CO RAF B LG S STEMLER NE G R fi

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2206 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1214 CO RAF B LG S STEMLER NE G R fi Yazarlar Kadir Mustafa ÇABUK - Prof.Dr. Alper ÇABUK (Ünite 1-3) Doç.Dr. Yücel GÜNEY (Ünite 5, 6) Arfl.Gör. U ur AVDAN (Ünite 4-6) Yrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG L (Ünite 7-9) Özge IfiIK - Prof.Dr. Alper ÇABUK - Kadir Mustafa ÇABUK (Ünite 10) Editör Prof.Dr. Alper ÇABUK ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Volkan Yüzer Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Gamze Özbilgin Erflen Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl ISBN 978-975-06-0884-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas lm flt r. ESK fieh R, May s 2011

çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Co rafya le lgili Temel Bilgiler... 1 CO RAFYANIN TANIMI, KONUSU VE BÖLÜMLER... 3 Co rafyan n Tan m... 3 Co rafyan n Konusu ve Yararland Bilim Dallar... 3 Co rafyan n Bölümleri... 6 Genel Co rafya... 6 Yerel Co rafya... 6 YER YUVARLA I VE EVREN... 6 Yerin fiekli ve Boyutlar... 8 PARALEL-MER DYEN, ENLEM-BOYLAM... 9 Paralel Daireleri ve Meridyenler... 9 Enlem ve Boylam... 10 YEREL SAAT - ULUSLARARASI SAAT D L MLER... 11 Özet... 13 Kendimizi S nayal m... 14 Yaflam n çinden... 15 Okuma Parças 1... 15 Okuma Parças 2... 16 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 16 S ra Sizde Yan t Anahtar... 17 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 18 Yaflad m z Yer... 20 NSAN VE Ç NDE YAfiADI I YAKIN ÇEVRES... 21 Toplum Hayat... 21 Yak n Çevremiz... 21 Çevremizdeki Yerleflim Birimleri... 22 Ülkemizde Yönetim... 22 CO RAF YÖNLER VE YÖN BULMA... 23 Ana Yönler - Ara Yönler... 23 Yön Bulmak çin Kullan lan Yöntemler... 24 NSANIN ÜZER NDE YAfiADI I F Z K ÇEVRE... 24 Yer Kabu unun Yap s... 24 Yer Kabu unun Oluflumu... 25 Karalar ve Denizler... 25 YER fiek LLER N N OLUfiUMU... 27 ç Kuvvetler ve ç Olaylar... 27 D fl Kuvvetler ve D fl Olaylar... 28 BAfiLICA YERYÜZÜ fiek LLER... 31 Da lar... 32 Ovalar... 32 Platolar... 33 1. ÜN TE 2. ÜN TE

iv çindekiler Vadiler... 35 Özet... 36 Kendimizi S nayal m... 37 Yaflam n çinden... 38 Okuma Parças 1... 39 Okuma Parças 2... 40 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 41 S ra Sizde Yan t Anahtar... 41 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 42 3. ÜN TE 4. ÜN TE Harita Bilgisi... 44 HAR TA B LG S N N ÖNEM... 45 HAR TA VE TÜRLER... 45 HAR TALARDA ÖLÇEK VE ÇEfi TLER... 47 Haritalarda Ölçek... 47 Ölçek Çeflitleri... 47 HAR TALARDA YÜZEY fiek LLER N N GÖSTER LMES... 47 HAR TALARDAN YARARLANMA... 49 Harita flaretlerinden Yararlanma... 50 Harita Üzerinde Uzunluk Ölçülmesi... 50 Harita Üzerinde Alan Hesaplama... 51 Uzunluklardan ve Alanlardan Yararlanarak Ölçe i Bulma... 51 E im Hesaplama... 52 Profil Ç karma... 52 PLAN H YERARfi S... 53 Özet... 56 Kendimizi S nayal m... 57 Yaflam n çinden... 58 Okuma Parças 1... 59 Okuma Parças 2... 59 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 60 S ra Sizde Yan t Anahtar... 60 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 61 Harita Projeksiyonlar ve Koordinat Sistemleri... 62 G R fi... 63 HAR TA PROJEKS YONLARI... 64 Aç Koruyan Projeksiyonlar... 65 Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar... 65 Alan Koruyan Projeksiyonlar... 65 Normal Konumlu Projeksiyonlar... 66 Transversal Konumlu Projeksiyonlar... 66 E ik Konumlu Projeksiyonlar... 67 PROJEKS YON TÜRLER... 67 S L ND R K PROJEKS YONLAR... 68 Merkator Projeksiyonu... 68

çindekiler v Transversal Merkator Projeksiyonu... 69 Universal Transversal Merkator Projeksiyonu... 70 KON K PROJEKS YONLAR... 73 Polikonik Projeksiyon... 74 Lambert Komformal Konik Projeksiyon... 74 DÜZ PROJEKS YONLAR... 74 KOORD NAT S STEMLER... 76 Co rafi Koordinat Sistemi (ϕ,λ)... 77 Dik Koordinat Sistemi (X,Y)... 77 Datum Bilgisi... 79 PAFTA BÖLÜMLEME VE ADLANDIRMA... 79 Özet... 81 Kendimizi S nayal m... 82 Okuma Parças..... 83 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 84 S ra Sizde Yan t Anahtar... 84 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 85 Yararlan lan nternet Adresleri... 85 Ölçme ve Ölçme Bilgisine liflkin Temel Kavramlar... 86 ÖLÇME B LG S... 87 Uzunluk Birimi... 87 Aç Birimi... 88 Yay Birimi... 89 Alan Birimleri... 90 ÖLÇME filem NDE MEYDANA GELEN HATALAR... 90 Ölçme fllemlerinde Karfl lafl lan Hatalar... 90 Kaba Hatalar... 91 Sistematik (Düzenli) Hatalar... 91 Tesadüfi (Düzensiz) Hatalar... 91 Do ruluk ve Hassasiyet... 92 Gerçek ve Görünen Hata... 93 Ölçü Dengelemesi, Tolerans De eri... 93 UZUNLUK ÖLÇÜMÜ... 94 Yatay Mesafe Ölçüm Yöntemi... 94 Yatay Ölçmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar... 95 DETAY ALIMI... 96 Ba lama Yöntemi... 96 Dik Koordinat Yöntemi (Ortogonal Yöntemi)... 97 Alan n Bir Kenar n n Ölçü Do rusu Yap lmas... 97 Herhangi Bir Köflegenin Do ru Ölçüsü Yap lmas... 98 Birden Fazla Ölçü Do rusunun Kullan lmas... 99 Dik Koordinat Yöntemi le Bir Kapal Alan n Detay Ölçümü... 99 Ba lama Yöntemi ile Dik Koordinat Yönteminin Karfl laflt r lmas... 100 Detay Al m nda Dikkat Edilecek Hususlar... 100 Dik Koordinat Yöntemiyle Yap lan Ölçülerin Kontrolü... 100 5. ÜN TE

vi çindekiler Ölçü Krokileri... 101 Özet... 102 Kendimizi S nayal m... 103 Okuma Parças..... 104 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 105 S ra Sizde Yan t Anahtar... 105 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 106 6. ÜN TE 7. ÜN TE Temel Ölçme Aletleri ve Haritac l k Hesaplar... 108 BAS T ÖLÇME ALETLER... 109 Jalon... 109 Jalon Sehpas... 109 Çekül... 110 Çelik fierit Metre... 110 Alet Sehpas... 110 Total Station... 111 Nivo ve Mira... 111 GPS... 112 D K KOORD NAT S STEM VE TEMEL ÖDEVLER... 113 Dik Koordinat Sistemi... 113 Trigonometrik ve Jeodezik Daire... 114 Temel Ödevler... 114 Birinci Temel Ödev... 114 kinci Temel Ödev... 116 ALAN HESAPLARI... 118 Ölçü De erlerine Göre Alan Hesab... 118 Al m n Ba lama Yöntemi Kullan larak Yap lmas Durumunda Alan Hesab... 118 Al m n Dik Koordinat Yöntemiyle Yap ld Durumlarda Alan Hesab 119 Al m n Kutupsal Yöntem le Yap ld Durumlarda Alan Hesab... 119 HAC M HESAPLARI... 121 Enkesitlerden Yararlanarak Hacim Hesab... 122 Yüzey Nivelman Ölçülerine Göre Hacim Hesab... 123 Özet... 126 Kendimizi S nayal m... 128 Okuma Parças..... 130 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 131 S ra Sizde Yan t Anahtar... 131 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 131 Co rafi Bilgi Sistemlerine liflkin Temel Kavramlar... 132 TEMEL KAVRAMLAR... 133 CO RAF B LG S STEMLER N N TAR HÇES... 134 CO RAF B LG S STEMLER B LEfiENLER... 136 Personel... 137 Yöntem... 137

