GÖNEN ÇAYI NDAKİ (BALIKESİR) TATLISU KOLYOZU [Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)] POPULASYONUNUN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ

EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) GÖNEN ÇAYI NDAKİ (BALIKESİR) TATLISU KOLYOZU [Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)] POPULASYONUNUN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Dinçer BAŞDEMİR Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu:504.03.01 Sunuş Tarihi:20.06.2007 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Süleyman BALIK Bornova İZMİR

III Dinçer BAŞDEMİR tarafından Yüksek Lisans tezi olarak sunulan Gönen Çayı ndaki (Balıkesir) Tatlısu Kolyozu [Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)] Populasyonunun Bazı Biyolojik Özelliklerinin İncelenmesi başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 20/06/2007 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Süleyman BALIK... Raportör Üye: Prof. Dr. M. Ruşen USTAOĞLU... Üye : Prof. Dr. Tuncay KINACIGİL...

IV

V ÖZET GÖNEN ÇAYI NDAKİ (BALIKESİR) TATLISU KOLYOZU [Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)] POPULASYONUNUN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ (PISCES: CYPRINIDAE) BAŞDEMİR, Dinçer Yüksek Lisans Tezi, Su Ürünleri Fakültesi İçsular Biyolojisi Anabilim Dalı Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Süleyman BALIK Haziran 2007, 25 Sayfa Bu çalışmada, Mayıs 2003 döneminde Gönen Çayı ndan yakalanan 190 adet Chalcalburnus chalcoides(güldenstaedt, 1772) üzerinde yapılan yaş-eşey kompozisyonu, boy-ağırlık dağılımı, yaş-boy, yaşağırlık, boy-ağırlık ilişkileri, yumurta sayıları gibi biyo-ekolojik özellikleri saptanmıştır. Chalcalburnus chalcoides populasyonunun %43,68 ini dişi bireylerin, %56,32 sini ise erkek bireylerin oluşturduğu belirlenmiştir. Populasyondan alınan örnekler arasında maksimum III yaşa kadar birey saptanmış ve bireylerin çatal boyunun 6,1-16,0 cm, total ağırlığının ise 2,5-54,6 g arasında değiştiği belirlenmiştir. Yumurta sayılarının 1929-65472 arasında değişim gösterdiği bulunmuştur. Anahtar sözcükler: Biyolojik özellikler, Chalcalburnus chalcoides, Gönen Çayı

VII ABSTRACT ANALYSING SOME BIOLOGICAL CHARACTERISTICS OF FRESHWATER CHUB MACKEREL [Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)] IN GÖNEN STREAM (BALIKESİR) (PISCES: CYPRINIDAE) BAŞDEMİR, Dinçer MSc in Fisheries Faculty Freshwaters Biology Supervisor: Prof. Dr. Süleyman BALIK June 2007, 25 pages In this study, bio-ecological charactestics like age-sex composition, length-weight distribution, age-length, age-weight, length-weight relations, and egg-quantities of Chalchalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772) which was caught from Gönen stream in May, 2003 has determined. The percentage of Chalcalburnus chalcoides was determined %43,68 for females and %56,32 for males. Maximum III age individual has determined in the examples that are taken from the population and individuals swallow tail lengths change between 6,1 to 16,0 cm, weights change between 2,5 to 546. Their egg-quantities change between 1929 to 65472. Keywords: Biological properties, Chalcalburnus chalcoides, Gönen Stream

IX TEŞEKKÜR Bu çalışma süresince gerekli yardımı esirgemeyen danışmanım Sayın Prof. Dr. Süleyman BALIK a, eksiklerimi gidermemde değerli bilgilerini benimle paylaşan sayın Doç. Dr. Hasan Musa SARI ya kıymetli görüşlerinden yararlandığım ve ilgisini esirgemeyen sayın Araş. Gör. Dr. Ali İLHAN a ve maddi ve manevi hiçbir desteğini esirgemeyen sevgili aileme teşekkürü bir borç bilirim.

X

XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET..V ABSTRACT.. VII TEŞEKKÜR... IX ŞEKİLLER DİZİNİ..... XIII ÇİZELGELER DİZİNİ. XV KISALTMALAR DİZİNİ...XVII 1.GİRİŞ 1 2.MATERYAL VE YÖNTEM 3 3.BULGULAR. 4 3.1.Araştırma Bölgesinin Özellikleri... 4 3.2.Chalcalburnus chalcoides'in Sistematik Konumu ve Morfolojik Özellikleri.6 3.3.Biyolojik Özellikleri.....8 3.3.1.Türün Genel Özellikleri.....8 3.3.2.Yaş-Eşey Kompozisyonu... 9 3.3.3.Boy ve Ağırlık Dağılımı..11 3.3.4.Boy-Ağırlık İlişkisi.13 3.3.5.Yaş-Boy İlişkisi.... 14 3.3.6.Yaş-Ağırlık İlişkisi....16 3.3.7.Yumurta Verimi.....18 4.Tartışma ve Sonuç...19

XII İÇİNDEKİLER (devam) KAYNAKLAR DİZİNİ.......23

XIII ŞEKİLLER VE RESİMLER DİZİNİ Sayfa Şekil.1. Araştırma bölgesinin haritası. 4 Resim 1. Araştırma bölgesinden bir görünüş.. 6 Resim 2. Chalcalburnus chalcoides 7 Şekil 2. C. chalcoides örneklerinde Dişi-Erkek oranı..9 Şekil 3.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre eşey Dağılımı...11 Şekil 4.C.chalcoides örneklerinde çatal boy frekansı....12 Şekil 5.C.chalcoides örneklerinin ağırlık frekansı 13 Şekil 6.C.chalcaoides örneklerinde (Dişi+Erkek) toplam bireyler için boy-ağırlık ilişkisi...14 Şekil 7.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri (Dişi)...15 Şekil 8.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri (Erkek) 15 Şekil 9. C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri (Dişi)..17 Şekil 10. C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri (Erkek)...17

