İŞLETMELERİN ÖZELLİKLERİ VE SINIFLANDIRILMASI
İşletmenin Özellikleri
İşletmenin Amaçları İşletmenin başarılı olmasında ve sağlıklı kararlar almasında temel koşul, neler yapacağının bilinmesidir. İşletme faaliyetlerinin başlangıcında, amaçların net ve gerçekçi olarak belirlenmesi işletmeler için yaşamsal önemdedir. Temel Amaçlar: Kar Topluma Hizmet Özel Amaçlar: Uzun dönemli büyüme Tüketicilere nitelikli mal sunma Çalışanlara uygun ücret verme Toplumsal sorumluluk Çevreyi koruma
İşletmelerin İşlevleri Üretim Dağıtım Pazarlama Muhasebe Finansman Eğitim AR-GE Reklam İnsan Kaynakları Bu işlevlerden hangilerinin uygulanacağı ya da hangileri için ayrı bölümler açılacağı; üst yönetimin yaklaşımı, işletmenin içinde bulunduğu özel koşullar, işletmenin büyüklüğü gibi unsurların etkisi altında kararlaştırılır.
İşletmelerin Çevre İlişkileri ve Sorumlulukları İç Çevre: Sermaye sahipleri, yöneticiler, personel, örgüt kültürü gibi unsurlardır. Dış Çevre: Devlet ve yasalar, tüketiciler, toplum yapısı ve kültürü, rakipler, tedarikçi işletmeler, diğer işletmeler, fiziksel koşullar vb. unsurlardır.
İşletme Çeşitleri 1. Üretilen Mal ve Hizmet Çeşidine Göre İşletmeler 2. Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler 3. Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler 4. Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler 5. İşletmelerarası Anlaşmalara Göre işletmeler
İşletmelerin Sınıflandırılmasındaki Diğer Ölçütler Büyüklük Süreklilik Riske katlanma Yönetim biçimleri Alıcıların rolü
İşletmenin büyüklüğü, girişim tarafından bir araya getirilen üretim araçlarının tümünün hacmidir
İşletmeler büyüklükleri bakımından genelde dörde bölünerek incelenirler: Büyük İşletmeler Orta İşletmeler Küçük İşletmeler Mikro İşletmeler
Avrupa Birliği nde geçerli olan KOBİ tanımına çalışan sayısı ve yıllık ciro ya da bilanço değerlerine göre yapılmıştır. Buna göre şöyle bir bölümlendirme yapılmıştır: Mikro Ölçekli İşletme: Çalışan Sayısı 10 dan az, ciro 2 milyon Euro ya kadar. Küçük Ölçekli İşletme: Çalışan Sayısı 50 den az, ciro 10 milyon Euro ya kadar. Orta Ölçekli İşletme: Çalışan Sayısı 250 den az, ciro 50 milyon Euro ya kadar. Bu ölçeği aşanlar büyük işletme sayılmaktadır.
Türkiye AB ile uyum sağlama amacıyla 2005 yılında yürürlüğe konulan Yönetmeliğe göre işletme büyüklüklerine ilişkin ölçütler şöyledir: Mikro İşletme: 10 kişiden az çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı 1 milyon YTL yi aşmayan işletmelerdir. Küçük İşletme: 50 kişiden az çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı 5 milyon YTL yi aşmayan işletmelerdir. Orta Büyüklükteki İşletme: 250 kişiden az çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı 25 milyon YTL yi aşmayan işletmelerdir. Büyük İşletmeler: Yukarıdaki ölçüleri aşan işletmelerdir.
2-İşletmelerin Büyüklüğünün Belirlenmesinde Kullanılan Ölçütler 1- Niteliksel ölçütler 2- Niceliksel ölçütler A- Niteliksel Ölçütler Belli başlı niteliksel ölçütler şunlardır: a.uzmanlık kazanmış yöneticilere yer verme düzeyi b.işletme yönetimiyle kişisel ilişki derecesi c.uzun ve kısa süreli sermaye sağlama olanakları d. Pazarlıklarda güçlülük derecesi e.yerel çevre ile bağlantı düzeyi
B- Niceliksel Ölçütler Büyüklüğün Belirlenmesinde Kullanılan Niceliksel Ölçütler: a. Çalışanların sayısı b. Sermaye c. Yarattığı değer fazlası d Üretim kapasitesi e. Belirli bir süre içinde kullanılan hammadde f. Belirli bir süre içinde harcanan enerji niceliği g Belirli bir süre içinde yapılan satış h. Kullanılan makine ve tezgahların sayısı ya da gücü i. İşlenen ya da yararlanılan toprağın genişliği
C- İşletme Büyüklükleriyle İlgili Sonuçlar 1.Pazardan aldıkları pay ve üretim kapasitelerine göre : -Küçükse küçük işletme -Daha büyükse orta işletme -Pazarın yarıdan fazlası ya da tümü için üretim yapıyorsa büyük işletme 2. Basit üretim sanayiinde ve esnaf ve zanaatkar sınıfına giren işlerde küçük ölçekli işletmeler yer alır 3. İşletme büyüklükleri, pazarın ve ekonomik gelişme düzeyinin bir işlevidir 4. Ülkeler arası karşılaştırmalar, işletme büyüklüğü kavramını etkiler.