Önsöz vii Donan m... 137 Yaz l m... 137 Veri... 138 CO RAF B LG S STEMLER NDE KULLANILAN ANAL Z YÖNTEMLER. 138 Konumsal Kaynak Envanteri... 139 A (fiebeke) Analizleri... 139 Yer Seçimi Analizleri... 139 Yüzey Analizleri... 140 Zamana Ba l Konumsal De ifliklik Analizleri... 140 CO RAF B LG S STEMLER N N KULLANIM ALANLARI... 141 Özet... 142 Kendimizi S nayal m... 143 Yaflam n çinden... 144 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 144 S ra Sizde Yan t Anahtar... 145 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 145 CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri... 146 G R fi... 147 CBS VER T PLER... 147 Konumsal Veri Tipleri... 148 CBS VER MODELLER... 150 RASTER VER MODEL... 150 VEKTÖR VER MODEL... 152 KATMAN YAPISI... 155 Özet... 157 Kendimizi S nayal m... 158 Yaflam n çinden... 159 Okuma Parças... 159 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 160 S ra Sizde Yan t Anahtar... 160 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 161 Co rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar m ve Sorgulama Teknikleri... 162 G R fi... 163 KONUMSAL VER TABANI (GEODATABASE) YAPISI... 163 VER KAYNAKLARI VE VER TOPLAMA TEKN KLER... 164 CBS DE KONUMSAL VER GÖSTER M VE SEMBOLOJ... 166 CBS SORGULAMA TEKN KLER... 167 CBS DE TEMAT K HAR TA... 169 Özet... 171 Kendimizi S nayal m... 172 Yaflam n çinden... 173 Okuma Parças..... 174 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 174 8. ÜN TE 9. ÜN TE

viii Önsöz S ra Sizde Yan t Anahtar... 174 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 175 10. ÜN TE CBS Uygulamalar... 176 UYGULAMA 1... 178 UYGULAMA 2... 188 UYGULAMA 3-4... 192 UYGULAMA 5... 204 UYGULAMA 6... 213 UYGULAMA 7... 214 UYGULAMA 8... 221 UYGULAMA 9... 224 UYGULAMA 10... 231

çindekiler ix Önsöz Dünyada içinde bulundu umuz yüzy la damgas n vuran sektör kuflkusuz biliflim sektörüdür. Sektörel anlamda en çok gereksinim duyulan bileflenler ise internet uygulamalar, telekomünikasyon ve flüphesiz bilgi sistemleri uygulamalar d r. Yeryüzündeki verilerin yaklafl k %80 nin mekansal veri oldu u düflünülürse, öneri projenin önemi ortaya ç kacakt r. Bu yaklafl mla bilgi sistemleri uygulamalar n n biliflim dünyas nda en az %30-%40l k bir pay içerdi i düflünüldü ünde, mekansal bilgi sistemleri, yak n bir gelecekte biliflim sektörünün yaklafl k %25-%35lik bir segmentini kapsayacakt r. Mekansal bilgi sistemleri ya da co rafi bilgi sistemleri, dünyan n bir çok ülkesinde çok genifl bir çerçevede kullan lan bir teknoloji haline gelmifltir. Dolay s ile bu teknolojiye iliflkin çal flmalar ve üretilen mekansal veriler, planlama, jeoloji, hidroloji, ziraat gibi pek çok alanda çal flman n birincil veri kayna n teflkil etmektedir. Bunun yan s ra üniversiteler, enstitüler, özel kurulufllar, firmalar vb. kurulufllar için mekansal veriler çal flmalar n n ve bilimsel araflt rmalar n n yap labilmesi için mutlak suretle gereklidir. Dünyada art k çok yayg n bir kullan m alan na sahip olan co rafi bilgi sistemleri ve uzaktan alg lama verileri ülkemizde de özellikle özel sektor, üniversitelerde ve kamu kurulufllar nda kullan lmaktad r. Ancak özellikle kamu kurulufllar nda CBS teknolojilerinden yararlan lmas son derece önemli olmas na karfl n, bu kapsamda çal flabilecek e itimli personelin yetersizli i nedeniyle CBS yeterince etkin kullan lamamaktad r. Bu bak mdan ülkemizde son y llarda co rafi bilgi sistemlerine yönelim ve ilgi artmakla birlikte, yeterli ve nitelikli insan kayna noksanl nedeniyle bu teknolojiden hak etti i düzeyde yararlan lamamaktad r. Ayr ca kimi kamu kurulufllar ndaki yöneticiler co rafi bilgi sistemleri teknolojisinin gereklili i konusunda bilinçli olmakla birlikte, bu konuda yetiflmifl eleman eksiklikleri olmas nedeniyle, yat r m yap p yapmama konusunda karars z kalmaktad rlar. Say lan tüm bu nedenlerle CBS ve yönetim biliflim sistemleri konusunda insan kaynaklar noksanl n gidermenin gereklili i aç kt r. Ülkemizde bilimsel çal flmalardaki, kamu kurulufllar ndaki ve özel sektördeki co rafi bilgi sistemleri ve yönetim biliflim sistemleri konusunda yetiflmifl eleman noksanl n n giderilmesi sonucu teknoloji etkin olarak kullan labilecek ve her y l özellikle kamu kurulufllar taraf ndan milyonlarca dolar maliyetli olarak oluflturulan sistemler at l durumda kalmayacakt r. Bunun yan s ra özellikle planlama, jeoloji, ziraat, ormanc l k a rl kl çal flmalarda bu teknolojiyi daha yayg n ve etkin olarak kullan lmas sonucu, bu bazdaki çal flmalar n niteli i yükselebilecektir. Editör Prof.Dr. Alper Çabuk

1CO RAF B LG S STEMLER NE G R fi Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Co rafyan n konusunu ve bölümlerini aç klayabilecek, Co rafyan n hangi bilim dallar yla ilgisi oldu unu tan mlayabilecek, Teknolojik geliflmelerin ve uzay araflt rmalar n n co rafyan n geliflimine katk s n iliflkilendirilebilecek, Dünya ve evren ile ilgili temel bilgileri yap land rabilecek, Bir yerin enlem ve boylam n saptayabilecek, Yerel ve uluslararas saat sistemlerini ay rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Co rafya Yer Yuvarla Evren Paralel Meridyen Enlem Boylam Yerel Saat Uluslararas Saat çerik Haritas Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Co rafya le lgili Temel Bilgiler CO RAFYANIN TANIMI, KONUSU VE BÖLÜMLER YER YUVARLA I VE EVREN PARALEL-MER DYEN, ENLEM- BOYLAM YEREL SAAT - ULUSLARARASI SAAT D L MLER