XV ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa 1.Chalcalburnus chalcoides örneklerinin diagnostik özellikleri..7 2.Chalcalburnuıs chalcoides örneklerinde Yaş-Eşey Kompozisyonu 10 3.Chalcalburnus chalcoides örneklerinde çatal boy ve ağırlık dağılımı...12 4.Chalcalburnus chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri.. 16 5.Chalcalburnus chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri...18 6.Chalcalburnus chalcoides örneklerinde yumurta verimi değerleri..19

XVII KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama min Minimum mak Maksimum g Gram N Örnek sayısı R 2 W L Korelasyon Total ağırlık Çatal boy a, b Regresyon analizinde elde edilen parametreler µ Mikron D Dorsal yüzgeç ve Dişi Birey A Anal yüzgeç P Pektoral yüzgeç V Ventral yüzgeç L.lat. Ligne lateral L.trans. Ligne transversal Sd. Solungaç dikeni Std Standart sapma Se Standart hata Kısaltmalar IUCN International Union for Conservation of Nature (Uluslararası Doğa Koruma Birliği)

XVIII KISALTMALAR DİZİNİ (devam) DD Data Deficient (Yetersiz Veri)

1 1.Giriş Son yıllarda dünyada ve ülkemizde hızla artan nüfus ve buna bağlı olarak ortaya çıkan besin azalışı gibi nedenler alternatif gıda arayışına yönelimi arttırmıştır. Su ürünlerine yönelik bilimsel araştırmalar ve üretim çalışmalarında da bu doğrultuda önemli bir artış olmuştur. Özellikle akuakültür çalışmalarında en kısa zamanda, en az maliyetle kaliteli ürün elde edilmesi amaçlanmaktadır. Ekstensif üretim çalışmalarından ise kaliteli ve maksimum düzeyde verim elde edilebilmesi için doğadaki ekonomik stokların tespit edilmesi ve öncelikle de türlerin biyo-ekolojik özelliklerinin iyi bilinmesi bu amaç için bir gereklilik olmuştur. Chalcalburnus chalcoides (Güldenstaedt, 1772) türü, Hazar Denizi ve Aral Gölü ile Karadeniz e akan nehir sistemleri içerisinde geniş yayılım alanlarına sahiptir. Bu türün populasyonları ülkemizde genelde Karadeniz e akan (Sakarya, Kızılırmak, Yeşilırmak, Çoruh) nehirlerde, Kuzey Ege iç suları ve Marmara Bölgesi ndeki tektonik göllerde bulunmaktadır (Geldiay ve Balık 1996). Bununla beraber türün ilk bulunuş yeri (Terra typica) Telek, Sulak ve Kura nehirleridir. Türkiye içsularında dağılım gösteren Chalcalburnus chalcoides türünün biyo-ekolojik özellikleri üzerinde daha önce bazı çalışmalar yapılmıştır. Örneğin, Akyurt ve Sarı (1991) farklı habitatlardaki Chalcalburnus chalcoides türünün bazı biyo-ekolojik özelliklerini araştırmışlar; Balık ve Sarı (1994) Demirköprü Baraj Gölü'ndeki populasyonun büyüme ve gelişmesini incelemişler; Balık vd. (1996) Kuş Gölü'ndeki populasyonun biyolojik özelliklerini araştırmışlar;

2 Tarkan ve Ark. (2005) mesotrofik bir su kaynağı olan Ömerli Barajındaki populasyonun biyolojik karakteristiği üzerine çalışmalar yapmışlardır. Yabancı araştırmacılardan ise Berg (1949), söz konusu türün Aral Gölü'ndeki populasyonuna ait biyolojik özellikleri incelemiştir. Bu türün çevre ile etkileşimi ve biyolojisi hakkında hala çok az şey bilinmektedir. IUCN Red Data Book a göre, bu tür DD (Data Deficient-Yetersiz Veri) kategorisinde listelenmiştir. Ancak, birçok araştırıcı türün Hazar Denizi havzası ve Avrupa da aşırı balık avlanması ve yumurtlamak için bulundukları nehirlerdeki baraj çalışmaları nedeniyle oluşan tehlikelere karşı savunmasız olduğunu düşünmektedir (Lelek 1987, Holcik ve Olah 1992, Kiabi et al. 1999, Dikov ve Zivkov 2004). Küçük boylu balıklardan oldukları için kırsal kesim dışında ekonomik açıdan çok fazla değerleri olmasa da, bulundukları bölgelerde özellikle kırsal kesimdeki yöre halkı tarafından taze olarak tüketilmektedirler. Bu çalışma ile 2003 yılı Mayıs ayında Gönen Çayı ndan yakalanan Chalcalburnus chalcoides populasyonunun bazı biyolojik özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır.