3- Değişik Büyüklükteki İşletmelerin Özellikleri İşletmeler ister çok büyük olsun ister çok küçük olsun tümü için ortak olan sorunlar vardır. Bunlar; finansal sorunlar, işgücü sorunları, yönetsel sorunlar,vergiler ve satış sorunlarıdır. Büyük çaplı işletmelerde bu sorunlar daha yoğunken küçük çaplı işletmelerde daha yalındır. A- Büyük İşletmeler Günümüzün dinamik ekonomik yapısı, işletmelerin çeşitli özellikler taşıyacak biçimde gelişmesini sağlamıştır. Bu temel özellikler, uzmanlaşma, kütlesel üretim, araştırma- geliştirmeye verilen artan önem ve büyük çaplı işletmelerden oluşan endüstrilerin artmasıdır.
a-büyük İşletmelerin Üstünlükleri 1. Teknik üretim yöntemleri uygulanır Mallar tiplere ayrılır Standartlaştırılır Büyük özel makinalar kullanılır 2. Kütlesel üretimle yüksek kârlar sağlarlar 3. Teknik ve yönetsel görevler için ayrı uzmanlar çalıştırılır 4. Daha iyi örgütleme yaparlar 5.Alımlarını büyük nicelikler üzerinden ve zamanında yaparlar 6.Makinalarını tam olarak değerlendirirler 7. Para ve sermaye pazarlarından daha kolaylıkla yararlanırlar 8.Maliyet hesaplarını daha iyi ve ayrıntıyla yaparlar 9. Yeni buluşlardan, bilimsel araştırmalardan kolayca yararlanırlar 10.İş bölümünün sağladığı olanaklardan yararlanırlar
B-Büyük İşletmelerin Yarattığı Sorunlar A-İşletme içi Sorunlar 1.Yönetim güçlükleri 2.Merkezleşme ya da merkezleşmeme kararında zorlanma. 3.Yönetim kurullarının sorumluluklarını yürütecek yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaması. 4.Çok büyük niceliklerdeki kapitalin her zaman bulunamaması 5.Yenilikçiliği ve yaratıcılığı ortadan kaldıran bir ortam yaratmaları
B-Toplumsal Sorunlar 1. Pazarda gerçek bir egemenliğe sahip olmalarının yarattığı olumsuzluklar 2.Yoğun çevre kirliliğine yol açmaları, güvenlik dışı çalışma yöntemleri kullanmaları, politik yozlaşmaya katkıda bulunmaları 3.Yerel çıkarlara karşı kayıtsız kalmaları
B-Orta Büyüklükteki İşletmeler Orta Büyüklükteki İşletmelerin Özellikleri: Fiyattan çok niteliğe yönelik istekleri karşılarlar Küçük seriler biçiminde üretimde bulunurlar Ürünlerinin türünü sık sık değiştirirler Gerekli kararlar daha çabuk alınır ve uygulanır Uzmanlaşmaya daha az yer verirler Yüksek bir uyum yeteneği taşırlar Yeni elemanları kolayca yetiştirirler İşçileri ve teknik elemanları daha verimli çalıştırabilirler Çevrelerine daha bağlıdırlar Dış satım alanında özel bir yer tutarlar
C-KÜÇÜK İŞLETMELER Ayırdedici Özellikleri 1.Yönetim genellikle bağımsızdır 2. Kapital Gereksinmesi oldukça sınırlıdır 3.Büyük çoğunluğunun işleyiş alanı yereldir 4. Aynı endüstride yer alan işletmelere göre boyutları oldukça küçüktür.
