EGE BÖLGESİNDE PAMUK EKİM ALANLARINDAKİ DARALMA VE NEDENLERİ ÜZERİNE BİR ANALİZ Önder ERALP 1 Murat CANKURT 2 Ferit ÇOBANOĞLU 2 Altuğ ÖZDEN 2 ondereralp@hotmail.com mcankurt@adu.edu.tr ferit.cobanoglu@adu.edu.tr aozden@adu.edu.tr 1 Nazilli Pamuk Araştırma İstasyonu, Aydın 2 Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Aydın ÖZET Pamuğun bir yandan kullanım alanları açısından oldukça yaygın ve stratejik bir tarım ürünü olması, diğer yandan da dünyada sınırlı lokasyonlarda üretilebiliyor olması pamuğu önemli hale getirmektedir. Ege bölgesi 90 lı yıllarda önemli bir pamuk üreticisi iken, son yıllarda yaklaşık %70 daralarak, bu alanları bölgede pamuğa alternatif olan diğer ürünlere terk etmiştir. Bu çalışmanın amacı, Ege Bölgesi koşullarında pamuk üretimi yapan ve pamuk üretimini terk eden üreticilerin sosyo-ekonomik yapısını ortaya koymaktır. Çalışmanın ana materyalini, Ege bölgesinde hali hazırda veya geçmişte pamuk üretimi yapan çiftçilerle gerçekleştirilen 222 anketten elde edilen veriler oluşturmuştur. Araştırma alanındaki üreticiler ile ilgili genel bilgileri, işletme yapıları ile ilgili genel bilgiler ve geçmişte pamuk ekim bilgileri ortaya konulmuştur. Yapılan analizler sonucunda, görüşülen çiftçilerin yaş ortalamalarının 49 olduğu, üreticilerin arazi varlığı ortalamalarının 209 da olduğu, 1990 yılında ortalama 174 da alanda pamuk üretildiği, 2013 yılında ise, ortalama ekiliş alanlarının 89 da düştüğü belirlenmiştir. Ege bölgesi toplam pamuk ekiliş alanlarında 90 lı yıllara göre yaklaşık %50 ye varan azalış gösterdiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Pamuk, pamuk ekim alanı, pamuk üretimi, Trend Analizi, Ege Bölgesi NARROWING OF AEGEAN REGION ON COTTON AREAS AND ITS CAUSES ABSTRACT Cotton is getting more important due to both extensive use and restricted cultivation areas in the world. While Aegean Region was a major producing area in the 1990s, cotton growing areas decreased nearly %70 and alternative products to cotton has been cultivated in recent years. The aim of study is to determine socio-economic structure of cotton growers and producers that leave cotton cultivation. The main material of the study is 222 questionnaires conducted with producers that still growing or giving up cotton. General descriptions about the producers in the study area and business structures, and former cotton growing information are stated. As a result of analysis, it was determined that average of ages of farmers take part in the survey was 49, average of field areas was 209 da, cotton was cultivated in average 174 da in 1990 year and in 139
2013, average growing area decreased about 89 da. It was determined that cotton cultivation areas decreased by 50% compared with 90s. Keywords: Cotton, cotton growing areas, cotton production, Trend Analysis, Aegean Region 1.GİRİŞ Pamuk, yaygın ve zorunlu kullanım alanlarıyla, yarattığı katma değer ve istihdam olanaklarıyla üretici ülkeler açısından oldukça önemli, ekonomik öneme sahip bir üründür. Pamuk işlenmesi açısından çırçır sanayisinin, lifi ile tekstil sanayisinin, çekirdeği ile yağ ve yem sanayisinin, linteri ile de kâğıt sanayisinin hammaddesi durumundadır. Petrole alternatif olarak pamuğun çekirdeğinden elde edilen