3 2. Materyal ve Yöntem Bu çalışmaya konu olan Chalcalburnus chalcoides bireyleri 2003 yılı Mayıs ayında Gönen Çayı ndan elektroşoker cihazı kullanılarak elde edilmiştir. Yakalanan örnekler %4 formaldehit çözeltisi ile ilk tespitleri yapılarak laboratuara getirilmiştir. Laboratuara getirilen örneklerin fotoğrafları çekilmiş, total, çatal ve standart boyları ile total ağırlık ölçümleri ve yaş tayinleri yapılmıştır. Populasyondan alınan örneklerin boy değerleri 1mm aralıktaki cetvel ile ölçülmüş, ağırlık değerleri ise 0,1 g hassasiyetteki dijital terazi ile tartılmıştır. Yaş tayinleri için pullardan yararlanılmıştır. Bu amaçla dorsal yüzgeç ve ligne-lateral arasında kalan sırt bölgesinden yeterince pul örnekleri alınmış ve preparatları hazırlanmıştır. Preparat hazırlamak için pullar yaklaşık 8 saat %5 lik NaOH çözeltisinde bekletilmiş, saf su ile yıkanmış ve organik kalıntılar yumuşak bir fırça ile dikkatlice temizlenerek sırasıyla %70 ile %96 lık alkol serilerinden geçirilmiştir. Daha sonra pullar iki lam arasına yerleştirilmiş ve preparatlar hazırlanmıştır. Hazırlanan preparatlarda yaş tahminleri pul okuma cihazı (mikroprojeksiyon) yardımı ile aynı anda iki ayrı araştırıcı tarafından okunarak gerçekleştirilmiştir (Balık vd., 2007). Çatal boy ve ağırlık arasındaki ilişkinin hesaplanmasında exponantial regresyon eşitliği kullanılmıştır (Ricker, 1975): W=a L b

4 Burada a ve b regresyon analizinde elde edilen parametreler, W total ağırlık (g), L ise çatal boy (cm) değerleridir. Yumurta sayımı ile ilgili analizlerde ovaryumlardan 0,1 g örnek alınarak mikroprojeksiyon yardımıyla yumurta sayımları gerçekleştirilmiş ve elde edilen rakam total gonad ağırlığına oranlanarak yumurta verimi tespit edilmiştir. 3.Bulgular 3.1.Araştırma Bölgesinin Özellikleri Şekil.1. Araştırma Bölgesinin Haritası Çalışmanın konusunu oluşturan Chalcalburnus chalcoides bireylerinin yakalandığı Gönen Çayı, yaklaşık 134 km uzunluktadır. Kaz Dağı nın doğuya doğru uzantısı olan Eybek Dağları, kuzeydoğuya doğru uzantısı olan Gürgen Dağı, Kocakatran Dağı ve Küçükkatran Dağı ndan doğmakta ve birçok kolu Agonya Ovası nda toplanmaktadır.

5 Daha sonra derin vadileri kat ederek Gönen Ovası na açılmakta ve Erdek Körfezi nden Marmara Denizi ne ulaşmaktadır (Saraçoğlu, 1990). Çakırköy Deresi, Kocaçay, Handere, Döşeme Deresi ve Çelebi Deresi, Gönen Çayı nın başlıca kollarıdır. Ayrıca Yenice ilçesinin doğusundaki anakol üzerinde Gönen regülatörü yer almaktadır. Gönen Çayı balık faunası 9 takson içermektedir. Çayın üst kesimlerinde Salmo trutta macrostigma, Phoxinus phoxinus, Leuciscus cephalus ve Barbus plebejus escherichi; orta kesimlerinde Leuciscus cephalus, Rhodeus amarus, Chalcalburnus chalcoides, Barbus plebejus escherichi, Vimba vimba ve Cobitis fahirae; alt bölgelerde ise Neogobius fluviatilis tür ve alt türlerine rastlanmaktadır. Çalışmanın konusunu oluşturan Chalcalburnus chalcoides bireylerinin toplandığı araştırma alanı 39 0 46' 43'' N, 27 0 20' 13'' E enlem ve boylamları arasında bulunur ve deniz seviyesinden yüksekliği 140 m'dir. Söz konusu akarsuyun zemini sert ve çakıllı olup, akış hızı orta düzeydedir. Örneklerin toplandığı tarih olan Mayıs 2003'de derenin su sıcaklığı 11 0 C, ph 7.4, çözünmüş O 2 değeri 7.7 mg/l, O 2 saturasyonu %169 ve 25 0 C'deki elektrik iletkenliği 433µS'tir. (Balık vd., 2002).

6 Resim 1. Araştırma Bölgesinden genel bir görünüş 3.2.C.chalcoides'in Sistematik Konumu ve Morfolojik Özellikleri Türün sistematikteki yeri FAO (1971) European Inland Waterfish kataloğuna göre aşağıdaki gibi belirlenmiştir; Phylum: Chordata Subphylum: Vertebrata Classis: Teleostei Ordo: Cypriniformes Familia: Cyprinidae Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)

7 Bu türün tanınmasını kolaylaştıran bazı diagnostik özellikler (Tablo 1) de verilmiştir. Tablo 1.C.chalcoides örneklerinin diagnostik özellikleri Karakterler Geldiay ve Balık 1999 Bu araştırma D III 7-9 III 7-9 A III 13-17 III 13-19 P I 15 I 13-20 V I-II 8-9 I 7-9 L.lat. 57-70 50-78 L.trans 11-12/4-5 10-14/4-6 Sd. 22-23 20-36 Resim 2. Chalcalburnus chalcoides (GÜLDENSTAEDT, 1772)

