PÜSKÜRÜK (MAGMATÝK) KAYAÇLAR ÝÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Yerin derinliklerinde oluþan iç püskürük kayaçlarýn baþlýcalarý; granit, siyenit, diorit ve gabrodur. Örneðin granit, sert ve aþýnmaya karþý dayanýklýdýr. DIÞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Magmanýn yeryüzeyine çýkmasýyla oluþan bu kayaçlarýn baþlýcalarý; bazalt, andezit, volkan camý (obsidiyen) ve tüftür. Volkanik tüfler kolay aþýnabilen kayaçlardýr. Bazaltlar ve andezitler ise tüflere göre aþýnmaya karþý daha dayanýklý kayaçlardýr. Kayaçlarýn sýnýflandýrýlmasý KAYAÇLAR TORTUL (SEDÝMENTER) KAYAÇLAR KÝMYASAL TORTULLAR KIRINTILI TORTULLAR ORGANÝK TORTULLAR Sularýn içerisindeki eriyik malzemelerin çökelmesi ile oluþan bu kayaçlarýn baþlýcalarý; kireç taþý, traverten, jips ve kaya tuzudur. Suda kolay çözünebilen kayaçlardýr. Jips, kireç taþýna göre daha kolay çözünür. Kayaçlarýn parçalanmasý ile oluþan kýrýntýlý malzemelerin oluþturduðu kayaçlardýr. Baþlýcalarý; konglomera, kum taþý ve kil taþýdýr. Organik tortullar, bitki ve hayvan kalýntýlarýnýn birikmesi sonucunda oluþur. Silisli, karbonatlý ve karbonlu organik tortul kayaç türleri vardýr. Petrol ve kömür karbonlu organik tortullara örnektir. BAÞKALAÞIM (METAMORFÝK) KAYAÇLARI Kayaç türleri, sýcaklýk ve basýnç altýnda baþkalaþým (metamorfizma) geçirerek yeni türlere dönüþür. Metamorfizma geçirmiþ olan kayaçlarýn sertlikleri ve dayanýklýlýklarý yüksektir. Bunlarýn baþlýcalarý; gnays, mermer ve þistlerdir. Kalker mermere Granit gnaysa Kömür elmasa Kil taþý þiste dönüþür. 1 5
Türkiye de Yerleþmeler Kýr Yerleþmeleri Kent Yerleþmeleri Devamlý Yerleþmeler Köy Çiftlik Mahalle Mezra Divan Büyüklüklerine Göre Küçük kent (kasaba) Orta büyüklükte kent Büyük kent Geçici Yerleþmeler Yayla Aðýl Kom Dam Oba Ekonomik Fonksiyonlarýna Göre Tarým Sanayi ve Madencilik Turizm Ticaret ve Liman Ulaþým Kültürel Fonksiyonlarýna Göre Üniversite kentleri Dokularýna Göre Kýr Yerleþmeleri Ýdari Fonksiyonlarýna Göre Baþkent Toplu Yerleþmeler Daðýnýk Yerleþmeler Askeri þehirler Askeri birlikler Ekonomik fonksiyonlar, idari ve hizmet fonksiyonlarý, kültürel fonksiyonlar, tarýmsal fonksiyonlar. * Yukarýdaki fonksiyonlarýn, yerleþmelerin farklýlaþmasý üzerine etkilerini araþtýrýnýz. Bu fonksiyonlarý karþýlaþtýrarak ayýrýmýn sebeplerini sýnýf içinde tartýþýnýz. * Bulduðunuz farklýlýklardan yola çýkarak þehir ve kýr yerleþmesi kavramlarýný tanýmlayýnýz. * Þehir ve kýr yerleþmelerinin özelliklerini gösteren bir kavram haritasý oluþturunuz. * Sadece tarýmla uðraþan yerleþmeler hangi gruba girer? Bunun gibi belirli özellikleri ön plana çýkan yerleþme sýnýflandýrmalarý yapýnýz. 147