yağ, giderek artan miktarda biodizel üretiminde de hammadde olarak kullanılmaktadır. Bu sebeplerin yanında nüfus artışı ve yaşam standardının yükselmesi, pamuk bitkisine olan talebi de artırmaktadır. Ekolojik kısıtlamalar sebebiyle Dünya da sınırlı sayıda ülkede pamuk üretimi yapılabilmektedir. Dünya üretiminin yaklaşık % 85 i ülkemizin de içinde bulunduğu 7 ülkede tarafından gerçekleştirilmektedir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de pamuk üretim alanları sınırlıdır. Ülkemizde pamuk üretimi; başta Güneydoğu Anadolu Bölgesi olmak üzere Ege ve Akdeniz bölgelerinin bazı sulanabilir alanlarında gerçekleştirilebilmektedir. Bu bağlamda bu alanlardaki üreticilerin pamuktan vazgeçmesi, üretime devam etmesi veya pamuğa yönelme kararları pamuk üretimi açısından çok önemlidir. Türkiye, dünyanın en büyük 7. pamuk üreticisi, aynı zamanda 2. büyük pamuk ithalatçısı konumundadır. 2010 yılı itibariyle Türkiye, pamuk üretimi (488 bin ton), tüketimin (1.300 bin ton) % 40 nı karşılayabilir duruma gelmiştir. Bu nedenle pamuk üretim alanlarının pamuk üretimine yönlendirilmesi, buna bağlı olarak da pamuk üretiminin tekrar arttırılması, ülke ekonomisi açısından oldukça önem arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı; geçmişte pamuk üretiminin merkezi olan Ege Bölgesinde pamuk ekim alanlarında bir daralmanın ve üreticilerinin pamuk üretiminden vazgeçerek, bölgede pamuğa alternatif olan diğer ürünlere yönelmelerine ilişkin tespitlerde bulunmak ve bu daralmanın altında yatan sebepler üzerine hipotezler geliştirmektir. Geliştirilecek bu yargıların yapılacak olan araştırmalara bir esin kaynağı olmasına öncülük etmektir. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın ana materyalini, ege bölgesinde hali hazırda veya geçmişte pamuk üretimi gerçekleştiren çiftçilerle yapılan yüzyüze anketlerden elde edilen orijinal nitelikli veriler oluşturmuştur. Araştırma yöresine ait genel sosyo-ekonomik bilgiler, başta Nazilli Pamuk Araştırma İstasyonu olmak üzere GTH İl ve İlçe Müdürlükleri, Ziraat Mühendisleri Odası, Ziraat Odaları, Sanayi Odaları ve yöresel kayıt tutan kurum, kuruluş, dernekler ve konu ile ilgili önceden yapılmış çalışmalardan elde edilmiştir. Ayrıca, konu ile ilgili daha önce yapılmış araştırma ve inceleme sonuçlarından ve yayımlanan yayınlardan da yararlanılmıştır. Çalışmada, Ege Bölgesi çiftçilerin pamuk ekim-üretim tercihlerine etkili faktörlerin belirlenmesi amacıyla elde edilecek verilerin, anakitleyi en iyi düzeyde temsil edecek örnek sayısının belirlenmesi için, oransal yaklaşımdan yararlanılmıştır (Miran, 2003). Araştırmaya konu olan anakitlenin sonlu olduğu durumlarda ve belirli bir özelliği taşıyanların bilinen veya tahmin edilen oranına (p) göre örnekleme durumları için, oransal örnek hacmi hesaplama formülünden yararlanılabilir (Cankurt, 2008). 140
