TAM REKABET PİYASASI
2 Bu bölümde, tam rekabet piyasasında çalışan firmaların fiyatlarını nasıl oluşturduklarını, ne kadar üreteceklerine nasıl karar verdiklerini ve piyasadaki fiyat ile miktarın nasıl oluştuğunu inceleyeceğiz. Bunun yanı sıra, tam rekabet piyasasının refah özelliklerini tüketici, üretici ve tüm ekonomi açısından ele alacağız.
Tam rekabet piyasasının varsayımları şöyledir : 3 1. Her biri toplam piyasa miktarının çok küçük bir payına sahip çok sayıda firma vardır. 2. Piyasaya giriş serbesttir. Girişi engelleyen etmenler yoktur. 3. Piyasada faaliyet gösteren tüm firmalar tamamıyla aynı ürünü üretmektedir. Yani ürün homojendir. 4. Üretim girdileri tam hareketliliğe sahiptir. Girdiler ister endüstri içi, isterse endüstrilerarası hareket edebilirler. 5. Piyasadaki tüm ekonomik karar birimleri, malın fiyatı, kâr olanakları gibi konularda tam bilgiye sahiptirler. 6. Firmaların amacı kârlarını maksimize etmektir.
Tam rekabet piyasasında çalışan bir firmanın kısa ve uzun 4 davranışları farklıdır. Kısa dönemde girdilerden biri (sermaye) sabit olduğundan, ortalama maliyetle (SAC) ortalama değişken maliyet (SAVC) farklı eğrilerdir. Bu durumu dikkate alarak, tam rekabet piyasasında yer alan bir firmanın kısa dönemde fiyatlama ve üretim kararını nasıl oluşturduğunu aşağıdaki şekli kullanarak açıklayalım. Her bir fiyat düzeyinde firmanın üretim üretmeyeceği kararını inceleyelim.
Şekil 5.1. Tam Rekabet Piyasasında Kısa K Dönem Arz Eğrisinin E Belirlenişi 5 p SMC SAC SAVC p 5 p5 = MR5 = AR5 p 4 c p4 = MR4 = AR4 p p 3 p 2 1 b a p3 = MR3 = AR3 p2 = MR2 = AR2 p = MR = AR 1 1 1 0 1 2 3
Fiyat düzeyi 0-p 2 aralığındayken (örneğin p 1 ), kâr maksimizasyonunun birinci sıra koşulu sağlanmamaktadır. Yani 6 p 1 =MR 1 <MC dir. Bu nedenle, p 2 fiyatının altındaki fiyat düzeylerine karşılık gelen üretim miktarlarında firma üretim yapmaz. p 2 fiyat düzeyinde kâr maksimizasyonu birinci sıra koşulu sağlanmakta, ancak ikinci sıra koşul sağlanmamaktadır. İkinci dtc 2 2 sıra koşula göre, olmalıdır. Bu nedenle, firma bu d dtr d 2 2 fiyat düzeyinde üretim yapmaz. >
7 Fiyat düzeyi p 2 -p 3 aralığındayken, kâr maksimizasyonunun birinci ve ikinci sıra koşullarının her ikisi de sağlanmaktadır. Ancak firma üretim yaparsa karşılaşacağı birim başına zarar (SAC AR), hiç üretim yapmaması halinde katlanacağı zarardan (SAC SAVC) daha büyük olduğundan, üretim yapmaz. Bunu inceleyerek görelim. SAC AR > SAC SAVC AR < SAVC. AR <. SAVC TR < TVC TR < TC TFC TFC < TC TR
8 Fiyat düzeyi p 3 iken, kâr maksimizasyonunun birinci ve ikinci sıra koşullarının her ikisi de sağlanmaktadır. Firma üretim yaparsa karşılaşacağı birim başına zarar (SAC AR), hiç üretim yapmaması halinde katlanacağı zarara (SAC SAVC) eşittir. Firmanın üretim yapıp yapmama kararı, istihdama katkıda bulunma, tüketicilere karşı sorumluluklar gibi toplumsal etmenlere bağlıdır. Buna kapatma noktası adını veriyoruz. SAC AR = SAC SAVC AR = SAVC. AR =. SAVC TR = TVC TR = TC TFC TFC = TC TR
9 Fiyat düzeyi p 3 p 4 aralığındayken, kâr maksimizasyonunun birinci ve ikinci sıra koşullarının her ikisi de sağlanmaktadır. Firma üretim yaparsa karşılaşacağı birim başına zarar (SAC AR), hiç üretim yapmaması halinde katlanacağı zarardan (SAC SAVC) küçüktür. Bu durumda firma üretim yapar, yani pozitif bir arza sahiptir. Ancak firma pozitif bir kâr elde edemez. Çünkü SAC>AR dir.