Co rafya le lgili Temel Bilgiler CO RAFYANIN TANIMI, KONUSU VE BÖLÜMLER Co rafyan n Tan m Co rafya çok genifl kapsaml ve çeflitli konular içeren bir bilimdir. Co rafya ad, geo; yer ve graphein yazmak, tasvir etmek sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur. Sözcük anlam yerin tasvir edilmesi olarak belirtilen co rafya; yeryüzünde meydana gelen fiziki ve befleri olaylar n da l m n, aralar ndaki iliflkileri neden ve sonuçlar yla aç klayan bir bilimdir fleklinde tan mlanabilir. Co rafyan n Konusu ve Yararland Bilim Dallar nsan n üzerinde yaflad yeryüzü tek boyutlu bir yüzey olmay p derinli i de olan bir ortamd r. Tafl küre (litosfer), hava küre (atmosfer), su küre (hidrosfer) insan n üzerinde ve içinde yaflad ortam n elemanlar ndand r. Canl lar küresi (biyosfer) de insan n çevresindeki di er bir elemand r. Baflka bir anlat mla, yer kabu unun en üst bölümü, atmosferin alt bölümü, deniz ve okyanuslar n üst bölümleri co rafi anlamda yeryüzüne dahildir. Bu nedenle, co rafya yeryüzünü sadece yerkürenin yüzeyi olarak de il, insan etkilemesi durumuna göre derinli i de olan bir ortam olarak ele al r. Sonuç olarak; co rafya, insan etkileyen olaylar kendi prensiplerine göre di er olaylarla iliflkiler kurarak inceler, bunlar n yeryüzündeki da l mlar n neden ve sonuçlar n belirterek gösterir. Co rafya ile ilgili temel konular ve tarihçesi aç s ndan Okuma Parças n ve Yaflam n çinden bölümünü mutlaka okumal s n z. Co rafya, Dünya daki fiziksel, sosyal ve ekonomik olaylar insan ve çevre özellikleri ile olan iliflkileri içinde ve kendi prensipleri aç s ndan inceler. Co rafyan n temel amac ; do al çevreyle insan aras ndaki iliflkileri belirlemek ve bu olaylar n co rafi da l m n, bu da l m n neden ve sonuçlar n ortaya ç kartmakt r. Yer bilimleri grubu içinde yer alan co rafya, yerkürenin çeflitli özelliklerini ve insan etkinliklerini incelerken birçok bilim dal ndan da yararlan r. Co rafyan n yararland bafll ca bilimler afla da s ralanm flt r: AMAÇLARIMIZ Antropoloji: nsan bilimi ya da antropoloji (Latince: anthrop- insan, adam ve logia bilim ; anthropologia, insan n ve insanl n incelenmesini konu alan bilim dal d r. Astronomi: Gökbilim (gök bilimi, astronomi), kökenleri, evrimleri, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile gök cisimlerini aç klamaya çal flmak üzere gözleyen bilim dal d r. Astronomi terimi eski Yunanca daki astron ve nomos sözcüklerinden türetilmifl olup, y ld zlar n yasas anlam na gelir. NTERNET NTERNET

4 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Co rafyan n yararland bafll ca bilimler; antropoloji (insan kökenini inceleyen bilim), astronomi (uzay bilimi), botanik ( bitkiler bilimi), ekonomi, etnografya, istatistik, hidroloji (sular bilimi), jeofizik (yerkürenin fiziksel özelliklerini inceleyen bilim), jeodezi (yer ölçme bilimi), jeoloji (yer kabu unun oluflumunu, yap s n ve özelliklerini inceleyen bilim), jeopolitik, karto rafya (harita bilimi), meteoroloji (atmosfer olaylar n inceleyen bilim) petrografi (tafllar bilimi), sosyoloji (toplum bilimi), tarih ve zooloji (hayvanlar bilimi) dir. Botanik: Bitkileri ve bitki yaflam n inceleyen bilim dal d r. Bitki bilimi de denilebilir. Bitki morfolojisi, bitki histolojisi, bitki sitolojisi, bitki fizyolojisi, bitki ekolojisi, sistematik botanik gibi alt dallara ayr l r. Bitki co rafyas ise bitkiler alemi ile yeryüzü aras ndaki iliflkileri ve bitkilerin yay l fl n araflt ran botanik ve co rafya ile iliflkili bir bilim dal d r. Ekonomi: S n rs z olan insan gereksinimlerini, s n rl olan kaynaklarla en etkin flekilde karfl layabilmeyi amaçlayan, bu kapsamda üretim, da t m, tüketim, ticaret, de iflim ve bölüflüm vb. ile ilgili etkinliklerin bütününü inceleyen bir bilim dal d r. Ekonomi kelimesi, ev, ve yönetim kelimelerinden gelmektedir. Makro ve mikro ekonomi, normatif ekonomi gibi alt alanlar bulunmaktad r. Etnografya: Toplumlar n kültür unsurlar n tümüyle ele alan bilim dal d r. Kültür oluflumlar n araflt ran bu toplum bilimi Yunanca ethnos, yani insanlar ile graphein yaz m kelimelerinin birleflmesinden meydana gelmifltir. statistik: Bir amaca yönelik olarak veri toplama, tablo ve grafiklerle özetleme, sonuçlar yorumlama, sonuçlar n güven derecelerini aç klama, örneklerden elde edilen sonuçlar kitle için genelleme, özellikler aras ndaki iliflkiyi araflt rma, çeflitli konularda gelece e iliflkin tahmin yapma, deney düzenleme ve gözlem ilkelerini belirleme süreçlerini kapsayan bilim dal d r. statistik, sözcük olarak Latincedeki statisticum collegium (devlet konseyi) ve talyancadaki statista (devlet adam, politikac ) sözcüklerinden türemifltir. Hidroloji: Sözcük anlam su bilimi olan hidroloji, sular n yerküre üzerindeki da l m yla mekanik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini inceleyen disiplinler aras bir bilimdir. Jeofizik: Yer kabu undaki hareketlerin ve oluflumlar n mekanik olarak incelendi i bilim dal d r. Yer fizi i olarak da bilinen jeofizik, fizi in temel ilkelerinden yararlan larak, su küre ve atmosferi de içerecek biçimde yerin araflt r lmas n konu edinir ve a rl kl olarak yerküre kaynakl afetlerle iliflkili olarak geliflmifltir. Jeodezi: Yer ölçümü anlam ndaki jeodezi, haritac l k ve topo rafyan n kuramlar do rultusunda yer yuvarla n n modellenmesiyle yer yuvarla nda ve d fl alan nda koordinat sistemlerini tan mlayan, referans a lar n oluflturan, mekansal bilgileri bu a ve sistemlerle iliflkilendiren ve zamana ba l de iflimlerini izleyen bilimdir. Jeodezi, genel anlamda yerkürenin fleklini tespit ve yeryüzünü ölçme ifllemlerini konu edinen bir bilim dal d r. Jeoloji: Latince kökeni geos:yer ve logos:bilim sözcükleri olan jeoloji, Türk Dil Kurumu nun tan m na göre: yer bilimidir. Paleontoloji, petrografi, petroloji, fosil yak tlar, mineraloji, tektonik, stratigrafi, jeokimya, volkanoloji, kayaç deformasyon mekanizmalar gibi konularda çal flmalar yapan jeoloji dünyan n kat maddesinin, içeri inin, yap s n n, fiziksel özelliklerinin, tarihinin ve onu flekillendiren süreçlerin incelenmesini içeren, genifl anlam ile ise, yerkürenin günefl sistemi içerisindeki durumundan onun fiziksel ve kimyasal özelliklerine, oluflumundan bu yana geçirdi i de iflikliklere, üzerinde yaflayan canl lar n evrimine kadar genifl bir kapsama sahip bilim dal d r. Jeopolitik: Devletlerin siyasi yap lar ile bu konulara hakim olan co rafya konular n, baflka bir deyiflle; devletlerin co rafi özellikleriyle siyasetleri aras ndaki iliflkileri ve do al etkenlerin politikalar üzerindeki etkilerini inceleyen, politik co rafyan n bir alt dal d r. Kavram n isim babas sveçli Rudolf Kjellen dir. Karto rafya: Haritalar ile u rafl r ve harita üretim sürecinde veri toplamadan kullanmaya kadar her tür ve ölçekteki harita üretim ve harita kullanma çal flmala-