8 3.3.Biyolojik Özellikleri 3.3.1.Türün Genel Özellikleri Tatlısu Kolyoz balığı olarak da isimlendirilen Chalcalburnus chalcoides türü Marmara ve Kuzey Ege Bölgeleri ile Karadeniz Bölgesi nin doğusundaki akarsularda ve göllerin temiz ve berrak görünümlü pelajik zonlarında yaşar. Vücut ince uzun yapılı olup, orta büyüklükteki gümüş rengi pullarla örtülüdür. Vücut yüksekliği standart boyda 4,2-5,3 defa vardır. Gözleri iridir ve çapları baş boyunda 3,3-4,2 defa bulunur. Alt çene biraz daha uzun olup, ağız yukarıya yönelik konumludur. Renk sırtta esmer-gri, yan taraflar ve karın bölgesinde ise gümüş beyazıdır. Bazen sırt bölgesinde yeşilimsi-esmer yansımalar görülür. Yüzgeçler genelde renksiz olup, nadiren sarı-kahverengidir. Ventral yüzgeçlerin önüne rastlayan karın bölgesinde nispeten keskin görünüşlü belirgin bir karina mevcuttur. Dorsal ve Anal ın serbest kenarları hafif içeriye doğru girintilidir. Kuyruk yüzgeci derin çatallı ve loplarının ucu sivridir. Boyu küçük olup, en fazla 40 cm. kadardır. (Geldiay ve Balık, 1999). Bu türün bireyleri bentopelajik yaşamlı olup, tatlısu ve hafif acısularda bulunabilirler. Göllerde yaşayan populasyonları Mayıs başından Temmuz sonuna kadar yumurtlamak için akarsuların yukarı havzalarına doğru üreme göçü yapmaktadırlar (Slastenenko, 1955). Kırsal kesimin önemli besin kaynaklarından birisini oluştururlar. Başlıca besinlerini omurgasız hayvanlardan kurtlar, yumuşakçalar, küçük kabuklular ve böcek larvaları oluşturur. Genç

9 evrede iken plankton ve sivrisinek larvaları gibi küçük canlılarla beslenirler. Mayıs-Temmuz arasında 15.000-25.000 adet arasında olan yumurtalarını zemini taşlık, çakıllık ve kumluk olan akarsu kenarlarına bırakırlar. 3.3.2. Yaş-Eşey Kompozisyonu Bu çalışmada 190 adet Chalcalburnus chalcoides bireyi incelenmiştir. Bu örneklerin gonadlarına bakılarak yapılan cinsiyet ayrımına göre 83 adet dişi, 107 adet erkek birey saptanmıştır. Yapılan hesaplamalar sonucunda bireylerin %43,68 ini dişilerin, %56,32 sini ise erkeklerin oluşturduğu görülmüştür. İncelenen örneklerde hem dişiler, hem de erkekler için 4 yaş grubu belirlenmiştir. Populasyonun genelindeki dişi/erkek oranı 1/1,30 olmaktadır. (Tablo 2, Şekil 3) Dişi (83) %43,68 Erkek (107) %56,32 Şekil 2. C. chalcoides örneklerinde dişi/erkek oranı

10 Tablo 2. C.chalcoides örneklerinde yaş-eşey kompozisyonu DİŞİ ERKEK DİŞİ+ERKEK Yaş N %N N %N N %N D/E 0 11 13,25 69 64,50 80 42,10 1/6,27 I 8 9,65 12 11,20 20 10,53 1/1,50 II 52 62,65 23 21,50 75 39,47 1/0,44 III 12 14,45 3 2,80 15 7,90 1/0,25 Toplam 83 100 107 100 190 100 1/1,30 Dişi ve erkek bireylerin yaşlarına göre dağılımına bakıldığında ise dişiler arasında 52 adet birey ve %62,65 lik oranla II. yaş grubunun en yüksek, 8 adet birey ve %9,65 lik oranla I. yaş grubunun en düşük grup olduğu; erkeklerde ise en yoğun yaş grubunun 69 adet birey ve %64,5 lik oranla 0. yaş grubu ve en düşük yoğunluktaki yaş grubunun 3 adet birey ve %2,8 lik oranla III. yaş grubu olduğu görülmektedir. Dişi+Erkek toplamına bakıldığında ise 0. yaş grubu 80 adet birey ve % 42,1 lik oranla en yoğun grup olurken, III. yaş grubu 15 adet birey ve %7,9 luk oranla en düşük yoğunluktaki grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm bireyler dikkate alındığında tespit edilen en büyük yaş olan 3. yaş grubu, yaş grupları arasında en az bireyle temsil edilmiş ve daha büyük yaş grupları tespit edilememiştir. Bunun nedeni aşırı avcılıkla büyük bireylerin yakalanmış olması olabilir.

11 80 Yaş-Eşey Dağılımı Dişi Erkek 70 60 Birey Sayısı 50 40 30 20 10 0 0 I II III Yaşlar Şekil 3. C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre eşey dağılımı 3.3.3.Boy ve Ağırlık Dağılımı Bu çalışmada elde edilen 190 adet Chalcalburnus chalcoides bireyinin incelenmesi sonucunda boy dağılımlarının 6,1 ile 16,0 cm arasında değiştiği saptanmıştır. Bu çalışmada Chalcalburnus chalcoides in çatal boyları 1cm lik boy gruplarına, total ağırlıkları ise 5 g. lık ağırlık gruplarına ayrılarak incelenmiş ve elde edilen sonuçlar tüm bireyler için (dişi+erkek) Tablo 1 de verilmiştir. Buna göre 13,1-14,00 cm boy aralığı 36 birey ve %18,94 ile en yoğun grup olurken balıkların çoğunluğunun (%55,81) 10 cm den daha büyük boy değerlerine sahip olduğu görülmektedir. (Tablo 3, Şekil 4).