24 Ekonomik fonksiyonlarýna göre þehirlerin sýnýflandýrýlmasý FONKSÝYONLARI ÖN PLANA ÇIKAN EKONOMÝK FAALÝYETLER GENEL ÖZELLÝKLERÝ ÜLKEMÝZDEN ÖRNEKLER TARIM ÞEHRÝ Asýl fonksiyon tarým ve hayvancýlýktýr. Hizmet sektörü nüfus ve ticaretin artmasýna baðlý olarak deðiþir. Tarým alanlarýnýn merkezinde, kavþak noktada yer alýr. Tarým ürünlerini iþleyecek küçük sanayi tesisleri vardýr. Çevre ihtiyaçlarýnýn karþýlandýðý pazar ile küçük alýþveriþ merkezleri bulunmaktadýr. Ürünleri pazarlayacak ticaret kapasitesine sahiptir. Tarsus Söke Ýnegöl TÝCARET ÞEHRÝ (Liman-Asýl Ticaret Þehri) Asýl fonksiyon ticarettir. Sanayi ve hizmet sektörü geliþmiþtir. Geniþ bir hinterlanda sahip iþlek ulaþým yollarýnýn kavþak noktasýndadýr. Liman þehri olarak geliþmiþ korunaklý bir limana sahiptir. Þehrin geliþmesine baðlý olarak deðiþen orta ya da büyük ölçekli sanayi tesisleri, ticaret mallarýnýn alýnýp satýldýðý, üretildiði, depolandýðý çok sayýda iþ yeri, pazar, panayýr ve fuarlar, büyük küçük alýþveriþ merkezleri vardýr. Ýthalat ve ihracat yoðundur. Mersin Ýstanbul Ýzmir Gaziantep SANAYÝ ÞEHRÝ (Maden-Asýl Sanayi Þehri) Asýl fonksiyon sanayidir. Ticaret ve hizmet sektörü geliþmiþtir. Kavþak noktasýnda ya da bütün ulaþým yollarýna yakýn bir konumda bulunmaktadýr. Maden, enerji kaynaðý ve ham maddeye yakýndýr ya da kolay ulaþýlabilecek konumdadýr. Bir ya da birden fazla geliþmiþ sanayi kolu vardýr. Ticaret geliþmiþtir. Ýthalat ya da ihracat yoðundur. Bursa Ýzmit Manisa Ýstanbul Zonguldak TURÝZM ÞEHRÝ Turizm, ticaret, hizmet faaliyetleri geliþmiþtir. Doðal güzelliklere veya tarihî zenginliklere sahiptir. Geliþmiþ ulaþým aðý vardýr. Sanayi tesisleri þehrin geliþmesine baðlý olarak deðiþir. Geliþmiþ ticari fuarlar, pazarlar ve alýþveriþ merkezlerine sahiptir. El sanatlarý yaygýndýr. Antalya Van Ýstanbul Nevþehir ULAÞIM ÞEHRÝ Ulaþým, ticaret, hizmet ve sanayi sektörleri geliþmiþ. Büyümesinde ulaþým hizmetleri etkilidir. Kavþak noktalarý ve iþlek yollarýn üzerinde yer alýr. Eskiþehir Konya Ankara Ýstanbul 154 * Tarým þehirleriyle sanayi þehirlerini ekonomik fonksiyonlarýna göre karþýlaþtýrýnýz. * Zonguldak ile Nevþehir i ekonomik fonksiyonlarýna göre karþýlaþtýrýnýz. * Turizm þehirlerinde ön plana çýkan doðal özellikleri söyleyiniz.