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler r n konu edinir. Karto rafya, genel bir tan mla, harita ve harita benzeri gösterimlerle iletilecek bilgileri toplayan, bu bilgileri iflleyen, bu gösterimlerde kullan lan grafik iflaretlerin özelliklerini belirleyen, haritan n çizimsel tasar m, bas m ve kullan m yöntemlerini gelifltirmeye yönelik çal flmalar yapan ve co rafi bilginin grafik, kabartma veya say sal formda sunulmas n, iletiflimini, organizasyonunu ve kullan lmas n sa layan teknik bir bilim dal d r. Bu bilimle u raflanlara karto raf denir. Karto raflar, yeryüzü üzerinde gördükleri gerçek objeleri ya da elde ettikleri bilgiler ile flekillendirdikleri konular belirli karto rafik kurallar çerçevesinde bir haritaya aktar rlar. Bu bilgilerin haritaya aktar lmas ndaki amaç, haritaya aktar lan bilginin di er insanlara ulaflt r lmas ve di er bilim dallar taraf ndan kullan lmas na imkân vermektir. Meteoroloji: Gök olaybilim olarak Türkçelefltirilmifl olan, hava bilimi ya da bilgisi anlam na gelen meteoroloji, atmosfer içinde oluflan s cakl k de iflmelerini, rüzgar, y ld r m, ya mur, dolu gibi olaylar inceleyen bir bilim dal d r. Atmosferin özellikle alt katmanlar nda meydana gelen hava olaylar n n oluflumunu ve de iflimini nedenleriyle inceleyen meteoroloji, ayr ca k sa dönemli tahminler yapmay da amaçlar. Matematik, co rafya, istatistik ve fizikten yararlan r. Petrografi: Yer biliminin, yer kabu unun kütlelerini inceleyen dal d r. Jeoloji ile iliflkili olan bu bilim dal nda kayac n mineral içeri i ve dokusal yap s n n ayr nt l bir flekilde incelenmesi amaçlan r ve böylece do ada var olan kayaçlar n minerallerini, kimyasal bileflimlerini, yap ve dokular n ve do ada bulunufl flekillerini ortaya koymay hedefler. Sosyoloji: Sociology kelimesi, Latince de, genel anlamda insan iflaret eden, üye, arkadafl veya dost anlam ndaki, socius kelimesinden gelen socio- ve bilim anlam na gelen logy ekinden oluflan sosyoloji, toplum ve insan n etkileflimi üzerinde çal flan bir sosyal bilimdir. Toplum bilimi alan nda çal flan bir kifliye de sosyolog (toplum bilimci) denir. Toplum bilimciler, bir veya daha fazla uzmanl k alan nda veya alt dallar nda çal flmaktad r. Tarih: Geçmiflte yaflanm fl olaylara iliflkin bilinenleri, objektif bir flekilde insan kay tlar na, yaz l ya da sözlü kaynaklara dayanarak, yer-zaman göstererek, nedensonuç iliflkisini anlatarak inceleyen ve bu bilinenlere ba l olarak SIRA geçmiflte S ZDE yaflanm fl olaylar güncel düflünce çerçevesinde yorumlanmas yla tarihi bilgileri ortaya ç karan bilim dal d r. Zooloji: Zoo hayvanlar toplulu u ve logos bilim sözcüklerinin birlefltirilmesiyle türetilmifl bir sözcük olup biyolojinin hayvanlar çeflitli yönleriyle inceleyen alt dal d r. Yukar da say lan bilimlerin hepsi co rafya ile ilgili oldu u kadar, co rafi SIRA S ZDE bilgi sistemleri ile de iliflkilidir. Ayr ca yukar da say lan bu alanlarda co rafi bilgi sistemlerinden oldukça yayg n flekilde yararlan lmaktad r. SIRA S ZDE 5 SIRA S ZDE Co rafya neden birçok bilim dal ndan yararlan r? Aç klay n z. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1 Yukar da say lan bilimler içerisinde yer alan karto rafya ve jeodezi, do rudan co rafi bilgi sistemleri ile iliflkili olan bilim dallar d r. Bu bilim dallar, co rafi bilgi sistemlerinin ortaya ç kmas nda ve yayg nlaflmas nda a rl kl olarak hizmet verirler. SIRA S ZDE SIRA S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ NTERNET NTERNET

6 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Co rafya, konuyu veya alan esas alma flekline göre Genel Co rafya ve Yerel Co rafya olmak üzere iki bölüme ayr l r. Matematik co rafya: Yerkürenin biçimini, boyutlar n, hareketlerini, bu hareketlerin sonuçlar n ve co rafi koordinatlar n inceler. Hidro rafya: Yeryüzündeki yüzey ve yer alt sular ile ilgili konular inceler. klim bilimi: Yeryüzünde görülen iklim tiplerini ve bunlar n özelliklerini inceler. Klimatoloji de denilen iklim bilimi, temelde meteorolojinin verilerinden yararlan r. Biyoco rafya: Yeryüzündeki hayvan ve bitki topluluklar n n da l m n ve bunlar etkileyen flartlar inceler. Jeomorfoloji: Yeryüzü flekillerini tan mlar, bunlar s n fland r r ve zaman içindeki de iflimlerini inceler. Co rafyan n Bölümleri Co rafya, konular n ifllenifli bak m ndan birbirinden farkl ancak birbirini bütünleyen iki ana bölüme ayr l r: Genel Co rafya Yerel Co rafya Genel Co rafya Genel co rafyada esas olan konudur. Co rafya konular n ayr ayr ele al r ve bunlar yeryüzünün bütününde veya bir bölümünde inceler. Nüfusun da l fl, iklim tipleri, yer flekilleri, volkanizma olaylar gibi konular genel co rafyan n inceleme alan na girer. Olaylar n oluflum nedenlerini, biçimlerini, da l fllar n ve bu da l - fl n sonuçlar n inceler. Genel co rafya, kapsad konulara göre; Fiziki co rafya, Befleri co rafya, Ekonomik co rafya olmak üzere üç ana dala ayr l r. Do al çevrede bulunan canl ve cans z varl klar kendisine konu edinen fiziki co rafya, yeryüzü biçimlerini, sular, bitkileri ve hayvanlar inceler. Fiziki co rafyan n alt gruplar flunlard r: Matematik co rafya Hidro rafya klim bilimi Biyoco rafya Jeomorfoloji Fiziki co rafyan n temel olarak ele ald alanlar aç klay n z. 2 Ekonomik co rafya: Befleri ve ekonomik co rafya, insanlar n do al çevre flartlar içinde daha iyi yaflayabilmeleri için uygulad klar befleri ve ekonomik etkinlikleri inceler. Nüfus, yer- Hizmetlerin ve mallar n üretimini, tüketimini ve yeryüzündeki da l m n leflme, göç olaylar, ulafl m, tar m, ticaret, endüstri, üretim, turizm gibi konular befleri ve ekonomik co rafya ele al r. inceler. Demografi: Yeryüzündeki Befleri co rafyan n alt gruplar flunlard r: veya bir bölgedeki nüfusun Nüfus co rafyas cinsiyet, yafl, medeni durum ve di er özelliklerine göre Yerleflme co rafyas da l m n, ölüm, do um ve göç olaylar n inceler. Ekonomik co rafya da; Maden SIRA co rafyas S ZDE Siyasi co rafya: Siyasal s n rlar ve ülkelerin siyasal Sanayi co rafyas iflleyifllerini inceler. Tar m co rafyas Sosyal AMAÇLARIMIZ ve kültürel co rafya: Ulafl m co rafyas gibi alt gruplara ayr l r. AMAÇLARIMIZ nsan nüfusunu, etnik köken, din, dil ve di er kültürel özellikleri Yerel Co rafya aç lar ndan K T Ainceler. P Yerel co rafyada K T Aesas P al nan konu de il aland r. Yeryüzünün bir bölümündeki co rafi konular bir bütün olarak ele al n r, olaylar n karfl l kl etkileri ve bulunduklar yer ile ilgileri bir bütün olarak incelenir ve de erlendirilir. Bu incelemelerin konusu, bölgeler ise bölge co rafyas, ülkeler ise ülkeler co rafyas, k talar ise k ta co rafyas ad yla an l r. NTERNET 3 Co rafyan n SIRA bölümlerini S ZDE flematik olarak gösteriniz. NTERNET YER YUVARLA I VE EVREN Bütün gök cisimleri ile onlar bar nd ran s n rs z gök bofllu una evren denir. Bir baflka deyiflle, evren sonsuz uzayda bulunan tüm madde ve enerji biçimlerini içeren bütünün ad olarak da ifade edilebilir.