12 Tablo 3. C.chalcoides örneklerinde çatal boy ve ağırlık dağılımı BOY DAĞILIMI AĞIRLIK DAĞILIMI Boy n %n Küm.%n Ağırlık n %n Küm.%n 6,1-7,0 12 6,31 6,31 0-5 25 13,15 13,15 7,1-8,0 23 12,10 18,41 5,1-10 50 26,31 39,46 8,1-9,0 31 16,31 34,72 10,1-15 12 6,31 45,77 9,1-10,0 18 9,47 44,19 15,1-20 2 1,10 46,87 10,1-11,0 3 1,57 45,76 20,1-25 9 4,73 51,60 11,1-12,0 3 1,57 47,33 25,1-30 29 15,26 66,86 12,1-13,0 11 5,80 53,13 30,1-35 28 14,73 81,59 13,1-14,0 36 18,94 72,07 35,1-40 17 8,94 90,53 14,1-15,0 35 18,43 90,50 40,1-45 8 4,21 94,74 15,1-16,0 18 9,50 100 45,1-50 8 4,21 98,95 50,1-55 2 1,05 100 Toplam 190 100 100 Toplam 190 100 100 Boy Frekansı Frekans (%) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 6,1-7,0 7,1-8,0 8,1-9,0 9,1-10,0 10,1-11,0 11,1-12,0 12,1-13,0 13,1-14,0 14,1-15,0 15,1-16,0 Boy (cm) Şekil 4.C.chalcoides örneklerinde çatal boy frekansı Ağırlık değerlerine baktığımızda ise, minimum değerin 2,5 g. ve maksimum değerin 54,6 g. olduğunu, en yoğun grubun ise 50 birey ve %26,31 ile 5,1-10,0 g. aralığında bulunduğunu görmekteyiz. Bunun yanında, balıkların % 90,53 ünü ağırlığı 40 g. dan daha az olan bireyler oluşturmaktadır. Ağırlığı 50 g. dan daha fazla olan bireyler ise sadece % 1,05 lik bir kısmı oluşturmaktadırlar. (Tablo 3, Şekil 5).

13 Ağırlık Frekansı Fre k a ns (% ) 30 25 20 15 10 5 0 0-5 5,1-10 10,1-15 15,1-20 20,1-25 25,1-30 30,1-35 35,1-40 40,1-45 45,1-50 50,1-55 Ağırlık(gr) Şekil 5.C.chalcoides örneklerinin ağırlık frekansı 3.3.4. Boy-Ağırlık İlişkisi C. chalcoides populasyonundan elde edilen 190 adet örnekten ölçülen çatal boy ve total ağırlık değerlerine dayanarak tüm bireyler için boy ağırlık arasındaki allometrik ilişkiyi ifade eden eşitlik ve kolerasyon katsayıları; W = 0,0118 L 2,9964 r = 0,995 olarak hesaplanmıştır (Şekil 6).

14 Total Ağırlık (g) 60 50 40 30 20 10 W = 0,0118 L 2,9964 R 2 = 0,99 n=190 0 0 5 10 15 20 Çatal Boy (cm) Şekil 6.C.chalcoides örneklerinde (Erkek+Dişi) toplam bireyler için boy-ağırlık İlişkisi 3.3.5. Yaş-Boy İlişkisi Elde edilen 190 bireyin yaş değerleri incelendiğinde hem dişiler, hem de erkekler için 4 yaş grubu (0, I, II, III) tespit edilmiştir. Yakalanan en küçük birey 6,1 cm. boyunda olup, 0 yaşında ve erkek bir birey olduğu tespit edilmiştir (Tablo 4).

15 20 15 Boy(cm) 10 5 0 Yaş-Boy İlişkisi(Dişi) 13,9 12 10,2 8,6 8,8 16 16 14,2 0 I II III Yaş(dişi) Min(cm) Max(cm) Şekil 7.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri (Dişi) Yapılan yaş okumaları sonucunda tüm bireyler için ortalama boy değerleri; 0. yaşta 8,25 cm, I. Yaşta 11,5 cm, II. yaşta 14,04 cm, III. yaşta 15,18 cm lik olarak elde edilmiştir (Tablo 4). Yaş-Boy İlişkisi(Erkek) Min(cm) Max(cm) Boy(cm) 20 15 10 5 6,1 10,4 13,6 9,2 14,7 15,5 14,4 12,2 0 0 I II III Yaş(Erkek) Şekil 8.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri (Erkek)

16 Tablo 4.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre çatal boy değerleri Yaş N Min. Max. C.I Ort. std se (cm) (cm) (%95) D 0 11 8,60 10,20 9,40 0,496 0,150 0,333 I 8 8,80 13,90 11,55 2,258 0,798 1,888 II 52 12,00 16,00 14,30 0,789 0,109 0,220 III 12 14,20 16,00 15,20 0,592 0,171 0,376 E 0 69 6,10 10,40 8,06 0,985 0,119 0,237 I 12 9,20 13,60 11,44 1,794 0,518 1,140 II 23 12,2 14,70 13,46 0,658 0,137 0,285 III 3 14,4 15,50 15,10 0,608 0,400 1,511 D+E 0 80 6,10 10,40 8,25 1,040 0,116 0,232 I 20 8,80 13,90 11,50 1,935 0,433 0,906 II 75 12,00 16,00 14,04 0,843 0,097 0,194 III 15 14,20 16,00 15,18 0,575 0,148 0,318 En küçük dişi birey 8,6 cm boyunda olup 0. yaş grubunda bulunmaktadır. En büyük dişi bireyler ise 16 cm ile II. ve III. yaş grubunda bulunmaktadır (Şekil 7). Erkek bireylerin en küçüğü 6,1 cm ile 0. yaş grubunda, en büyük birey ise 15,5 ile III. yaş grubunda bulunmaktadır. (Şekil 8). 3.3.6. Yaş-Ağırlık İlişkisi Bu çalışmada elde edilen bireylerin her yaş grubuna ait ortalama ağırlık değerleri Tablo 5 te verilmiştir. Yapılan incelemelerde tüm bireyler için ortalama ağırlık değerleri 0. yaşta 6,8 g, I. Yaşta 19,20 g,

