Editörler Dr.Öğr.Üyesi Neşe Öztürk Gübeş- Dr.Öğr.Üyesi Eren Halil Özberk EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yazarlar Dr.Öğr.Üyesi Durmuş Özbaşı Dr.Öğr.Üyesi Eren Halil Özberk Dr.Öğr.Üyesi Fatih Orçan Dr.Öğr.Üyesi Funda Nalbantoğlu Yılmaz Dr.Öğr.Üyesi Hatice Kumandaş Öztürk Dr.Öğr.Üyesi Neşe Öztürk Gübeş Dr. Hülya Yürekli
Editörler Dr. Öğr.Üyesi Neşe Öztürk Gübeş--Dr. Öğr.Üyesi Eren Halil Özberk Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme ISBN: 978-605-9498-31-9 Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2018 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Hamit Işık Lisans Yayıncılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr www.lisansyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ Ölçme ve değerlendirme, eğitim sisteminin kalite kontrolünü sağlayan ve her aşamasında gerekli olan en önemli ögelerinden biridir. Bu kitabın amacı öğretmenlere ve öğretmen adaylarına; ölçme ve değerlendirmeyle ilgili temel kavramlar, ölçme araçlarında bulunması gereken nitelikler, ölçme aracı geliştirme ve uygulama süreci, madde ve test istatistikleri ile değerlendirme ve not vermeye ilişkin bilgi sunmaktır. Bu amaç doğrultusunda kitap yedi bölümden oluşmaktadır. Kitabın dilinin olabildiğince yalın ve anlaşılır olmasına dikkat edilmiştir. Kitabın içeriği hazırlanırken YÖK ün 2018 yılında güncellenen öğretmenlik lisans programlarında yer alan eğitimde ölçme ve değerlendirme dersi tanımı dikkate alınmaya çalışılmıştır. Her ne kadar dikkat etmeye çalışsak da kitapta gözümüzden kaçan noktalar ve eksikliklerimiz olabilir. Kitap ile ilgili her türlü eleştiri ve öneriye açık olduğumuzu, kitabın sonraki baskılarında yapılacak olan geliştirmelerde öneri ve eleştirileri dikkate alacağımızı belirtmek isteriz. Bu kitabın ortaya çıkmasını sağlayan tüm bölüm yazarı akademisyen arkadaşlarımız olan Dr. Fatih Orçan a, Dr. Hatice Kumandaş Öztürk e, Dr. Funda Nalbantoğlu Yılmaz a, Dr. Durmuş Özbaşı ya ve Dr. Hülya Yürekli ye çok teşekkür ediyoruz. Bölüm yazarı arkadaşlarımız ve biz editörlerin bugüne kadar yetişmesinde katkı sağlayan ve emeği geçen ailelerimize, tüm öğretmenlerimize ve hocalarımıza teşekkürü bir borç biliriz. Ayrıca, eğitimde ölçme ve değerlendirme alanında doktora yapmış ve farklı üniversitelerde görev yapan akademisyenleri bu kitabı yazmak üzere bir araya getiren ve bu çalışmanın her aşamasını organize eden Lisans Yayıncılık ilgilerine de teşekkür ederiz. İstanbul, 2018 Editörler Dr.Öğr.Üyesi Neşe Öztürk Gübeş Dr. Öğr.Üyesi Eren Halil Özberk III
IV
İÇİNDEKİLER Önsöz III Bölüm 1 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN EĞİTİMDE YERİ VE ÖNEMİ 1.1. Ölçme ve Değerlendirme İhtiyacı 1.1.1. Ölçme ve Değerlendirmenin Amaçları 1.2. Ölçme 1.3. Değişken 1.3.1. Değişken Türleri 1.3.1.1. Nitel ve Nicel Değişken 1.3.1.2. Sürekli ve Süreksiz Değişken 1.3.1.3. Bağımlı ve Bağımsız Değişken 1.4. Ölçme Türleri 1.4.1. Doğrudan Ölçme 1.4.2. Dolaylı Ölçme 1.4.3. Türetilmiş Ölçme 1.5. Ölçmede Birim 1.5.1. Birimin Taşıması Gereken Özellikler 1.6. Ölçmede Sıfır 1.7. Ölçek 1.7.1. Ölçek Türleri 1.7.2. Ölçek Türlerinin Karşılaştırılması 1.8. Değerlendirme 1.9. Değerlendirme Türleri 1.9.1. Ölçüte Göre Değerlendirme 1.9.2. Yapılış Amacına Göre Değerlendirme 1.9.2.1. Tanıma ve Yerleştirmeye Yönelik Değerlendirme 9 12 12 13 14 14 15 15 16 16 17 17 18 18 19 20 21 21 24 25 27 27 28 28 V