29 Amasya 30 Ýskenderun Yukarýdaki þemada suyun etkisine baðlý olarak geliþen üç farklý þehrin özellikleri verilmiþtir. Bu kavram haritasýndan yararlanarak farklý fonksiyonlarý olan þehirleri belirleyiniz, siz de bir kavram haritasý hazýrlayýnýz. Hazýrladýðýnýz kavram haritasýný arkadaþlarýnýzýn kavram haritalarýyla karþýlaþtýrýnýz. Ayný fonksiyona sahip þehirlerin kavram haritalarýný birleþtirerek tek kavram haritasý oluþturunuz. Sýnýf panonuzda sergileyiniz. 156
Aþaðýdaki boþ kutucuklara uygun olan kavramlarý (karstik göl, sodalý göl, tatlýsu gölü, buzul gölü, acý göl, baraj gölü, volkanik set gölü, volkanik göl, lagün, heyelan set gölü ve alüvyon set gölü) yazýnýz. Tuzlu......... Kimyasal Özelliklerine Göre GÖLLER Oluþumlarýna Göre Doðal Göller Yapay Göller... Tektonik çukurlarda Karstik alanlarda Bir çukur önünün setle kapatýlmasýyla Buzul çanaklarýnda Volkanik alanlarda Tektonik Göller... Set Gölleri...... Set göllerinin oluþumunda etkili olan faktörler Heyelan Dalga ve akýntýlar Lav Alüvyon Moren... Lagün......... 33
Atlaslarýnýzdan yararlanarak yeryüzündeki baþlýca büyük denizlerin isimlerini öðreniniz. Ýsimlerini öðrendiðiniz bu denizleri bir Dünya dilsiz haritasý hazýrlayarak üzerinde gösteriniz. Göller 7 Göller Göller, karalar üzerinde çeþitli nedenlerle çanaklaþmýþ alanlarda biriken su kütleleridir. Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla baðlantýsý yoktur. Göller, yeryüzündeki tatlý sularýn % 87'sini oluþtururken göllerin karalar üzerinde kapladýðý alan % 2'dir. Göller, yer altý ve yer üstü sularýyla beslenmektedir. Göllerin sularý acý, tatlý, sodalý ve tuzlu olabilmektedir. Bu farklýlýðýn nedenleri; iklim koþullarý, beslenme kaynaklarý, gölün bulunduðu arazinin yapýsý, gölün büyüklüðü, derinliði ve gideðeninin (göl ayaðý) olup olmamasýdýr. Beslenme kaynaðý güçlü olan göller, fazla sularýný bir gideðen yardýmýyla denizlere boþaltýr. Sularýný dýþarýya bir gideðen yardýmýyla boþaltan göllerin suyu tatlý, sularýný dýþarýya boþaltamayan göllerin suyu ise acý veya tuzludur. Oluþumlarýna Göre Göl Çeþitleri A. Doðal Göller Yeryüzünde iç ve dýþ kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen çukurluklarda biriken su kütlelerine doðal göller denir. Doðal göller oluþumlarýna göre çeþitli gruplara ayrýlýr: 1. Tektonik Göller: Yer kabuðu hareketleri sonucunda çöken alanlarda oluþan çukurluklarda biriken su kütlelerinin oluþturduðu göllerdir. Dünya da baþlýca tektonik göller; Aral, Hazar, Baykal, Lut ve Afrika kýtasýnýn doðusundaki bazý göllerdir. 2. Karstik Göller: Kolay eriyebilen (kireç taþý, alçý taþý ve kaya tuzu gibi) karstik arazilerde sularýn polye ve obruk gibi erime çukurlarý içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir. 3. Buzul Gölleri: Buzul aþýndýrmasý sonucu oluþan çukurluklarda biriken sularýn meydana getirdiði göllerdir. Bu göllere sirk gölü adý da verilir. Kanada, Finlandiya, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde çok sayýda buzul aþýndýrmasý sonucu oluþmuþ göl bulunmaktadýr. 31
4. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetlerle oluþmuþ çanaklarda sularýn birikmesi ile oluþmuþ göllerdir. Göl, yanardaðýn zirvesindeki baca aðzýnda oluþmuþsa krater, yanardað konisinin patlamasý sonucu oluþan geniþ çukurlarda ise kaldera, volkanik patlama çanaklarýnda oluþmuþ ise maar gölü ismini alýr. Dünya da Endonezya, Ýtalya, Japonya ve Türkiye gibi volkanizmanýn yaþandýðý ülkelerde bu tür göller bulunmaktadýr. 5. Set Gölleri: Vadi, tektonik çukurluk veya koy gibi yer þekilerinin önünün herhangi bir malzemeyle kapanmasý sonucu meydana gelen göllerdir. Oluþumlarýna göre dörde ayrýlýr: a. Volkanik Set Gölleri: Volkanik faaliyet sýrasýnda çýkan lavlarýn bir çukurluðun önünü kapatmasý sonucu meydana gelen göllerdir. b. Heyelan Set Gölleri: Heyelan sýrasýnda sürüklenen malzemenin bir çukurluðun önünü kapatmasý sonucu meydana gelen göllerdir. c. Alüvyal Set Gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal malzemeyle kapatýlmasý sonucunda meydana gelen göllerdir. Genellikle küçük ve sýð göllerdir. ç. Kýyý Set Gölleri: Alçak kýyýlarda dalga ve akýntýlarýn etkisiyle meydana gelen kýyý kordonlarýnýn bir koy veya körfezin önünü kapatmasý sonucu oluþan göllerdir. Bunlara "lagün" veya "deniz kulaðý" adý da verilir. d. Moren Set Gölleri: Buzullardan çýkan sularýn önünün moren setleri ile kapatýlmasý sonucu oluþan göllerdir. Kuzeybatý Avrupa da yaygýn olarak görülür. B. YAPAY GÖLLER Ýnsanlarýn elektrik enerjisi elde etmek, sulama, kullanma ve içme suyu saðlamak amacýyla akarsularýn önünü bir setle kapatmalarý sonucu oluþan göllerdir. Bu göllere baraj gölleri de denir. Oluþumlarýna göre göl çeþitlerinin Türkiye deki örnekleri için 132. sayfaya bakabilirsiniz. Buzul aþýndýrmasý ile oluþan göller 8 32
Akarsular Karalar üzerinde bir yatak (vadi) içinde akan ve önemli su kaynaklarýndan olan akarsular çeþitli özelliklerine göre gruplara ayrýlýr: 1. Rejimlerine Göre Akarsular: Akarsuyun yataðý içinde yýl boyunca göstermiþ olduðu akým deðiþimine, akým düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yýl içinde önemli deðiþiklikler gösteriyorsa düzensiz, göstermiyorsa düzenli bir rejime sahiptir. Yaðýþýn yýl içinde düzenli düþtüðü alanlardaki Amazon ve Kongo gibi nehirlerin akýmý düzenli, yaðýþýn yýlýn bir döneminde düþtüðü alanlardaki Ganj ve Ýndus gibi nehirlerin akýmý düzensizdir. 2. Beslenme Kaynaklarýna Göre Akarsular: Akarsularýn baþlýca beslenme kaynaklarý; göl, yaðmur, kar, buz ve yer altý sularýdýr. Çok uzun yol kateden bazý akarsular birden fazla kaynakla beslenmektedir. Bu tür akarsulara karma rejimli akarsular denir. 3. Döküldüðü Yerlere Göre Akarsular: Akarsularýn bir kýsmý suyunu denizlere, bir kýsmý da göllere boþaltmaktadýr. Sularýný topladýðý alana o akarsuyun havzasý denir. Sularýný denize ulaþtýrabilen alanlara açýk havza, ulaþtýramayanlara ise kapalý havza adý verilir. Akarsular 9 * Yeryüzündeki önemli akarsularý kýtalara göre sýnýflandýrýnýz. * Bu akarsulardan bir tanesini seçerek özelliklerini araþtýrýp bir metin hâline dönüþtürünüz. Metninizi görsel materyallerle destekleyiniz. * Çalýþmanýzý yapacaðýnýz süreyi, uygulama ve araþtýrma basamaklarýný ve deðerlendirme kriter lerini öðretmeninizle birlikte belirleyiniz. 34