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler Evrende milyonlarca y ld z, gezegen, meteor gibi gök cisimleri bulunur. Gök cisimlerini birbirinden ay ran en önemli özellik, bir bölümünün s ve fl k yaymas (y ld zlar), bir bölümünün ise y ld zlardan ald klar s ve fl yans tmas d r (gezegenler). Gök cisimleri binlerce galaksi halinde gruplaflm fllard r. Galaksilerin içindeki y ld zlar n kimileri de bir araya gelerek y ld z sistemleri ni oluflturur. Dünyam z da, Samanyolu Galaksisi içinde binlerce y ld z sisteminden biri olan günefl sistemi içinde yer al r. Dünya; yer, yer yuvarla ve yerküre diye de adland r l r. Günefl sisteminde; Günefl ile birlikte gezegenler, bunlar n uydular, kuyruklu y ld zlar, asteroidler, gök tafllar, gaz ve toz bulutlar bulunur. Günefl sistemi kütlesinin %99 unu Günefl, %1 kadar n da Günefl in etraf nda belirli yörüngelerinde dolanan 9 gezegen oluflturur. Bu gezegenler, Günefl e olan uzakl klar na göre flu flekilde s ralan rlar: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton. Bu gezegenlerin çevresinde dolanan, kendilerinden daha küçük gök cisimleri (uydular) de bulunmaktad r. Merkür, Venüs, Dünya ve Mars iç gezegenler, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton ise d fl gezegenler olarak adland r l rlar. Gezegenler, hem kendi çevrelerinde hem de Günefl etraf nda dönerler. Gezegenlerin dönüfl süreleri birbirinden farkl d r. Örne in; kendi çevresinde bir dönü- Galaksi ad n n kökeni eski Yunancadaki, bizim galaksimizi belirtmek üzere kullan lan sütlü, süt gibi, sütsü anlamlar na gelen galaxias (γαλαξιασ) sözcü ü ya da süt dairesi anlam ndaki kyklos galaktikos (κψκλοσ γαλακτικοσ) terimidir. Bu terim ve dolay s yla bat kültüründe Samanyolu için kullan lan Süt Yolu terimi eski Yunan mitolojisindeki bir mitosdan kaynaklan r: Bir gece, Zeus ölümlü bir kad ndan olan o lu Herakles i, farkettirmeden uykuya dalm fl olan Hera n n gö süne koyar. Bebek Herakles, Hera n n memelerinden akan sütü içecek ve böylece ölümsüz olacakt r. Fakat Hera, gece uyan p tan mad bir bebe i emzirdi ini farkedince onu f rlat p atar ve boflalan memesinden ç kan süt de gece gökyüzüne f flk r p akar. Hikayeye göre, iflte geceleyin gökte sönük bir fl kla p r ldar halde gördü ümüz Süt Yolu (Türkçede Samanyolu) denilen kuflak böyle oluflmufltur. (Kaynak: Vikipedi). 7 fiekil 1.1 Samanyolu Galaksisi Kaynak: http://tr.wikipedia.org fiekil 1.2 Satürn Asteoroid kufla GÜNEfi Yer Mars Merkür Venüs Jüpiter Uranüs Plüton Neptün Günefl Sistemine Giren Gezegenler ve Bunlar n Yörüngeleri.

8 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl 4 flünü Jüpiter 9 saat 50 dakikada, Neptün 15 saat 08 dakikada, Dünya ise 24 saatte tamamlar. Günefl çevresindeki bir dolan m n, Merkür 88 günde, Dünya 365 gün 6 satte, Jüpiter 11 y l 316 günde, Neptün ise 249 y lda gerçeklefltirir. Gezegenlerle SIRA y ld zlar S ZDEaras ndaki temel fark nedir? Yerin fiekli ve Boyutlar Yerküre olarak da Günefl sisteminde yer alan dokuz gezegenden biri olan yerküre (Dünya), üzerinde canl lar n yaflad bilinen tek gezegendir. Di er gezegenlerde yaflam n olup ol- adland r lan Dünya m z Evren denilen sonsuz gök bofllu u içindeki Günefl mad na iliflkin araflt rmalar sürmekte olup Dünya d fl nda bir gezegende canl lar n bulundu u, bugüne kadar kan tlanamam flt r. Sistemi nde yer al r. Yerküre, ekvatordan fliflkin, kutuplardan bas k, küremsi Dünya n n küre fleklinde oldu unu ilk öne süren yonya l filozof Pitagaros olmufltur. Daha sonra Aristotales, Dünya n n ay üzerine düflen gölgesinin daire flek- görünümde Geoid adl bir D KKAT flekle sahiptir. Pozitif SIRA bilimler S ZDEaç s ndan linde oldu unu belirterek, bunu yerkürenin yuvarlakl n n kan t olarak göstermifltir. 16. yüzy lda Kopernik in, daha sonrada Keppler in çal flmalar Dünya n n bi- evren, gök cisimlerini bar nd ran uzay ve karanl k uzay n toplam d r. çimi ve hareketleri ile ilgili önemli bilgilere ulaflmam z sa lam flt r. 18. yüzy lda AMAÇLARIMIZ gerçeklefltirilen hassas ölçmeler AMAÇLARIMIZ fiekil 1.3 sonucunda, yerkürenin kutuplardan bas k ve küreye çok yak n bir flekilde oldu u saptan- K Yerkürenin T A P Uzaydan Görünüflü m flt r. 20. yüzy l n ortalar ndan itibaren uzaydan çekilen foto raflarla yerkürenin biçimi kesin Kaynak: www.kaliteliresimler.com olarak kan tlanm flt r. Yerkürenin NTERNET NTERNET ekvator kesiminden fliflkin, kutuplardan bas k olan kendine özgü küremsi flekline geoid ad verilir. Dünya n n küreye benzer yuvarlak biçiminin en önemli sonuçlar flu flekilde say labilir: Yap lan hassas ölçümler Günefl fl nlar, yeryüzünün de iflik k s mlar na farkl aç larla düfler. Kimi sonucunda Dünya n n boyutlar ile ilgili flu bilgilere yerler (ekvator ve çevresi) günefl fl nlar n y l boyunca dik ve dike yak n bir ulafl lm flt r: Ekvator çevresi: 40.070 km aç da al rken, kimi yerlerde (kutuplara yak n yerlerde) bu aç çok fazla daral r. Bu da iklim kuflaklar n n oluflmas na yol açar. Meridyen çevresi: 40.009 km Ekvator yar çap : 6.378 km Günefl fl nlar n n ulaflt yerler ayd nl k, ulaflamad yerler ise karanl kt r. Kutuplar yar çap : 6.357 km Dünya n n kendi ekseni etraf nda dönmesiyle gece ve gündüzün oluflumu Yar çaplar aras ndaki fark: gerçekleflir. 21 km Dünyan n yüzölçümü: Kendi ekseni etraf nda dönmesi sonucu oluflan merkezkaç kuvvetinin etkisiyle 510.000.000 km 2 Dünyan n hacmi: 1.083.320.000 km 3 Kutuplarda bas kl k oran : yerkürenin ekvator kesiminde bir fliflkinlik, kutuplarda ise bir bas kl k oluflmufltur. Bas kl k oran n n 1/297 oldu u kutuplarda yer çekimi biraz daha fazlad r. 1/297 5 Dünyan n kutuplardan bas kça, ekvatordan fliflkince olmas n n nedenini aç klay n z.

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler 9 PARALEL-MER DYEN, ENLEM-BOYLAM Dünya üzerindeki herhangi bir noktan n bulundu u yerin bilinmesi büyük önem tafl r. Buna o yerin, co rafi konumu denir. Bir yerin, bölgenin, ülkenin vb. co rafi konumunu pek çok bilgiyle anlatmak olas d r. Bir bölge veya ülkenin, hangi k tada veya k talar aras nda bulundu u, çevresindeki denizler, komflu ülkeler, önemli ticaret yollar na göre durumu, hangi iklim kufla nda yer ald, farkl ekonomik, siyasi ve kültürel topluluklara göre konumu, o yerin özel konumunu belirler. Bir bölgenin veya ülkenin, hangi meridyenler ve paralel daireleri aras nda bulundu unu belirten konumuna o yerin matematik konumu ad verilir. Paralel Daireleri ve Meridyenler Bir harita veya küreye bakt m zda birbirini dik kesen birtak m çizgiler görürüz. Dünya yüzeyinden geçti i varsay lan bu çizgilere paralel daireleri ve meridyen yaylar denir. Küre fleklindeki Dünya y eflit iki parçaya bölen daire ekvator olarak adland - r lm flt r. Ekvator, her iki kutuptan eflit uzakl kta bulunan en büyük paralel dairedir. Ekvatorun kuzeyindeki kuzey yar m kürede ekvatordan kuzey kutup noktas - na kadar 90 tane (kuzey paralelleri), güneyindeki güney yar m kürede de ekvatordan güney kutup noktas na kadar 90 tane (güney paralelleri) olmak üzere 180 tane paralel dairesi bulunmaktad r. fiekil 1.4 Paralel Daireleri (1), Meridyenler (2), Ekvator, Dönenceler (3), Enlem ve Boylam ile stanbul un Konumu (4) 1 K 2 K Bafllang ç meridyeni 0 0 0 Ekvator 3 G Paralel daireleri Kuzey kutup noktas 90 kuzey paraleli 66 33 kuzey paraleli Kuzey kutup dairesi Yengeç dönencesi O lak dönencesi Güney kutup dairesi 66 33 güney paraleli 90 güney paraleli Güney kutup noktas Ekvator, dönenceler 23 27 kuzey paraleli 0 ekvator 23 27 güney paraleli 0 bafllang ç meridyeni 4 G Meridyenler Güney Kuzey stanbul 41 kuzey paraleli 0 ekvator 29 do u meridyeni stanbul un konumu: 41 00 16 kuzey enlemi ile 28 58 59 do u boylam ndad r