KÜÇÜK İŞLETMELERİN ÜSTÜNLÜKLERİ 1. Esnek olabilme 2. Yeni mallara yönelebilme 3. El işçiliği gerektiren alanlardaki başarısı 4. Çabuk bozulur ürün ve hammaddelerin üretim ve dağıtımındaki çabukluk 5. Özel hizmet ve malları üretebilme 6. Sınırlı pazarlarda çalışabilme 7. Kişisel ilişkiler kurabilme
SAKINCALARI 1. Girişimcilerinin gerekli deneyime sahip olmaması 2. Gelişme olanaklarının sınırlılığı 3. Ülke kaynaklarını geliştirici etki yaratamamaları 4. Uzman personel çalıştıramamaları 5. Çevrelerindeki değişikliklere karşı kayıtsız kalmaları 6.. Düşük nitelikli ve standart olmayan mal üretimi
c- Küçük İşletmelerin Tamamlama Özelliği Çağdaş küçük sanayinin temel özelliği, büyük sanayinin bütünleyicisi olma yolunda gösterdiği gelişmedir. İki sanayi dalının birbirlerini tamamlaması birkaç yönden incelenebilir; 1-Dolaylı Tamamlama: büyük sanayi ile küçük sanayi, aralarında bir anlaşama olmadan iş bölümüne gitmektedir. 2- Doğrudan Tamamlama: Bir sanayi kolu başka bir sanayi üretimini kendi üretiminde sürekli olarak kullanır.
Küçük ve Büyük işletmelerin Karşılaştırılması Küçük işletmeler 1. Genellikle işletme sahibi yöneticidir Büyük işletmeler 1. Yönetim çoğunlukla işletme sahipliğinden ayrıdır 2. Yalın bir örgütsel yapı vardır 2.Karmaşık bir örgütsel yapı vardır 3. İşletme sahibi personelini bilir 3. İşletme sahibi bir bölüm personelini tanır 4. Başarısızlık oranı yüksektir 4. Başarısızlık oranı düşüktür 5.Uzman yönetici çalıştırılmaz 5. Uzman yönetici çalıştırılır 6. Uzun dönemli kapital sağlamak zordur 6. Uzun dönemli kapitalin sağlanması oldukça kolaydır
4- İşletmelerde Kıvamlı (Optimal) Büyüklük Kıvamlı büyüklük en uygun büyüklük demektir. Herhangi bir işletmeden en iyi geliri sağlayabilmek için ekonomik üretim ögelerinin yani toprağın, kapitalin ve emeğin birbirleriyle olan ilişkilerinin uygun olması gerekir. Büyüklükleri kıvamlı ölçülerin altında olan işletmeler, düşük maliyetlerle çalışan işletmelere göre pazarda olumsuz durumdadırlar. Kıvamlı ölçülerin üstünde olan büyük işletmeler talebin azalmasıyla zor duruma düşerler.
II-İŞLETMELERDE KAPASİTE Kapasite: işletmenin belli bir süre içerisinde üretim ögelerini en iyi biçimde kullanarak ulaşabileceği üretim niceliğidir. İşletmeye bağlı aletler, makinalar ve her türlü donatımın belli bir süre içindeki üretim güçleri, o işletmenin kapasitesinin belirlenmesini sağlar.
KAPASİTENİN BÖLÜMLENDİRİLMESİ A-Kapasite Birimine Göre Kapasitesi ölçülen nesneye, konuya, birime göre belirlenen kapasite (bir insanın, bir aletin, bir makinanın kapasitesi ) B-Süreye Göre Kapasite a-kuramsal kapasite (Maksimum Kapasite) b-pratik Kapasite (Normal Kapasite) c-kullanılış Kapasitesi (Fiili Kapasite)
a-kuramsal Kapasite: Makina ve donanımın hiçbir duraklama, gecikme, aksama, bozukluk olmadan, nitelikli işçiler elinde yapabileceği en yüksek üretim niceliğidir.
b-pratik (Normal) Kapasite İşletmenin bakım, bozulma, onarım, elektrik kesilmesi gibi işleyiş kesilmeleri nedeniyle doğan olağan duraklamaları düşüldükten sonra ulaşılan kapasitedir. Bir işletmenin kapasitesi denilince daha çok pratik kapasite anlaşılır. Pratik kapasite, uygulamada gerçekleştirilebilen en yüksek üretim düzeyini ortaya koyar. c-kullanış (Fiili) Kapasitesi İşletmenin uygulamada belli bir dönemde yaptığı üretim niceliğine kullanış kapasitesi denilir. Pratik kapasitenin kullanılan bölümüdür yararlanılamayan bölümü aylak kapasite adını alır.
C-Çalışma Derecesi ( Kapasite kullanım oranı ) Üretim niceliği Fiili kapasite Çalışma Derecesi = --------------------- ya da ------------------ Pratik kapasite Pratik kapasite Kuramsa... Pratik Kullanış Aşırı Kul... Aylak KAPASİTE ÇEŞİTLERİNİN GRAFİKSEL GÖRÜNÜMÜ