Baþlýca Toprak Tipleri Toprak Tipleri Zonal Topraklar Lateritler Kýrmýzý Topraklar Kahverengi Orman Topraklarý Podzol Topraklar Tundra Topraklarý Çöl Topraklarý Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkýr Topraklarý Çernezyomlar Ýntrazonal Topraklar Halomorfik Topraklar Hidromorfik Topraklar Kalsimorfik Topraklar Azonal Topraklar Alüvyal Topraklar Lösler Morenler (Buzultaþ) Kolüvyal Topraklar Litosoller Regoseller A. Zonal Topraklar Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü þartlarýna göre oluþmuþ ve normal profil (A, B, C horizonlarý) özelliðine sahip topraklardýr. Laterit Topraklar: Dönenceler arasýndaki sýcak-nemli iklim bölgesinin topraðýdýr. Rengi kiremit kýrmýzýsýdýr. Bitki örtüsü gür olmasýna raðmen aþýrý yýkanma ve humusun büyük bir kýsmýnýn tüketilmesinden dolayý bu topraklar humus bakýmýndan fakirdir. Kýrmýzý Topraklar (Terra-rossa): Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluþan topraklardýr. Bünyesinde demir oksit oraný fazla olduðundan renkleri kýrmýzýdýr. Kahverengi Orman Topraklarý: Nemli orta kuþaðýn yayvan yapraklý orman sahasýnda oluþan topraklardýr. Humus bakýmýndan zengindir. Podzol Topraklar: Soðuk nemli bölgelerin iðne yapraklý orman sahasýnda oluþan topraklardýr. Yýkanma fazla olduðundan mineral bakýmýndan fakirdir. Tundra Topraklarý: Tundra iklim bölgesinin topraklarýdýr. Kýþýn donmuþ olan toprak, yazýn çözülerek bataklýk hâlini alýr. Tarýma elveriþli deðildir. Çöl Topraklarý: Çöllerde oluþan topraklardýr. Yaðýþ azlýðý ve þiddetli buharlaþma nedeniyle kireç, toprak yüzeyinde birikerek sert bir tabaka meydana getirir. Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkýr Topraklarý: Orta kuþaðýn yarý kurak alanlarýnda bozkýrlarýn görüldüðü yerlerde oluþan topraklardýr. Yaðýþ azlýðý nedeniyle kireç daha derine taþýnamayýp A horizonunun alt kýsmýnda birikmiþtir. Çernezyom Topraklar (Kara topraklar): Karasal iklimin yarý nemli sahalarýnda, çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan topraklardýr. Zonal topraklar içinde en verimli olanýdýr. 43
B. Ýntrazonal Topraklar Bu topraklarýn oluþumunda topoðrafya ve ana materyal etkilidir. Bu nedenle topraktaki bütün horizonlar geliþmemiþ olup toprak genellikle A, C horizonludur. Halomorfik Topraklar: Bu topraklar kurak ve yarý kurak bölgelerde, suyla eriyik hâldeki çeþitli tuz ve karbonatlarýn suyun buharlaþmasýyla topraðýn yüzeyinde veya çeþitli derinlikler de birikmesiyle oluþmaktadýr. Bunlar tuzlu topraklar ve tuzlu-sodik (alkali) topraklar olarak iki gruba ayrýlýr. Hidromorfik Topraklar: Bataklýk alanlarýnda veya taban suyu seviyesinin yüksek olduðu sahalarda oluþan topraklardýr. Kalsimorfik Topraklar: Yumuþak kireç taþý ve killi kireç taþý (marn) depolarý üzerinde oluþan topraklardýr. Kireç yönünden zengindir. Bu topraklar ikiye ayrýlýr. 1. Vertisoller: Eski göl tabanlarýndaki killi ve kireçli depolar üzerinde oluþan topraklardýr. Toprak killi olduðu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara üst kýsýmdan sürekli toprak dökülür. Yaðýþlý mevsimde ise toprak su ile doygun hâle geldiði için þiþerek çatlaklardan dökülen toprak tekrar yukarý itilir ve âdeta yerinde döner. Olayla baðlantýlý olarak bunlara dönen toprak anlamýna gelen vertisol ismi verilmiþtir. 