II. yaşta 32,49 g ve III. yaşta 41,39 g lık ortalama değerler elde edilmiştir. 17 Ağırlık 60 50 40 30 20 10 0 Yaş-Ağırlık İlişkisi(Dişi) 54,6 46,3 32,8 31,9 21,7 14,5 7,8 8,3 0 I II III Min(gr) Max(gr) Yaş(Dişi) Şekil 9. C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri (Dişi) Dişi bireylerin ağırlığı en az olanı 7,8 g olup 0. yaş grubuna dahildir. Ağırlığı en fazla olan dişi birey ise III. yaş grubunda ve 54,6 g ağırlığındadır. (Şekil 9). Erkek bireyler arasında ise ağırlığı en az olan birey 0. yaş grubunda ve 2,5 g ağırlığındadır. Ağırlığı en fazla olan erkek birey ise 46,8 g ağırlığında ve III. yaş grubuna dahildir. (Şekil 10) Ağırlık 50 40 30 20 10 0 Yaş-Ağırlık İlişkisi(Erkek) 46,8 35,9 27,9 20,2 21,1 12,5 8 2,5 0 I II III Min(gr) Max(gr) Yaş(Erkek) Şekil 10. C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri (Erkek)

18 Tablo 5.C.chalcoides örneklerinde yaşlara göre ağırlık değerleri Yaş N Min. Max. C.I Ort. std se (g) (g) (%95) D 0 11 7,80 14,50 10,40 1,836 0,554 1,233 I 8 8,30 32,80 20,11 10,110 3,573 8,451 II 52 21,70 46,30 34,56 5,767 0,800 1,606 III 12 31,90 54,60 42,27 7,297 2,106 4,636 E 0 69 2,50 12,50 6,29 2,266 0,273 0,546 I 12 8,00 27,90 18,59 7,621 2,200 4,842 II 23 20,20 35,90 27,80 3,323 0,693 1,437 III 3 21,10 46,80 37,90 14,558 8,405 36,167 D+E 0 80 2,50 14,50 6,80 2,629 0,294 0,586 I 20 8,00 32,80 19,20 8,476 1,895 3,967 II 75 20,20 46,30 32,49 6,004 0,693 1,382 III 15 21,10 54,60 41,39 8,682 2,242 4,809 3.3.7. Yumurta Verimi Populasyondan sağlanan 50 adet dişi Chalcalburnus chalcoides bireyi üzerinde yapılan incelemede minimum yumurta sayısı 1.929, maksimum yumurta sayısı 65.472 ve ortalama yumurta sayısı 21.301 olarak bulunmuştur.

19 Tablo 6. C chalcoides örneklerinde yumurta verimi değerleri N (birey sayısı) 50 min. yumurta sayısı 1929 maks. yumurta sayısı 65472 ort. yumurta sayısı 21301 std 135315,1 se 19136,4 4.Tartışma ve Sonuç Gönen Çayı ndaki ekonomik balık populasyonlarından birisini oluşturan Chalcalburnus chalcoides türü üzerinde yapılan bu çalışma, elektroşoker cihazı ile yakalanan 190 adet örnek üzerinde gerçekleştirilmiştir. Yaş tayinleri sonucunda 4 yaş grubu belirlenmiş ve en fazla III yaşına kadar olan bireylere rastlanmıştır. Bunun yanında ülkemiz içsularından Tozanlı Çayı ve Çevresu-Çalkara drenaj kanallarındaki populasyonlarda IV+ yaşına (Akyurt ve Sarı, 1991); Demirköprü Baraj Gölü ndeki populasyonda IV yaşına (Balık ve Sarı, 1994); Aral Gölü ndeki populasyonda VIII yaşına (Berg, 1949) ve Kuş Gölü ndeki (Bandırma) populasyonda V yaşına (Balık vd., 1996) kadar bireylerin bulunduğu rapor edilmiştir. Gönen Çayı populasyonundan sağlanan örneklerin %43,68 ini dişi, %56,32 sini ise erkek bireylerin oluşturduğu ve dişi/erkek oranının 1/1,30 olduğu görülmektedir. Kuş Gölü ndeki (Bandırma) populasyonunun ise %42,19 unu dişi, %57,81 ini ise erkek bireyler oluşturmaktadır ve dişi/erkek oranı 1/1,37 dir (Balık vd., 1996). Demirköprü Baraj Gölü nde ise populasyonun %56,64 ünü dişi,

