Kavrama) Yoluyla Öğrenme... 369 Alan Kuramı...370 Eğitim Ortamında Gestalt Öğrenme...371 Gestalt Teorisinin Sınıfa Yansımaları (Aloa ve Adeniyi, 2009)...372 Özet...373 Değerlendirme Soruları...374 Kaynaklar... 376 xvi Eğitim Psikolojisi
ÜNİTE 14 BİLGİ İŞLEME KURAMI ss: (379-408) Bilgi İşleme Kuramının Sorduğu Sorular... 379 Bilgi İşleme Kuramının Varsayımları... 379 Siegler ın Bilgi İşleme Kuramı Görüşü... 380 Bellek (Hafıza)... 381 Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt)... 381 Kısa Süreli Bellek (Çalışan Bellek)... 382 Uzun Süreli Bellek (Uzun Dönem Bellek)... 384 Uzun Süreli Bellekte Bilginin Temsil Edilmesi... 386 Bilişsel Süreçler... 388 Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Geçişi... 389 Dikkat... 389 Broadbent'in Dikkat Modeli... 390 Triesman ı Esas Alan Dikkat Modeli... 390 Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Geçiş... 390 Tekrarlama... 391 Gruplama (Kümeleme)... 392 Anlamlılık... 392 Görsel Canlandırma Kodlaması... 392 Otomatikleştirme... 393 Uzun Süreli Bellekte Geri Çağırma ve Unutma... 393 Seri Pozisyon Etkisi... 394 Unutma ile İlgili Teorilere Kısa Bakış... 395 Bellek Türlerinde Unutma... 396 Üst-Biliş (Bilişin Bilgisi)... 396 Öğrencilerin Üst-Biliş Kullanmalarına Yardım Edecek Öğretme Stratejileri... 397 Öğrenme Sürecinde Bilgi İşleme Kuramının Temel İlkeleri... 397 Bilgi İşleme Kuramının Öğrenme Uygulamalarına Etkisi... 397 Öğretmenlere Öneriler... 398 Bilgi İşleme Kuramının Sonuçlarından Yararlanan Bir Çalışma Sistemi... 399 Özet... 400 Değerlendirme Soruları... 401 Kaynaklar... 404 İçindekiler xvii
ÜNİTE 15 BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME ss: (409-432) Beyin Araştırmaları... 410 Sağ-Sol Beyin... 412 Sağ-Sol Beyin Kullanımını Belirleme Ölçeği... 413 İnsan Beyni ile Bilgisayarların Karşılaştırılması... 414 Beyin Temelli Öğrenme İlkeleri... 415 Beyin Temelli Öğretim İçin Üç Durum... 416 Beyne Dayalı Öğretim... 417 Beyin Temelli Öğrenme Stratejileri... 420 Beyin Temelli Öğretim Uygulaması: Açık Çek... 420 Beyin Temelli Öğretimin Doğurguları ve Öğretmenlere Öneriler... 426 Özet... 427 Değerlendirme Soruları... 428 Kaynaklar... 431 ÜNİTE 16 YAPILANDIRMACI ÖĞRENME ss: (433-458) Yapılandırmacı Öğrenmenin Sayıltıları...436 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımının Çeşitleri...436 Yapılandırmacı Yaklaşımın Yararları...437 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı İçin Anahtar Noktalar...438 Yapılandırmacı Öğretim...438 Yapılandırmacı Öğretim Modelinin Aşamaları...439 Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin Özellikleri...439 Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin İlkeleri...440 Yapılandırmacı Öğretim Süreci...440 Yapılandırmacı Etkinliklerin Bileşenleri...441 Yapılandırmacı Ders Öğretim Süreci...443 Yapılandırmacı Öğretim Uygulama Örneği...445 Yapılandırmacı Öğretimin Doğurguları...447 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Sınıf Özellikleri...448 Yapılandırmacı Öğretim Sürecini Uygulayan Öğretmenin Özellikleri...448 Yapılandırmacı Bir Sınıfta Öğretmenin Sorumlulukları...449 Geleneksel ve Yapılandırmacı Sınıfın Özellikleri...449 xviii Eğitim Psikolojisi
Özet...452 Değerlendirme Soruları...453 Kaynaklar...456 ÜNİTE 17 ETKİLİ ÖĞRETİM VE ETKİLİ ÖĞRETİM İLKELERİ ss: (459-498) Öğretim Etkinliklerini Planlama, Uygulama ve Öğrenci Performansını Değerlendirme... 460 Öğretim Etkinliklerini Planlama... 460 Planlama Süreci... 461 Amaçların Belirlenmesi... 461 İçeriğin Seçimi ve Düzenlenmesi... 462 Öğretim Sürecine İlişkin Kararlar... 463 Değerlendirme Sürecine İlişkin Kararlar... 463 Öğretim Etkinliklerinin Uygulanması... 463 Giriş Etkinlikleri... 463 Sunuş/Gelişme Etkinlikleri... 464 Sonuç Etkinlikleri... 466 Öğrenci Performansını Değerlendirme... 