2. Rendzinalar: Yumuþak kireç taþlarý üzerinde oluþan bu topraklar, genellikle koyu renkli olup alt kýsmýnda kireç birikimi mevcuttur. C. Azonal Topraklar Dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerden oluþan topraklardýr. Bu topraklarýn horizonlarý yoktur. Alüvyal Topraklar: Akarsularýn taþýyýp biriktirdikleri malzemelerden oluþan topraklardýr. Verimli olan bu topraklar her türlü ürün için oldukça elveriþlidir. Kolüvyal Topraklar: Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin daðlarýn eteklerinde birikmesi ile oluþan topraklardýr. Özellikle bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda çözülen malzeme, yaðmur ve sel sularý tarafýndan taþýnarak etekte biriktirilir. Yamaçlarda aþýnma devamlý olursa ince malzemeler sürekli taþýndýðýndan geriye sadece iri malzeme kalýr ve bu iri malzemenin hâkim olduðu taþlý (litosol) topraklar meydana gelir. Regosoller: Volkanlardan çýkan kum boyutundaki malzeme ve akarsularýn biriktirdiði depolar veya yamaç eteklerindeki kumlu kolüvyal depolar üzerinde oluþan topraklardýr. Lösler: Rüzgârlarýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklardýr. Morenler: Buzullarýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklardýr. Aþaðýdaki toprak tipleri ve oluþum özelliklerinden yararlanarak tabloyu doldurunuz. Ýklim ve Ýklim Özelliði Bitki Örtüsü Toprak Tipi Ekvatoral iklim Ekvatoral orman Laterit Akdeniz iklimi Maki Nemli-serin Ýðne yapraklý ormanlar Tundra iklimi Tundra bitkileri Karasal-yarý kurak Bozkýr Okyanus iklimi Yayvan yapraklý orman Çöl iklimi Çöl bitkileri Karasal-yarý nemli Çayýr 44
ÝKLÝMÝN ETKÝSÝ * Yaðýþlý bölgelerde gür bitki topluluklarý görülürken kurak bölgelerde bitki örtüsü seyrekleþir. * Çöllerde ise çok kurakçýl ve seyrek bazý otlara ve çalýlara rastlanýr. * Bitkilerin geliþebilmesi için yaðýþýn yanýnda belli bir sýcaklýða da ihtiyaç vardýr. Soðuk kutup bölgelerine ve daðlarýn yüksek kesimelerine doðru gidildikçe bitkiler cýlýzlaþýr ve nihayet ortadan kalkar. Oysa sýcak ve orta kuþakta yaðýþýn yeterli olduðu yerlerde bitki örtüsü büyük bir geliþme gösterir. YER ÞEKÝLLERÝNÝN ETKÝSÝ * Bitki tür ve topluluklarý üzerinde yeryüzü þekillerinden dað sýralarý, bunlarýn uzanýþý, baký, eðim ve yükselti etkilidir. * Yükseltinin deðiþimine baðlý olarak bitki örtüsü de deðiþmektedir. * Nemli rüzgârlara karþý olan yamaçlar fazla yaðýþ alýr. * Eðime baðlý olarak yamaçlardaki bitki örtüsü diðer alanlara oranla daha gür ve çeþitlidir. TOPRAK FAKTÖRÜ * Bitkinin kökleriyle tutunduðu ve beslendiði yer topraktýr. * Bitkiler besinlerini topraktaki sudan alýr. * Toprak dokusu (sýk veya gevþek oluþu) ve toprak yapýsý (kalkerli, killi, kumlu oluþu) bitki hayatý bakýmýndan önemlidir. BEÞERÎ FAKTÖRLER Tarih boyunca insanlar aþaðýdaki nedenlerle bitki örtüsünü tahrip etmiþlerdir: * Savaþlar * Tarým alanlarý açma * Yakacak ihtiyacý * Orman yangýnlarý * Hayvan otlatma * Orman alanlarýný imar ve iskâna açma * Yol yapýmý * Sanayileþme YERYÜZÜNDE BÝTKÝ ÖRTÜSÜNÜN DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER VE BU FAKTÖRLER SONUCU OLUÞAN BÝTKÝ FORMASYONLARI AÐAÇ FORMASYONU * Yaðýþ, sýcaklýk ve toprak þartlarýnýn elveriþli yetiþme devresinin uzun olduðu her yerde aðaç yetiþir. * Yaðýþ azlýðý ve yetersizliði, þiddetli buharlaþma aðaç yetiþmesine engel olur. * Ormanlarýn temel unsuru aðaçtýr. Aðaçlarýn oluþturduðu topluluklara orman denir. 