10 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Dünya n n merkezinden 1 er derecelik aç ile çizilen paralel dairelerinin birbirine olan uzakl klar ayn d r; ancak çaplar ve çevreleri ekvatordan kutuplara do ru azal r, kutup noktalar nda s f r olur. En büyük paralel daire olan ekvatorun uzunlu u 40.070 km dir ve 0 lik paralel daire olarak gösterilir. En küçük paralel daireleri ise, kuzey kutup noktas n ve güney kutup noktas n oluflturan 90 kuzey paraleli ile 90 güney paralelidir. Meridyenlerin uzunluklar birbirine eflittir ve her meridyenin bir karfl t vard r. Karfl l kl iki meridyen yay birlikte bir çember olufltururlar. Örne in; stanbul un üzerinden geçti i kabul edilen 29 do u meridyeninin karfl t 151 bat meridyenidir. Paralel daireleri; ekvatordan kutuplara do ru uzan r, aralar nda eflit uzakl k (111 km) bulunur, kutuplara yaklaflt kça küçülür ve kutuplarda bir nokta haline gelirler. Meridyenler; iki kutup noktas n birlefltiren ve ekvatoru dik olarak kesen yar m dairelerdir. Ekvator üzerinde, aralar ndaki uzakl k eflit olan (111 km) meridyenler, kutuplara uzand kça birbirine yaklafl r ve kutuplarda bir noktada birleflirler. Dairenin çevresi 360 oldu undan, aralar nda 1 er derecelik uzakl k bulunan 360 meridyen yay bulunur. ngiltere deki Greenwich gözlem evinden geçti i kabul edilen meridyen yay bafllang ç meridyeni olarak kabul edilir ve 0 lik meridyen olarak adland r l r. Bafllang ç meridyeninin do usunda yer alan 180 meridyen do u meridyenleri, bat s nda yer alan 180 meridyen de bat meridyenleri olarak adland r l r. 180 lik meridyen bir tanedir ve 0 lik meridyen yay n n tam karfl s nda bulunur. 6 SIRA S ZDE SIRA S ZDE 33 bat meridyeninin karfl t hangi meridyendir? Neden? Enlem ve Boylam Paralel daireleri ve meridyen yaylar aras ndaki noktalar n yerlerini bulmak için, bir derecelik yaylar dakikalara ve saniyelere bölünmüfltür. Böylece, üzerinden bir paralel dairesi SIRA ve S ZDE meridyen geçmeyen noktalar n ekvatora ve bafllang ç meridyenine olan uzakl n bulmak kolaylafl r. Buna göre; yeryüzündeki bir noktan n, ekvatora olan uzakl n n derece, dakika ve saniye cinsinden aç de erine enlem denir. Ayn noktan n, bafllang ç merid- yenine olan uzakl n n derece, dakika ve saniye cinsinden aç de erine ise boylam ad verilir. AMAÇLARIMIZ Bir noktan n enlem ve boylam belirtilirken, hangi yar m kürede oldu u ve bafllang ç meridyeninin hangi taraf nda bulundu u da söylenir. Örne in; stanbul un enlem ve boylam AMAÇLARIMIZ belirtilirken 41 00' 16'' kuzey ve 28 58' 59'' do u olarak belirtilir. Böylece enlem ve boylam (co rafi K koordinatlar ) T A P verilen bir yer, Dünya üzerinde kolayl kla bulunabilir. AMAÇLARIMIZ Koordinatlar n hava ve deniz ulafl m nda büyük yarar vard r. Denizcilikte, koordinatlar yard m ile s, kayal k kesimler ve dar bo azlar n yerleri kolayl kla bu- AMAÇLARIMIZ lunur. Hava ulafl m nda da uçaklar n izleyece i yolun belirlenmesinde koordinatlardan yararlan l r. Enlem ve boylama göre belirlenen konuma matematik konum denir. Türkiye nin matematik konumu; Türkiye, 36-42 kuzey paralelleri ile 26-45 do u NTERNET NTERNET meridyenleri aras ndad r. fleklinde belirtilir. Bir yerin enlemi o yerin; klimi, NTERNET Bitki NTERNET örtüsü, Hayvan topluluklar, Toprak çeflitleri, Ürün çeflitleri, Yerleflme özellikleri, Akarsu rejimleri, Deniz sular n n özellikleri üzerinde etkili olur.

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler Bir yerin boylam, o yerin yerel saatini belirler. Günefl in herhangi bir zamandaki konumu, çeflitli boylamlarda farkl oldu undan günün saati boylamlara göre farkl l k gösterir. YEREL SAAT - ULUSLARARASI SAAT D L MLER Dünya kendi ekseni etraf nda bat dan do uya do ru döner. Bütün meridyenler s ras yla Günefl in karfl s ndan geçerler. Yeryüzünde, her bir nokta için, Günefl in o noktadaki meridyen üzerinden geçmesi ile düzenlenen saate yerel saat denir. 11 Yerel saatin hesaplanmas nda meridyen yaylar esas al n r. Ayn meridyen yay üzerindeki her noktada yerel saat ayn iken, farkl meridyen yaylar üzerindeki noktalar n ye- rel saatleri farkl olur. Bir noktada yerel saat ayarlan rken, o noktadan geçen meridyene günefl fl nlar n n dik gelmesi göz önünde tutulur. Günefl, gökyüzünde en yüksek noktaya geldi i an, saatler tam 12.00 ye ayarlan r. AMAÇLARIMIZ Günlük yaflam m zda AMAÇLARIMIZ yerel saatin kullan lmas pratikte Ticari iliflkilerin kolaylaflt r lmas, haberleflme ve ulafl m n SIRA düzenlenmesi S ZDE için pek mümkün de ildir. ulusal ve uluslararas saat uygulamalar na gereksinim duyulmufltur. Yurdumuzda yerel saat, sadece dini törenlerin Dünya n n kendi ekseni etraf ndaki bir dönüflünü 24 saatte tamamlad göz zamanlar n n önünde tutuldu unda, 1 saatte 15 meridyenlik (360 : 24 = 15 meridyen) bir mesafe saptanmas nda ald, bir derecelik meridyen yay n n dönme h z n n da yaklafl k 4 dakika ol- kullan lmaktad r. Çünkü slamiyet te namaz, ezan, du u saptan r. oruç vb. ibadet zamanlar Dünya üzerinde saat farkl l klar ndan do an kar fl kl klar önlemek için, Dünya 24 saat dilimine ayr lm flt r. Buna göre, her 15 meridyenlik bölüm bir saat dilimi Ay n hareketleriyle ve Günefl in do ufl ve bat fl na göre ayarlanmaktad r. olarak kabul edilmifltir. Ayn saat diliminde yer alan her yerde ayn saat aya- NTERNET NTERNET r kullan l r. Bafllang ç saat dilimi ( 0 numaral dilim) olarak do u ve 7 1 7 1 Meridyenler ve paralel daireleri kullan larak bir yerin enlem ve boylam 2 bat meridyenleri aras kabul edilmifl, di er saat dilimleri de buna göre belirlenebilir ve matematik 2 konumu bulunur. ayarlanm flt r. AMAÇLARIMIZ Bir ülkenin s n rlar içerisinde bulunan belirli bir yerden geçen meridyen AMAÇLARIMIZ esas al narak ayarlanan saat düzenine ulusal saat denir. Türkiye de, zmit yak nlar ndan geçen 30 do u meridyeni esas al nm fl ve Do u Avrupa Saat K Dilimi T A Polarak an - lan 2 numaral saat dilimi ulusal saat olarak belirlenmifltir. Bir yerin yerel saatini o yerin hangi özellikleri belirler? 7 nternetten evren ve yerküre ile ilgili bilgilere ulaflarak bunlar gözden NTERNET geçiriniz. Birkaç noktan n koordinatlar n saptayarak enlem ve boylamlar n bulup harita üzerinde gösteriniz. NTERNET AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

12 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl fiekil 1.5 Uluslararas Saat Dilimleri Kaynak: www.mygeo.info