10 Fiyat düzeyi p 4 iken, kâr maksimizasyonunun birinci ve ikinci sıra koşullarının her ikisi de sağlanmaktadır. Firma üretim yapar. SAC=AR ya da TC=TR dir. Buna başaba abaş noktası diyoruz. Bunun üzerindeki fiyat düzeylerinde firma pozitif aşırı kâra geçmektedir.
Yukarıdaki incelemelerimizden genel olarak şu sonucu 11 çıkarabiliriz: P=MR=SMC AVC olduğunda firma üretim yapar ve fiyat düzeyi arttıkça arz miktarını da artırır. Yani tam rekabet piyasasında yer alan bir firma kısa dönemde pozitif eğimli bir arz eğrisine sahiptir. Bu, Şekil 5.2 de gösterilmiştir.
Şekil 5.2. Tam Rekabet Piyasasında Kısa K 12 Dönem Arz EğrisiE p S ( = MC) p 3 2
Arz fonksiyonu, diğer etmenler sabitken veri fiyat düzeylerinde 13 firmanın ne kadar ürün satmak arzusunda olduğunu tanımlar. Tam rekabet piyasasındaki firmanın üretme kararını incelediğimiz şekilde, SAVC nin minimum olduğu noktanın üzerindeki tüm fiyat düzeylerinde, MC eğrisi boyunca kâr maksimizasyon koşulları da sağlanacağından, SAVC nin minimum olduğu nokta ve üstünde kalan kısımdaki MC eğrisi, arz eğrisini temsil edecektir.
Bireysel firmaların veri fiyat düzeylerindeki arz miktarlarını 14 yatay toplarsak, piyasa arz eğrisine ulaşırız. Piyasa arz fonksiyonu, veri fiyat düzeylerinde piyasada yer alan tüm firmaların ne kadar satmak istediklerini gösterir. Piyasa arz fonksiyonunu türetirken şu iki varsayımı yapmaktayız: Firmaların üretim değişiklikleri, piyasada yer alan diğer firmaların maliyetlerini etkilememektedir. Firmaların her biri piyasanın çok küçük bir bölümüne satış yapmaktadır.
Şekil 5.3. Tam Rekabet Piyasasında Piyasa Arz Eğrisinin E Belirlenişi 15 Firma 1 Firma 2 Firma 3 Piyasa p 5 p 4 p 3 p 2 p 1 1 2 3 1 2 3 + +
Örnek: Kısa K Dönem D Arz EğrisiE 16 Bir firmanın toplam maliyet fonksiyonunun aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım. Bu firmanın kısa dönem arz fonksiyonunu belirleyelim. 1 = 6 + 46 + 90 3 3 2 TC dtc MC 2 d = = 12 + 46 2 MC = P + = P ( ) 12 + 46 = 0 2 P 12 46
17 1,2 = 6 P 10 dmc d = 2 12> 0 > 6 s = 6+ P 10
Bu firma ürününü hangi fiyattan daha düşük satmaz? 18 Firmanın pozitif arza başlayacağı minimum fiyat düzeyi, AVC nin minimum olduğu noktadır. Bunun altındaki bir fiyatta firma ürününü satmaz. TVC 1 = = 6 + 46 3 2 AVC davc d 2 = 6= 0 = 9 3 AVC 1 2 9 6 9 46 19, ( ) ( ) = + = P 3 19
Şekil 5.4. Tam Rekabet Piyasasında Kısa K Dönemde Denge Üretim DüzeyiD 19 TC, TR TC TR = P B A 0 1 2 3