1. Ekvatoral yaðmur ormanlarý 2. Muson ormanlarý 3. Orta kuþaðýn karýþýk ormanlarý 4. Tayga ormanlarý ÇALI FORMASYONU * Ormanlarýn tahribi sonucunda oluþan kýsa boylu aðaççýklarýn oluþturduðu topluluktur. 1. Maki 2. Garig 3. Psödomaki OT FORMASYONU Ýklim, toprak ve yer þekilleri gibi þartlarýn aðaç yetiþmesine imkân vermediði yerlerde, belirli zamanlarda yaðan yaðýþa veya tamamý topraðýn derinliklerine sýzmayan suya baðlý olarak yetiþen ot cinsinden bitkilerin oluþturduðu topluluktur. 1. Savan 2. Step (Bozkýr) 3. Çayýr 4. Tundra 25 Bitki formasyonlarý 47
(Sayfa 46 daki haritadan yararlanarak bitki topluluklarýnýn coðrafi daðýlýþlarýný örnekteki gibi aþaðýdaki boþluklara yazýnýz.) Bitki Topluluklarý Bitki Topluluklarýnýn Özellikleri Coðrafi Daðýlýþý Ekvatoral iklim bölgesinin doðal bitki örtüsüdür. Çok sýk olduklarý için balta girmemiþ ormanlar olarak da adlandýrýlýr. Bu ormanlarýn görüldüðü yerler her mevsim yaðýþlý olup yýllýk yaðýþ miktarý 2000 mm'nin üzerindedir. Bitkiler, yýl boyunca yeþil kalýrlar. Bitki türleri bakýmýndan çok zengin olan ormanda aðaçlarýn boyu 50-60 metreyi bulmaktadýr. Ekvatoral Yaðmur Ormanlarý Muson iklim bölgesinde görülür. Bu ormanlarýn görüldüðü yerlerde yýllýk yaðýþ miktarý 2000 mm civarýndadýr. Yaðýþlarýn % 85'i yazýn görüldüðünden yaz aylarýnda yeþillenen bu ormanlar, kýþýn yapraklarýný döken aðaçlardan oluþur. Çok sýk ve gür oluþlarý bakýmýndan ekvatoral yaðmur ormanlarýna benzerlik gösterir. Buna karþýlýk türce fakir olmalarýyla onlardan ayrýlýr. Muson ormanlarýnýn tipik aðacý teak aðacýdýr. Muson Ormanlarý Orta Kuþaðýn Karýþýk Ormanlarý Tayga Ormanlarý Orta kuþaðýn okyanusal iklim bölgelerinde görülen bu ormanlar, geniþ yapraklý ve iðne yapraklý aðaçlardan meydana gelir. Bu ormanlarýn görüldüðü yerler her mevsim yaðýþlý olup yýllýk yaðýþ miktarý 1000 mm'nin üzerindedir. Bu ormanlarý oluþturan aðaçlar türce çok zengin olmadýklarý gibi boylarý da ekvatoral yaðmur veya muson orman aðaçlarý kadar fazla deðildir. Sert karasal iklimin nemli alanlarýnda (60 enlemi çevresinde) görülen bu ormanlar, sýcaklýðýn düþük olmasýndan dolayý iðne yapraklý aðaçlardan oluþur. Bu ormanlarýn görüldüðü yerlere en fazla yaðýþ yazýn, en az yaðýþ kýþýn düþmektedir. Yýllýk yaðýþ miktarý 500 mm civarýndadýr. Bodur aðaçlardan ve çalýlardan (yabani zeytin, defne, kocayemiþ, mersin, keçiboynuzu, zakkum, süpürge çalýsý, kermes meþesi) oluþan makiler Akdeniz ikliminin bitki örtüsüdür. Daima yeþil yapraklý olan makiler kuraklýða dayanýklý olduklarý hâlde soðuða karþý fazla dayanýklý deðildir. Amazon Havzasý, Afrika da Senegal den Gine Körfezi ne kadar olan saha ile Kongo Havzasý, Güneydoðu Asya adalarý Maki 48
Bitki Topluluklarý Bitki Topluluklarýnýn Özellikleri Coðrafi Daðýlýþý Savan Bozkýr (Step) Çayýr Tundra Tropikal iklim bölgelerinde görülen uzun boylu ot topluluklarýdýr. Geniþ alan kaplayan savanlar içerisinde kurakçýl nitelikte tek tek aðaçlara veya aðaç kümelerine de rastlanýr. Savanlarýn görüldüðü yerlerde yazlar yaðýþlý, kýþlar kurak geçmektedir. Ortalama yýllýk yaðýþ miktarý 1500 mm civarýndadýr. Yaz yaðýþlarýna baðlý olarak yeþeren bu otlar, kýþ mevsiminin kurak geçmesinden dolayý sararýr. Orta kuþaðýn yarý kurak iklim bölgelerinde görülen seyrek ve cýlýz ot topluluklarýdýr. Steplerin