20 %43,36 sını ise erkek bireylerin oluşturduğu ve dişi/erkek oranının ise 1/0,77 olduğu görülmektedir. (Balık ve Sarı, 1994). Chalcalburnus chalcoides in Gönen Çayı nda her bir yaşta ulaşabildiği ortalama çatal boy değerlerine baktığımızda, 0'ıncı yaşta 8,25 cm, I. yaşta 11,50 cm, II. Yaşta 14,04 cm ve III. yaşta yine 15,18 cm'ye ulaştığı görülmektedir. Bunun yanında Chalcalburnus chalcoides in Kuş Gölü nde (Bandırma) I. yaşta 6,98 cm, II. yaşta 11,59 cm, III. yaşta 15,93 cm, IV. yaşta 18,04 cm ve V. yaşta 20,23 cm ye (Balık vd., 1996); Demirköprü Baraj Gölünde I. yaşta 18,68 cm, II. yaşta 20,14 cm, III. yaşta 21,16 cm ve IV. yaşta 21,90 cm ye (Balık ve Sarı, 1994); Tozanlı çayında II+ yaşında 11,25 cm, III+ yaşında 13,25 cm ve IV+ yaşında 15,08 cm ye ve Çevresu-Çalkara drenaj kanallarında I+ yaşında 11,25 cm, II+ yaşında 11,77 cm ve III+ yaşında 13,38 cm ye ulaştığı ifade edilmiştir. (Akyurt ve Sarı, 1991). Ayrıca Aral gölünde her bir yaşta ulaşılan standart boyun I-VIII yaşlar arasında sırasıyla 16,1 cm, 19,5 cm, 22,0 cm, 23,5 cm, 24,6 cm, 25,9 cm, 27,3 cm ve 27,9 cm olduğu bildirilmiştir (Berg, 1949). Buna göre, Gönen Çayı ndaki Chalcalburnus chalcoides in çatal boyu Kuş Gölü ndeki populasyonla benzerlik göstermektedir. Ancak, bu değer özellikle Demirköprü Baraj Gölü ile Aral gölündeki populasyonlara göre oldukça düşük kalmaktadır. Bunun nedeni bölgesel farklılıklar gösterebilen ekolojik şartlardan kaynaklanmış olabilir Chalcalburnus chalcoides in her yaşta ulaşabildiği ortalama ağırlık değerleri Gönen Çayı nda 0'ıncı yaşta 6,80 g, I. yaşta 19,20 g, II. yaşta 32,49 g, III. yaşta 41,39 g, olarak belirlenmiştir. Buna karşın bu türün her yaşta ulaşabildiği ağırlık değerleri Kuş gölünde I. yaşta 3,76

21 g, II. yaşta 23,45 g, III. yaşta 55,63 g, IV. yaşta 87,08 g ve V. yaşta 131,43 g (Balık vd., 1996); Demirköprü baraj gölünde I. yaşta 88,98 g, II. yaşta 112,92 g, III. yaşta 128,35 g ve IV. yaşta 139,94 g (Balık ve Sarı, 1994); Tozanlı çayında II+ yaşında 15,12 g, III+ yaşında 25,12 g ve IV+ yaşında 38,67 g; Çevresu-Çalkara drenaj kanallarında I+ yaşında 17,15 g, II+ yaşında 20,05 g ve III+ yaşında 28,22 g (Akyurt ve Sarı, 1991). Aral gölünde ise I, II, III, IV, V, VI, VII ve VII. yaşlarda ulaşılan ağırlık değerleri sırasıyla 60 g, 110 g, 147 g, 177 g, 207 g, 234 g ve 276 g olarak rapor edilmiştir (Berg, 1949). Bu sonuçlar dikkatlice incelenirse yaşa bağlı ağırlık değerleri açısından akarsu formlarının daha düşük değerlere, göl formlarının ise daha yüksek değerlere sahip oldukları görülmektedir Bu sonuç ise, akarsu formlarının akıntıya karşı yüzmeleri nedeniyle daha fazla enerji tüketmeleri ve akarsu ortamlarının göl ortamlarına göre besin açısından daha fakir olmaları gibi nedenlerle açıklanabilir Elde edilen bu sonuçlara bakıldığında Gönen Çayı ndaki populasyondan sağlanan bireylerin sadece Kuş gölündeki populasyon bireylerinin III. yaşı ile benzerlik gösterdiği ve özellikle Demirköprü baraj gölü ve Aral gölündeki populasyon bireylerinden daha küçük ağırlıklara sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bunun nedeni, ortamdaki besin çeşitliliği ile her bir ortamın kendine özgü ekolojik yapısından ve bölgelere ait iklimsel faktörlerden kaynaklanmış olabilmektedir. Çalışmamızda Chalcalburnus chalcoides populasyonunun üreme özellikleri incelendiğinde ilk eşeysel olgunluk yaşının II olduğu belirlenmiştir. Bu sonuca göre 14 cm çatal boydan daha küçük bireylerin avlanması türün neslinin devamlılığı açısından sakıncalı olacaktır. Yumurta verimi üzerine yapılan inceleme sonucunda

22 bireylere ait yumurta sayısının 1929 ile 65472 arasında değiştiği görülmektedir. Yumurta verimi (fekondite) ile ilgili olarak Kuş Gölü'nde yapılan çalışmada yumurta sayısının 1316 ile 29322 arasında (Balık vd., 1996), Demirköprü baraj gölünde ise 5775 ile 50446 arasında değiştiği bildirilmiştir (Balık ve Sarı, 1994). Önceden yapılmış çalışmalar ile bu çalışmada tespit edilen yumurta sayısı değerleri karşılaştırıldığında aralarında çok büyük farklılıklar görülmemektedir. Çalışmamızda tespit edilen maksimum yumurta sayısının diğer çalışmalara göre daha fazla olmasının göl ve akarsu formlarının farklılığından ve populasyondan sağlanan yaş gruplarının farklı sayıda olmasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Bu türün yaşadığı Gönen Çayı nın yukarı havzalarında henüz bir kirlenme problemi mevcut değildir. Eğer av yasakları dönemindeki kaçak avcılık faaliyetleri yeterince engellenebilirse söz konusu populasyonun herhangi bir risk altına girmeden sürdürülebilir kullanımının sağlanması mümkün olabilecektir.