Şekil 5.5. Tam Rekabet Piyasasında Kısa K Dönemde Kâr K r Fonksiyonu 20 π D 0 1 2 3 C π( )
Şekil 5.6. Tam Rekabet Piyasasında Kısa K Dönemde Firma İçin Dengenin Belirlenişi 21 MC, MR P, AC MC AC P E P = AR = MR AC F 0 1
Örnek: Kısa K dönem d firma dengesinin belirlenmesi. 22 3 2 TC P = 18 + 180 + 180, = 180 18 180 3 2 π= + ( ) ( ) ( 3 2 18 180 180) π = TR TC = P + + dπ = + = = d 2 3 36 0 12 2 d π 6 36 0 2 = + < d 3 2 π = + 18 180 = 684
Tam rekabet piyasasının uzun dönemindeki firma arz eğrisi, 23 malın piyasa fiyatı (P) ile, uzun dönem marjinal maliyet fonksiyonu (LMC) eşitliğiyle belirlenir: P=LMC. Firma, piyasa fiyatı LAC min noktasının altına indiğinde üretim yapmayacaktır. P LAC = ( P) min S S P < LAC = min S 0
Örnek: Uzun dönem d firma arz eğrisinin e belirlenmesi. 24 3 2 2 LTC LMC = 12 + 60 = 3 24 + 60 2 P LMC P 3 = = 24 + 60 ( P) 2 3 24+ 60 = 0 1,2 1 2 P P = 4 4 S 4 4 3 = + 3 1 2
Piyasa Fiyatı: 25 LTC = = 12 + 60 2 LAC dlac d = 2 12= 0 = 6 = 6 LAC = 24 P 24 olmalıdır.
Uzun Dönemde D Firma Dengesinin Belirlenmesi 26 TFC, kurulu üretim kapasitesinin, yani firmanın ölçek büyüklüğünün artan bir fonksiyonudur. Ölçek büyüklüğünü k ile gösterelim. LTC = TFC( k) + TVC(, k) LTC = TFC + rk + wl = ( K, L, k) ve k arasında bir fonksiyonel bağlantı oluşturmak için, LTC yi örtük fonksiyon olarak yazalım.
Şekil 5.7. Tam Rekabet Piyasasının n Uzun Döneminde Firma İçin Dengenin Belirlenişi 27 P S 1 S 2 P LMC LAC S 3 S 4 E 1 P 1 P 2 P 3 P 4 E 2 E 3 E 4 e Q1 Q2 Q3 4 D Q Q *
Şekil 5.8. Tam Rekabet Piyasasının n Uzun Döneminde Firma Dengesi π = 0 28 LMC, MR PLAC, LMC LAC E P= LAC= LMC 0 * P = AR= MR
29 LTC TFC( k) TVC(, k) = 0 [ ( ) (, )] d LTC TFC k TVC k dk = 0 Bu diferansiyel çözülerek ve k arasındaki fonksiyonel LTC f ( ) bağlantı, dolayısıyla da belirlenir. =
Örnek: Bir firmanın uzun dönem toplam maliyet fonksiyonu 30 aşağıdaki gibidir. Buna göre, LTC yi yalnızca nun bir fonksiyonu olarak yazalım, LMC ve LAC yi belirleyelim. Ayrıca, firmanın zarar etmemesi için P nin en düşük değeri ne olmalıdır? ( ) ( ) LTC = f, k = 17 + 128 20k + 100k 3 2 2 Öncelikle LTC yi minimize eden ölçek büyüklüğü (k) ve üretim düzeyini () belirleyelim.
31 LTC LTC k ( ) 2 = 3 34+ 128 20k = 0 = 20+ 200k = 0 k = 0.1 LTC = f = + 3 2 ( ) 18 128 LTC = = 18 + 128 2 LAC LTC LMC = = + 2 3 36 128
32 Firmanın en düşük satış fiyatı LAC min düzeyi olacaktır. LAC = 2 18= 0 = 9 2 LACmi n = 18 + 128= 47 P = LAC min = 47