görüldüðü yerlerde yýllýk yaðýþ miktarý 250-400 mm arasýndadýr. Ýlkbahar yaðýþlarýna baðlý olarak yeþeren bu otlar yaz kuraklýðýndan dolayý sararýr. Step bölgesinin esas bitkisini; kökleri derine inmiþ kurakçýl otlar oluþturmaktadýr. Bunlarýn baþlýcalarý yavþan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastýðý, kekik, adaçayý ve sýðýr kuyruðudur. Orta kuþak karasal ikliminin yarý nemli sahalarýnda veya yüksek daðlarda görülen ve yaz boyu yeþil kalan, bozkýrlardan daha gür ot topluluklarýdýr. Yazlarýn serin ve yaðýþlý geçmesi, çayýrlarýn yeþil kalmasýný saðlamaktadýr. Orman üst sýnýrýndan sonra yetiþen çayýrlara, dað çayýrlarý (alpin çayýrlarý) da denilmektedir. Tundra iklim bölgesinde görülen soðuða dayanýklý otsu bitki topluluklarýdýr. Bunlar kýsa ve serin geçen yaz döneminde yeþerirler. Tundra alanlarýnda yýllýk yaðýþ miktarý 200-250 mm dolayýndadýr. Sýcaklýk yetersiz olduðundan aðaçlara rastlanmamaktadýr. Geniþ kum örtüleri veya kayalýklardan oluþan bu bölgelerde yýllýk yaðýþ miktarý 200 mm'nin altýndadýr. Çok seyrek olarak daðýlmýþ bulunan kurakçýl otlar, çalýlar ve kaktüsler en yaygýn bitki türleridir. Ayrýca yer yer hurma ve palmiye aðaçlarýndan oluþan vahalar da yer almaktadýr. Çöl Bitkileri 49
N EREDE VE NASIL YAÞIYORUZ? TÜRKÝYE DE NÜFUSUN VE YERLEÞMENÝN DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER 1. Aþaðýdaki kavram haritasýndan yararlanarak yaþadýðýnýz çevrede yerleþmeyi etkileyen faktörleri listeleyiniz. 2. Bu faktörlerin yerleþme üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini yazýnýz. Ülkemizde nüfus ve yerleþmenin daðýlýþýný etkileyen faktörleri kavram haritasýndan yola çýkarak inceleyelim. 140
HAKKÂRÝ Ýklim koþullarý olumsuz Yükselti fazla Tarým alaný dar Ürün çeþidi az Ulaþým zor Ekonomik faaliyetler geliþmemiþ Göç verir Nüfus az 1 Adana 2 Hakkâri ADANA Ýklim koþullarý olumlu Verimli tarým arazisi Seyhan ve Ceyhan ýrmaklarý Mersin ve Ýskenderun limanlarý Ulaþým-Ýç bölgelere geçitlerle baðlantý Ekonomik faaliyetler ve hizmetler geliþmiþ Göç alýr Nüfus fazla Yukarýda Hakkâri ve Adana illerinin nüfusunu olumlu ve olumsuz etkileyen faktörler kavram haritasý olarak verilmiþtir. Sizler de sayfa 140 ta bulunan kavram haritasýndaki faktörleri kullanarak yaþadýðýnýz il ve seçtiðiniz bir ilin kavram haritalarýný oluþturunuz. 141
3 Türkiye fiziki haritasý Karadeniz.. Trabzon Kuzey Gümüþhane 4 Trabzon * Trabzon-Ýran transit yolunun baþlangýcýnda yer alan Trabzon, önemli ve büyük bir limamana sahiptir. * Trabzon-Sarp arasýnda yer alan sahil yolu, doðu-batý yönünde kýyý boyu yerleþmelerini birbirine baðlar. Bu yol ayrýca Türkiye- Gürcistan baðlantýsýný saðlar. Karadeniz iklimi görülür. Trabzon da yaðýþ isteði fazla olan çay ve fýndýk üretimi yaygýndýr. * Nüfusu 975.137 dir. Ýl genelinde þehir nüfusu 478.954 (%49,12), kýr nüfusu ise 496.195 tir (% 50,88 ). (TÜÝK, 2000) 5 Gümüþhane * Oldukça engebeli bir yapýya sahip olan Gümüþhane çevresinin yeryüzü þekillerini daðlar, platolar, ovalar, parçalanmýþ daðýnýk düzlükler oluþturur. Karasal iklime sahiptir. Kuru þartlarda yapýlan hububat üretimi yaygýndýr. * Nüfusu 186.953 tür. Ýl genelindeki þehir nüfusu 77.570 (%41,5), kýr nüfusu ise 109.383 tür (%58,5). (TÜÝK, 2000) 142