23 KAYNAKLAR DİZİNİ Akyurt, İ., Sarı, M., 1991. Farklı Habitatlarda Yaşayan Tatlısu Kolyoz Balığının(Chalcalburnus chalcoides, Güldenstaedt, 1772) Bazı Biyo-ekolojik Özelliklerinin Araştırılması. Ege Üniv. Su Ürün. Y.O. Su Ürünleri Derg., Cilt: 8, Sayı: 31-32, 87-101. Balık, S., Sarı, H.M., 1994. Demirköprü Baraj Gölü'ndeki (Salihli- Manisa) Tatlısu Kolyozu (Chalcalburnus chalcoides, Güldenstaedt, 1772) Populasyonun Büyüme ve Gelişmesi Üzerine Araştırmalar. XII. Ulusal Biyoloji Kongresi, 6-8 Temmuz 1994, Edirne, Cilt IV, Hidrobiyoloji Seksiyonu, 113-121. Balık, S., Ustaoğlu, M.R., Sarı, H.M., Özbek, M., 1996. Kuş Gölü'ndeki (Bandırma) Tatlısu Kolyozu (Chalcalburnus chalcoides Güldenstaedt, 1772) Populasyonunun Biyolojik Özelliklerinin İncelenmesi. Su Ürünleri Dergisi, Cilt No: 13, Sayı: 1-2, 171-182. Balık, S., Ustaoğlu M.R., Sarı, H.M., İlhan A., Topkara, E.T., 2002. Güneybatı Marmara Bölgesi'nin balık faunasının incelenmesi. E.Ü. Bilimsel Araştırma Proje Raporu, Proje no. 2000/SÜF/006, 45s. Balık, S., Koray, T., Ustaoğlu M.R., 2007. Balıkçılık Biyolojisi Uygulamaları. Ege Üniversitesi Yayınları, Su Ürünleri Fakültesi. Yayın No: 74. Yardımcı Ders Kitabı. Dizin No: 13. 78 Sayfa. Berg, L.S., 1949. Fresh Water Fishes of the USSR and Adjacent Countries (Translated by O. Ronen in Israel prog. for Scien. Trans., Jerusalem, 1964), Vol.2, 742 pp. Dikov, T. and Zikov, M., 2004. Abundance and biomass of fishes in the Veleka River, Bulgaria. -Folia Zoologica 53: 81-86.

24 Geldiay, R., Balık, S., 1999. Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniv. Fen Fak. Kitaplar Serisi, 3. Baskı No:97, İzmir, 519s. Holcik, J. and Olah J., 1992. Fish, fisheries and water quality in Anzali Lagoon and its watershed. -Unpublished report prepared for the project Anzali Lagoon productivity and fish stock investigations - Food and Agriculture Organization (FAO), Rome, Field Document, 109 pp. Kiabi, B.H., Abdoli, A., Naderi, M., 1999. Status of the fish fauna in the South Caspian Basin of Iran. -Zoology in the Middle East 18: 57-65. Koray, T., 1993. Su Ürünleri Araştırmalarında Biyometrik Yöntemler, Cilt: 1, Ege Üniv. Su Ürün. Fak. Yay. No:45, İzmir, 166s. Lelek, A., 1987. The Freshwater Fishes of Europe Volume 9. Threatened Fishes of Europe. -Wiesbaden 343 pp. Ricker, W. E., 1975. Computation and Interpretation of Biological Statistics of Fish Population. Bull. Fish. Res.Board Can. 191, pp 382. Saraçoğlu, H., 1990. Bitki Örtüsü Akarsular ve Göller. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları Öğretmen Kitapları Dizisi: 177 Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 577s. Slastenenko, E., 1956. Karadeniz Havzası Balıkları (Çev. H. Altan), Et ve Balık Kurumu Umum Md. Yayınları, İstanbul, 711s. Tarkan, A. S., Gaygusuz, Ö., Acıpınar, H., Gürsoy, Ç., 2005. Characteristics of a Eurasian cyprinid, Shemaya, Chalcalburnus chalcoides (Güldenstaedt, 1772), in a mesotrophic water reservoir. Zoology in the Middle East 35, 2005: 49-60. ISSN 0939-7140 Kasparek Verlag, Heidelberg.

25 5. ÖZGEÇMİŞ Dinçer BAŞDEMİR 1980 yılında İzmir in Selçuk ilçesinde doğmuştur. İlkokulu Kuşadası Mahmut Esat Bozkurt İlkokulu nda okuduktan sonra Ortaokula Kuşadası Çakabey Ortaokulu nda başlamış ve Selçuk 19 Mayıs İlköğretim Okulu nda bitirmiştir. Lise öğrenimini Selçuk Lisesi nde tamamlamıştır. 1999 yılında kazandığı Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nden 2004 yılında mezun olduktan sonra aynı yıl yine Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü nde Yüksek Lisans eğitimine başlamıştır. Burada çalışmalarına devam etmektedir.