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler 13 Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 A MAÇ 3 Co rafyan n konusunu ve bölümlerini aç klamak. Co rafya, Dünya ile ilgili fiziksel, sosyal ve ekonomik olaylar, insan ve çevre özellikleri ile olan iliflkileri içinde ve kendi prensiplerine göre inceler. Co rafya biliminin temel amac ; inceleme alan na giren olaylar aras ndaki iliflkileri araflt rmak, bu olaylar n co rafi da l m n ve bu da - l m n neden ve sonuçlar n belirlemektir. Co rafya; konuyu esas alan Genel Co rafya ve alan esas alan Yerel Co rafya olmak üzere iki ana bölüme ayr l r. Co rafyan n hangi bilim dallar yla ilgisi oldu unu tan mlamak. Co rafya, hem yerkürenin çeflitli özelliklerini hem de insan etkinliklerini inceledi i için birçok bilim dal ile iliflki içindedir. Co rafyan n yararland bafll ca bilim dallar ; antropoloji, astronomi, botanik, ekonomi, etnografya, hidroloji, istatistik, jeoloji, karto rafya, meteoroloji, sosyoloji, tarih ve zooloji olarak say labilir. Teknolojik geliflmelerin ve uzay araflt rmalar n n co rafyan n geliflimine katk s n iliflkilendirmek. Uzay ça olarak adland r lan günümüzde, uzay teknolojisinin geliflimine paralel olarak, yerkürenin flekli, boyutlar ve di er özellikleri ile ilgili çok çeflitli ve do ru bilgilere kolayl kla ulafl labilmektedir. Bu durum, co rafyan n geliflimine büyük katk sa lam flt r. A MAÇ 4 A MAÇ 5 A MAÇ 6 Dünya ve evren ile ilgili temel bilgileri yap land rmak. Yerküre olarak da adland r lan Dünya m z, bütün gök cisimlerini bar nd ran Evren adl sonsuz gök bofllu u içinde yer al r. Dünya, Samanyolu Galaksi sindeki y ld z sistemlerinden biri olan Günefl Sistemi içinde yer alan Geoid denilen küremsi biçimde bir gezegendir. Bir yerin enlem ve boylam n saptamak. Bir yerin enlemini ve boylam n belirleyebilmek için, o yerin ekvatora ve bafllang ç meridyenine olan uzakl n n derece, dakika ve saniye cinsinden bilinmesi gerekir. Bir noktan n, ekvatorun kaç derece, dakika, saniye güneyinde/kuzeyinde ve bafllang ç meridyeninin kaç derece dakika, saniye do usunda/bat s nda oldu unu belirtti imizde o noktan n enlem ve boylam n vermifl oluruz. Yerel ve uluslararas saat sistemlerini ay rt etmek. Yerel saat; Günefl in meridyen yaylar üzerinden geçmesi esas na dayan r. Ayn meridyen yay üzerindeki tüm noktalarda ayn d r ve en yak n ndaki meridyenle aralar nda 4 fark vard r. Uluslararas saat sistemi ise; bafllang ç meridyeninin bat s ile 7 1 7 1 2 do usu aras ndaki dilim 0 kabul 2 edilerek her 15 lik meridyen dilimi bir saat dilimi olarak belirlenir. Buna göre; 360 : 15=24 saat dilimi vard r. Her dilim aras nda bir saat fark bulunur.

14 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Kendimizi S nayal m 1. Afla dakilerden hangisi, en üst kat n yer kabu unun oluflturdu u tafl küreye verilen isimdir? a. Biyosfer b. Hidrosfer c. Litosfer d. Atmosfer e. Troposfer 2. Afla dakilerden hangisi genel co rafyan n alt gruplar ndan biri de ildir? a. Ekonomik co rafya b. Ülkeler co rafyas c. Siyasi co rafya d. Matematik co rafya e. Demografi 3. Afla dakilerden hangisi, co rafyan n yararland bilim dallar ndan biri de ildir? a. Antropoloji b. Zooloji c. statistik d. Kimya e. Ekonomi 4. Afla dakilerden hangisi yer kabu unun oluflumunu, yap s n, geçirdi i evreleri inceleyen ve co rafya ile s k bir iliflkisi olan bilim dal d r? a. Jeofizik b. Jeodezi c. Jeopolitik d. Jeomorfoloji e. Jeoloji 5. Afla dakilerden hangisi yerkürenin biçimini, boyutlar n, hareketlerini ve bu hareketlerin sonuçlar n inceler? a. Matematik co rafya b. Klimatoloji c. Jeomorfoloji d. Hidro rafya e. Biyoco rafya 6. Afla daki gezegenlerden hangisi, Günefl çevresindeki bir dolan m n di erlerinden daha uzun sürede gerçeklefltirir? a. Dünya b. Jüpiter c. Mars d. Neptün e. Merkür 7. Bir yerin enlemi, o yerin afla daki özelliklerinden hangisi üzerinde en az etkilidir? a. klim b. Bitki örtüsü c. Yüzey flekilleri d. Yerleflme özellikleri e. Akarsu rejimleri 8. Afla daki bilgilerden hangisi yanl flt r? a. En büyük paralel dairesi ekvatordur. b. ki meridyen aras ndaki uzakl k her yerde 111 km dir. c. Türkiye, bafllang ç meridyeninin do usunda yer al r. d. Her meridyen aras nda 4 dakikal k zaman fark vard r. e. Dönenceler, 23 27' de erindeki iki paralel daireye verilen add r. 9. A ve B flehirleri ayn saat diliminde yer almaktad r. 37 do u meridyeni üzerindeki A flehrinde güneflin saat 06:00 da do du u gün, 24 do u meridyeni üzerindeki B flehrinde günefl saat kaçta do mufltur? a. 05:08 b. 05:47 c. 06:13 d. 06:24 e. 06:52 10. 29 do u meridyeni üzerindeki stanbul da saat 11:00 iken 0 meridyeni yak nlar nda bulunan Londra da saat kaçt r? a. 09:00 b. 10:00 c. 12:00 d. 13:00 e. 14:00