1.9.2.2. Biçimlendirme ve Yetiştirmeye Yönelik Değerlendirme 1.8.2.3. Değer Biçmeye Yönelik Değerlendirme 29 29 Bölüm 2 ÖLÇME ARAÇLARINDA BULUNMASI GEREKEN NİTELİKLER 2.1. Ölçmede Hata 2.2. Güvenirlik 2.2.1. Güvenirlik Belirleme / Kestirme Yolları 2.2.1.1. Birden Çok Uygulamaya Dayanan Yöntemler 2.2.1.2. Tek Uygulamaya Dayanan Yöntemler 2.2.1.3. Puanlayıcı Güvenirliği 2.2.2. Güvenirliği Etkileyen Etkenler 2.3. Geçerlik 2.3.1. Kapsam Geçerliği 2.3.2. Ölçüt-Dayanaklı Geçerlik 2.3.3. Yapı Geçerliği 2.3.4. Geçerliği Artırma Yolları 2.3.5. Geçerlik ve Güvenirlik Arasındaki İlişki 2.4. Kullanışlılık 31 32 35 36 37 39 42 43 43 44 47 49 50 51 51 Bölüm 3 EĞİTİMDE KULLANILAN ÖLÇME ARAÇ VE YÖNTEMLERİ 3.1. Seçmeli Maddeler 3.1.1. Çoktan Seçmeli Maddeler 3.1.2. Doğru/Yanlış Türü Maddeler 3.1.3. Eşleştirme Maddeleri 3.2. Açık Uçlu Maddeler 3.3. Açık Uçlu Nesnel Puanlanan Madde Türleri 3.3.1. Kısa Cevaplı Maddeler 3.4. Açık Uçlu Öznel Puanlanan Madde Türleri 3.4.1. Yazılı ve Sözlü Maddeler 53 56 58 62 63 65 65 66 68 68 VI
Bölüm 4 EĞİTİMDE KULLANILAN DİĞER ÖLÇME ARAÇ VE YÖNTEMLERİ 4.1. Performansın Ölçülmesi 4.2. Öğrenci Ürün Dosyası (Portfolyo) 4.2.1. Öğrenci Ürün Dosyasının İçeriği 4.2.2. Öğrenci Ürün Dosyasını Puanlama 4.3. Öz ve Akran Değerlendirme 4.3.1. Öz Değerlendirme 4.3.2. Akran Değerlendirme 4.4. Tanılayıcı Dallanmış Ağaç 4.4.1. Puanlama 4.5. Yapılandırılmış Grid 4.6. Kontrol Listeleri, Dereceleme Ölçekleri ve Dereceli Puanlama Anahtarı 71 72 78 88 82 85 85 89 91 92 95 96 Bölüm 5 ÖLÇME ARACI GELİŞTİRME VE UYGULAMA SÜRECİ 5.1. Test Geliştirmede İşlem Adımları 5.1.1. Testin Amacının Belirlenmesi 5.1.2. Madde Havuzunun Oluşturulması 5.1.3. Madde Havuzunun Gözden Geçirilmesi 5.1.4. Testin Deneme Formunun Uygulanması 5.1.5. Madde Analizi 5.1.6. Nihai Forma Madde Seçilmesi 103 104 104 107 109 110 113 120 Bölüm 6 MADDE VE TEST İSTATİSTİKLERİ 6.1. Madde Puanları Matrisi 6.2. Madde İstatistikleri 6.2.1. Madde Güçlük İndeksi 6.2.2. Madde Varyansı 6.2.3. Madde Standart Sapması 6.2.4. Madde Ayırt Edicilik İndeksi 6.2.5 Madde Güvenirlik Katsayısı 121 123 125 126 127 130 130 132 VII
6.3.Test İstatistikleri 6.3.1. Testin Ortalaması 6.3.2. Testin Modu 6.3.3. Teste Ait Medyan 6.3.4. Testin Ranjı (Dizi Genişliği) 6.3.5. Testin Ortalama Güçlüğü 6.3.6. Testin Varyansı 6.3.7. Testin Standart Sapması 6.3.8. Testin Çarpıklık Katsayısı 6.3.9 Testin Basıklık Katsayısı 133 133 134 135 136 137 138 139 139 140 Bölüm 7 DEĞERLENDİRME VE NOT VERME 7.1. Değerlendirme Türleri 7.1.1. Kullanılış Amacına Göre Değerlendirme Türleri 7.1.2. Kullanılan Ölçüte Göre Değerlendirme Türleri 7.2. Not Verme 7.2.1. Notların Eğitimdeki İşlevleri 7.2.2. Notların Sınırlılıkları 7.2.3. Not Verme Sistemleri 7.2.4. Not Vermede Kullanılan Ölçütler 7.2.5. Not Vermede Kullanılacak Kategori Sayının Belirlenmesi 7.2.6. Notların Ağırlıklandırılması 7.2.7. Not Vermede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar KAYNAKÇA 141 141 141 146 148 149 150 152 153 157 158 162 163 VIII