467 Öğretim Strateji ve Araç-Gereçleri... 468 Öğretim Stratejileri... 468 Buluş Yoluyla Öğrenme... 468 Anlamlı Öğrenme/Sunuş Yoluyla Öğretme... 469 Araştırma-Soruşturma Yoluyla Öğrenme... 471 Öğretim Araç-Gereçleri... 471 Sınıf Yönetimi... 472 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 472 Sınıfta İstenmeyen Davranışlar ve Önlenmesi... 474 Öğrencilerin Öğretim ile İlgili İhtiyaçlarının Göz Önünde Bulundurulması... 476 Bilişsel Alanda Farklılıklar... 476 Duyuşsal Alanda Farklılıklar... 477 Fiziksel Alanda Farklılıklar... 478 Öğrenme Stillerinde Farklılıklar... 479 Yaratıcılık Potansiyelinde Farklılıklar... 480 Cinsiyetten Kaynaklanan Farklılıklar... 480 Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Farklılıklar... 481 Yetersizliklerden Kaynaklanan Farklılıklar... 482 Risk Altındaki Öğrenci Farklılıkları... 482 İçindekiler xix
Öğrencileri Güdüleme... 483 Öğrencileri Güdüleme Yolları... 484 Özet... 486 Değerlendirme Soruları... 487 Kaynaklar... 492 ÜNİTE 18 GÜDÜLENME VE BİREYSEL FARKLILIKLAR ss: (499-546) Güdülenme...500 Psikanalitik Kuram ve Güdülenme...501 Davranışçı Kuram ve Güdülenme...502 İhtiyaç Kuramı ve Güdülenme...503 Beklenti x Değer (Expectancy x Value) Kuramı ve Güdülenme...506 Yükleme Kuramı ve Güdülenme...507 Özyeterlik (Self-Efficacy) ve Güdülenme...511 Amaç Kuramı ve Güdülenme...514 Diğer Bilişsel Kuramlar ve Güdülenme...516 Dışsal (Extrinsic) ve İçsel (Intrinsic) Güdülenme...520 Öğrenilmiş Çaresizlik (Learned Helplessness)...523 Bireysel Farklılıklar...525 Zekâ...525 Bilişsel Tarz ve Öğrenme Tarzı...530 Yaratıcılık...531 Özel Gereksinimli Çocuklar...532 Cinsiyet, Sosyo-Ekonomik Düzey (SED) ve Kültür...533 Özet...534 Değerlendirme Soruları...536 Kaynaklar...540 xx Eğitim Psikolojisi
Gelişim Konularına Genel Bakış 1 Yrd. Doç. Dr. Berrin EYLEN ÖZYURT İzmir Yaşar Üniversitesi İnsan ve hayvan davranışlarını inceleyen bir bilim olarak tanımlanan psikoloji biliminin ortaya koyduğu bilgiler eğitim uygulamalarında geniş ölçüde kullanılmaktadır. Pek çok uzmanlık alanı olan psikolojinin eğitim bilimi ile kesiştiği alanlardan biri de eğitim psikolojisidir. Eğitim psikolojisi, eğitim ortamlarında öğrenme süreçlerini, öğrenmeyi etkileyen faktörleri, öğrencilerin gelişimsel özelliklerini, güdülenmeyi ve bunun gibi öğrenme psikolojisi ve gelişim psikolojisi uzmanlık alanlarına ait bilgilerin öğrenme ve öğretme ile ilişkilendirilmesini kapsayan konuları içermektedir. Eğitim psikolojisi, gelişim psikolojisi ve öğrenme psikolojisinin bulgularını eğitim uygulamalarına yansıtan bir uzmanlık alanıdır. Eğitim sürecinde işlenen ham madde, öğrencidir. Eğitim süreci yoluyla öğrencilerde çeşitli bilgi, beceri ve tutumlar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Öğrencilerin sahip oldukları ve farklı yaşlarda gösterdikleri gelişimsel özelikler bilinmeksizin, öğrencileri tanımak ve eğitim-öğretim süreçlerini bu özellikleri dikkate alarak planlamak mümkün olamayacaktır. Öğrencilerin farklı yaş dönemlerinde çeşitli gelişim alanlarında nasıl değişim gösterdiğini öğrenmek için gelişim psikolojisinin bilgilerinden yararlanmak gerekmektedir. Bir anlamda eğitim psikolojisi öğrenen bir varlık olarak öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrendiği gibi konularda önemli veriler sağlamaktadır. Etkili bir eğitimöğretim süreci düzenlemek için de bu verilerden yararlanmak zorunludur. Zaman zaman pek çok öğrenciden öğretmenler ile ilgili olarak öğrencilerin seviyesine inemedikleri veya inebildiklerine ilişkin yorumlar duyarız. Hatta kendi yaşantımızda da bu tür öğretmen modelleri vardır. Peki nedir öğrencinin seviyesine inmek ya da inememek? Öğrencinin seviyesine inen öğretmen nasıl bir öğretmendir? İnemeyen öğretmen neden inememektedir?