1. Ünite - Co rafya le lgili Temel Bilgiler 15 Yaflam n çinden MODERN CO RAFYA ANLAYIfiI VE Ö RET M Co rafya ö retiminde önceleri yeryüzündeki mevcutlar ortaya konulmaktayd. Da lar, rmaklar, göller, flehirler, yetifltirilen ürünler listeler halinde verilmekteydi. Ülke baflkentleri, flehir ve ülkelerin nüfuslar, çeflitli üretim de- erleri gibi zamanla de iflen bilgiler verilmekteydi. Bu tür ö retim ve bu anlay flla haz rlanm fl olan ders kitaplar, co rafyan n yurdumuzda sevimsiz ve önemsiz bir bilim olarak tan nmas na yol açm flt r. Ancak zamanla her fleyde oldu u gibi co rafi görüfl ve anlay flta da de iflmeler oldu. Yeni co rafi anlay flta, co rafya ö retiminde göz önünde bulundurulan noktalar flöyle s ralanabilir: 1. Önce ö renciye kendi ülkeleri iyi tan t lmakta, bu yap l rken de yukar daki gibi istatistik ve ansiklopedik bilgilerle zaman içinde de iflen de erler ö retilmekten kaç n lmaktad r. Co rafi olaylar n ve özelliklerin nedeni, da l fl ve sonuçlar tart fl larak insana olan etkileri üzerinde durulmaktad r. 2. Ö retim daha çok uygulamal olmakta, bunun için arazi gezileri yap lmakta, laboratuarlardan yararlan lmaktad r. 3. Hava foto raflar, uzay görüntüleri, büyük ölçekli haritalar, projeksiyon makineleri, tepegöz gibi çeflitli ders araç-gereçleri kullan lmaktad r. 4. Dünyadaki bütün ülkelerin ö retilmesi yerine, o ülkenin ekonomik ve sosyal iliflkilerinin güçlü oldu u ülkeler aras ndan bafll calar seçilmektedir. 5. Ders kitaplar birer bilgi ambar fleklinde haz rlanmamakta, anahtar bilgiler verilmekte ve ö renci araflt rmaya, ö renmeye yönlendirilmektedir. Co rafi terimlerin ezbercili i teflvik edercesine tan mlar verilmemekte, örnekler verilerek ö rencinin kavramas sa lanmaktad r. 6. Pek ço u ansiklopediler, atlaslar ve istatistik bültenlerinde bulunan, pratikte daha az de erli olan ve k - sa zamanda unutulmaya mahkum bir y n bilgiyi ö retmek yerine, ülke yarar na olan ve günlük hayatta kullan lan gerekli bilgiler seçilerek ö retilmektedir. Böylece co rafya bilimi, di er bilimler yan nda daha sayg n bir yere sahip olmaktad r. Co rafyac ise, yapt co rafi analiz ve sentezlerle di er meslek sahipleri aras nda aran r bir kifli olmaktad r. Yurdumuzda da gereksiz bilgilerden ar nd r lm fl ders kitaplar, yenilikçi ve bilgili ö retmenler taraf ndan okutulan dersler ile co rafya, daha sevimli hale gelecektir. Kaynak: fiahin, C., Co rafya 1, Sayfa 12, Ders Kitaplar A.fi. stanbul 1993. Okuma Parças 1 Di er bütün bilimler gibi co rafya da gereklilik sebebiyle ortaya ç km flt r. Eski ça larda, M s r uygarl nda verimli topraklar n nerede oldu u ve nas l kullan laca gibi konular ayr ca her y l gerçekleflen sellerin sonuçlar n bulmak ve zararlar n en aza indirmek için co rafyay kullanm fllard r. Dönemin göçebe topluluklar su kaynaklar n, yerleflecekleri yerleri ve yollar bulabilmek için kolay haritalar yapm fllard r. Eski Yunanl lar ise verimli alanlar n k tl ndan dolay denizcilikle ilgilenmifl ve bu alanda co rafyay gelifltirmifllerdir. Miletoslu Hekataios un.ö. 500 de yazd kitab n ilk co rafya yap t oldu u varsay l r. Ayr ca Klaudios Ptolemaios, Geographike hyphegesis kitab nda harita yap m yöntemlerinden bahsetmifl ve bu alanda co rafyaya büyük katk da bulunmufltur. Eratosthenes, Surlu Marinus ve Ptolemaios da bugün kulland m z paraleller ve meridyenlerden oluflan düzenin geliflmesine katk da bulunmufllard r. Karakteristik olarak yay lmac olan Roma mparatorlu u döneminde co rafya daha çok askeri amaçlar için kullan ld ve gelifltirildi. Co rafi flartlar n savafl üzerindeki etkileri ba lam nda yer ve hava incelemelerinde bulundular, ayr ca haritac l k da askeri alanda gelifltirildi. slam dünyas nda ise Havkal n 10. yüzy lda yazd el- Mesalik ve l-memalik (Yollar ve Ülkeler), 9. yüzy lda Belhi nin yazd Suverü-l-Ekâlim ( klim Türleri), 10. yüzy lda Mesudi nin yazd el-müru-çü z-zeheb (Alt n Çay rlar) ve 14. yüzy lda bn Battuta n n yazd Tuhfetü n-nuzzarfi Garaibi l-emsar adl yap tlar öne ç kmaktad r. Ayr ca slam dünyas taraf ndan gelifltirilen 360 dereceli düzen, haritac l kta hala kullan lmaktad r. Pusulan n Avrupa ya geçmesi sonucunda uzak diyarlara yolculuklar bafllad ve yeryüzü hakk nda daha genifl bilgiler edinildi. Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Amerigo Vespucci, Cabot ve Macellan n keflifleriyle haritalar zenginleflti. Anversli Abraham Ortelius 1570 te ilk yeryüzü atlas n yapt. 1700 lü y llardan sonra co rafya yöntem ve biçim olarak daha bilimselleflti. Teleskop ve kronometrenin (süreölçer) bulunufluyla co rafi bilgilerin güvenilirli i ve hesaplar n kolayl sa land. 1800 lü y llarda ise co rafya, Alman do abilimci Alexander von Humboldt ile tarihçi Carl Ritter taraf ndan akademide ders olarak verilmeye baflland. Humboldt un Cosmos (Evren), Ritter in de Die Erdkunde (Co rafya) adl yap tlar nda co rafya bilgisini düzenli biçimde düzenlemeye çal flarak modern co rafyan n dayanaklar n att lar. Humboldt fiziki co rafyan n, Ritter ise befleri co rafyan n kurucusu olarak kabul edilir. Kaynak: http://tr.wikipedia.org

16 Co rafi Bilgi Sistemlerine Girifl Okuma Parças 2 Uzay Çal flmalar ve Co rafya Uzay çal flmalar, 20. yüzy l n ikinci yar s nda ABD ve eski SSCB nin katk lar ile büyük bir ilerleme göstermifltir. lk bak flta sadece bilimsel amaçlarla yap ld san - lan bu çal flmalar n önemli bir amac daha vard r. O da, dünyan n di er yerleri ve bu arada di er ülkeleri hakk nda çeflitli bilgilerin toplanmas d r. Yukar da adlar belirtilen iki devlet taraf ndan adeta bir yar fl fleklinde yap lan uzay çal flmalar, önceleri insans z olarak bafllat ld. Dünya n n çekim gücünden kurtulan uzay araçlar, yer atmosferinin d fl nda bulunan di er gök cisimleri ve olaylar ile yer ve yer atmosferi hakk nda bilgi toplamaya bafllad. Daha sonra insanl uydu gönderilerek 1967 y l nda ilk olarak insan Ay a ayak basm fl oldu. Uzaya gönderilen araçlar n bir k sm, belirli görevleri tamamlayarak k sa bir süre sonra yeryüzüne geri inmektedir. Ancak bir k sm da Yer in etraf nda uydu olarak dönmekte ve sürekli biçimde görev yapmaktad r. Bunlardan, meteoroloji uydular, hava olaylar n yeryüzüne aktarmaktad r. Haberleflme uydular ysa, k talar aras ndaki radyo ve televizyon yay nlar n, telefon konuflmalar n sa lamaktad r. Uzay çal flmalar, birçok bilimde önemli geliflmeler sa lam flt r. Özellikle astronomi, meteoroloji gibi uzay ve atmosfer olaylar ile u raflan bilimler ve jeoloji, jeofizik, haritac l k gibi yer bilimlerinde önemli aflamalar kaydedilmifltir. Uzaya gönderilen uydulardan yerkürenin çok çeflitli görüntüleri elde edilmektedir. Çeflitli teknikler kullan larak sa lanan bu görüntüler sayesinde yeryüzünün çok çeflitli özellikleri ortaya konulabilmektedir. Yer kabu- unun yap s ve yeryüzündeki varl klar hakk nda çok do ru bilgiler elde edilmektedir. Maden yataklar, toprak çeflitleri, yer alt ve yer üstü su durumu, ormanlardaki a aç türleri, atmosferdeki hava olaylar, denizlerdeki ak nt lar ve hatta denizlerdeki bal k sürüleri ve cinsleri bile ortaya konulabilmektedir. Onun için uzay çal flmalar n n, co rafya biliminin geliflmesine de önemli katk lar olmufltur. 1992 y l nda yine bir uzay arac ndan (Cobe) al nan bilgilere göre Evren in, günümüzden 15 milyar y l önce büyük bir patlama sonucu (big bang) oluflmaya bafllad görüflü kesinlik kazanm flt r. 1965 y l nda ortaya at lan ve Stephen Hawking taraf ndan gelifltirilen büyük patlama teorisi, uzay çal flmalar ile do rulanm fl durumdad r. Ak ll uydu olarak nitelendirilen Cobe den al nan bilgilere göre büyük patlamadan sonra uzay s s n n astronomik rakamlarla ifade edildi i zamanlarda, galaksiler oluflmaya bafllam flt r. Bu s rada Evren, yo un bir halde idi. Bu nedenle galaksiler birbirine çok yak nd. Büyük patlamadan 10 milyar y l sonra (günümüzden 5 milyar y l önce) y ld z ve gezegenler oluflmaya bafllam flt r. Buna göre, yerkürenin de içinde bulundu u Günefl Sistemi, 5 milyar y l önce oluflmaya bafllam flt r. Kaynak: fiahin Cemalettin, Co rafya 1, Sayfa 24, Ders Kitaplar Afi. stanbul-1993. Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar 1. c Yan t n z yanl fl ise Co rafyan n Konusu bölümüne bak n z. 2. b Yan t n z yanl fl ise Co rafyan n Bölümleri konusuna bak n z. 3. d Yan t n z yanl fl ise Co rafyan n Yararland Bilim Dallar konusuna bak n z. 4. e Yan t n z yanl fl ise Co rafyan n Yararland Bilim Dallar konusuna bak n z. 5. a Yan t n z yanl fl ise Yerin fiekli ve Boyutlar konusuna bak n z. 6. d Yan t n z yanl fl ise Yer Yuvarla ve Evren konusuna bak n z. 7. c Yan t n z yanl fl ise Enlem ve Boylam konusuna bak n z. 8. b Yan t n z yanl fl ise Paralel Daireleri ve Meridyenler konusuna bak n z. 9. e Yan t n z yanl fl ise Yerel Saatler konusuna bak n z. 10. a Yan t n z yanl fl ise Uluslararas Saat Dilimleri konusuna bak n z.