Öğrencinin seviyesine inebilen öğretmen, öğrenme sürecinde öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilen ve öğrenme yaşantılarını, öğrenme ortamlarını, öğrencilerle iletişim ve ilişkilerini buna göre düzenleyebilen öğretmendir. Öğrencilerin seviyesine inemeyen öğretmen ise, öğrencilerin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilmeyen, düzenledikleri öğrenme-öğretme ortamları ile öğrencilerin gelişimsel özellikleri arasında bir paralellik kuramayan öğretmendir. Öğretmenlik meslek bilgisi dersleri arasında yer alan, eski adıyla gelişim ve öğrenme psikolojisi yeni adıyla eğitim psikolojisi dersi, öğretmen adaylarına insan gelişimi ve öğrenmesi hakkında kuramsal bilgileri vererek onların öğrenme süreç ve ortamlarını öğrencilerin çeşitli gelişim alanlarındaki özelliklerine göre düzenleme becerilerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Etkili öğretmen davranışlarının arkasındaki en önemli güç öğretmenlerin insan gelişimi ve öğrenmesi konusunda yeterli kurumsal bilgilere sahip olmaları ve bu kurumsal bilgileri uygulamaya yansıtabilme becerileridir. Bir başka deyişle nitelikli ve etkili bir öğretmenin, eğitim psikolojisi alanında iyi yetişmiş öğretmen olduğunu söylemek abartılı bir yaklaşım olmasa gerek. Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlar İnsanın döllenmeden ölüme kadar geçen süre içindeki değişimlerini inceleyen gelişim psikolojisi, psikolojinin temel araştırma ve uygulama alanlarından biridir. Gelişim psikolojisini tanımlayacak olursak; gelişim psikolojisi insanlarda yaşla birlikte ortaya çıkan ilerleyici psikolojik değişiklikleri inceleyen bilim alanıdır diyebiliriz. 1 Onur a 2 göre gelişim psikolojisi, bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin betimlenmesi ve açıklanmasıyla ve aynı zamanda bireyler arasındaki değişim, benzerlik ve farklılıklarla uğraşır. Betimler; yani bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin neler olduğunu ortaya koyar ve normları belirler. Açıklar; yani değişimlerin nedenlerini bulmaya çalışır. Aynı zamanda sadece değişimdeki benzerlikleri değil farklılıkları da inceleyerek bireysel farklılıkların nasıl ortaya çıktığını da belirlemeye çalışır. Gelişim psikolojisinin diğer işlevleri ise tahmin ve değiştirmedir. 3 Tahmin eder; yani ilerleyen yaşlarda ortaya çıkacak değişiklikleri yordamaya çalışır. Değiştirme ise en uygun davranışı kazandırmak için müdahale etmeyi kapsar. 4 Gelişim psikolojisi önceleri çocuk psikolojisi olarak çalışılmış, zamanla yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerini de içerecek biçimde genişleyerek gelişim psikolojisi adını almıştır. Modern gelişim psikolojisinin kökleri Herakles, Aristotales ve Dekart ile temsil edilen zengin psikoloji geleneğine kadar uzanır. Bugünkü anlamıyla gelişim psikolojisi 1950-1960 larda çalışılmaya başlanmıştır. Yaşam boyu gelişim anlayışının hakim olduğu günümüz gelişim psikolojisinde gelişim, döllenme ile başlar ve ölüm ile son bulur. Bu bakış açısı gelişim psikolojisini sadece çocukluğu ve ergenliği açıklayan bir alan değil, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerini de inceleyen bir alan olarak ele almaktadır. Kitabımızın hedeflediği kitle öğretmen adayları olduğundan, gelişim konuları ağırlıklı olarak bebeklik, çocukluk, ergenlik ve gençlik dönemlerini kapsayacaktır. Ancak gelişimin yaşam boyu süren bir süreç olduğu unutulmamalıdır. 2 Eğitim Psikolojisi