Np( 1 p) n 2 ( N 1 ) p ( 1 p ) px n: Örnek hacmi N: Ege bölgesindeki tarımsal işletme sayısı 2 px : Varyans p: Pamuk eken çiftçilerin oranı1 Çalışma kapsamında, Ege Bölgesinde pamuk üreten iller yer almıştır. İllerin pamuk ekiliş alanlarına göre anket sayıları belirlenmiş ve incelenmiştir. İl ve ilçelere göre anket sayılarının dağılımı; bölgede pamuk üretiminin yapıldığı illerde yıllara göre ekiliş alanlarında artış ve azalışlar olmuştur. Projede amaçlarından biri, bölgede pamuk üretiminin artırılması veya azalmasının engellenmesi ile ilgili alınabilecek önlemlerdir. Bu amaçla Ege Bölgesinde pamuk ekiliş alanlarının en yüksek seviyeye çıktığı 1996 yılı dikkate alınarak, illerin ve ilçelerin ekiliş alanlarına göre anket sayıları belirlenmiştir. Buna göre Aydın 75 adet, İzmir 54 adet, Manisa 33 adet, Denizli ve Muğla 30 adet olmak üzere toplam 222 adet anket çalışması yapılmıştır. Araştırma kurgusuna göre, çiftçi ve tarımsal işletmelere ilgili genel verilerin yanında, günümüzden geçmişe doğru hatırlayabildikleri kadarıyla, pamuk üretim faaliyetlerine ilişkin veriler derlenmiştir. Elde edilen verilerin analizinde ortalama, minimum, maksimum ve standart sapma gibi tanımlayıcı istatistiklere ek olarak yüzde ve oranlardan da yararlanılmıştır. Görüşülen işletmelerden 1990 yılından itibaren pamuk ekim alanı verileri alınmıştır. Bu verilerin ortalaması alınarak bir seri oluşturulmuş ve stabil bir azalma trendi görüldüğü için enterpolasyon yöntemiyle eksik veriler tamamlanmış. Elde edilen 24 yıllık zaman serisinden 2014-2018 yıllarına ait beş yıllık işletme başına ortalama pamuk ekim alanları tahmin edilmiştir. 3.BULGULAR VE TARTIŞMA Çiftçilerin birey ve hane özellikleri, tarımsal faaliyetlerde alacakları kararlarda önemli etkenlerdir. Bu sebeple, çiftçilerin tarımla ilgili özelliklerinin incelenmesi gerekmektedir. Araştırma kapsamında ele alınan yörede faaliyet gösteren çiftçilerin bireysel ve hanesi ile ilgili özellikleri incelenmiştir. Buna göre yaş, eğitim seviyesi ve tarımsal işletmecilikte deneyimlerinin yanı sıra çiftçilerin hanelerinde yaşayan birey sayısı ve hanedeki tarımla bizzat uğraşan birey sayısı hakkında bilgi toplanmıştır. Çizelge 1. Çiftçi ile ilgili genel bilgiler Ortalama Std Sapma Enküçük Enbüyük Medyan Yaş 49 11 22 82 50 Eğitim 8 3 5 16 5 Deneyim 31 12 2 65 30 Hane Kişi 5 2 2 11 4 Hane Tarım 2 2 1 9 2 1 En büyük örnek hacmine ulaşmak için p değeri 0.5 alınmıştır. 141
Elde edilen veriler incelendiğinde, görüşülen çiftçilerin yaş ortalamalarının 49 olduğu, en düşük 22 ve en yüksek de 82 yaşları arasında oldukları tespit edilmiştir. Söz konusu çiftçilerin eğitim düzeylerine bakıldığında ortalama 8 yıl eğitim gördükleri belirlenirken, ilkokuldan üniversiteye kadar geniş bir yelpazede eğitim farklılaşması görülmektedir. Tarımsal deneyim tarımsal kararlarda önemli bir faktördür. Deneyim ortalamaları 31 yıl olduğu ve 2-65 yıl arası varyasyon gösterdiği tespit edilmiştir. Çiftçilerin hanesi incelendiğinde, hanedeki kişi sayısı 2-11 arasında değişmekle birlikte ortalama 5 kişi/hane olduğu belirlenmiştir. Hane halkının tarımsal faaliyetlere katılma durumlarına bakıldığında hane başına ortalama 2 kişinin tarımsal üretime destek verdiği görülmüştür. Üreticilerin arazi varlığı, mülkiyet durumu ve arazilerin özellikleri, tarımsal faaliyetlerde önemli bir unsurdur. Bu sebeple, işletme ile ilgili genel bilgilerin incelenmesi önem arz etmektedir. Araştırma kapsamında ele alınan yörede faaliyet gösteren çiftçilerin işletme özellikleri ile ilgili özellikleri incelenmiştir. Buna göre arazi varlığı, mülkiyet durumu, arazinin sulu veya kuru olma durumu hakkında bilgi toplanmıştır. Çizelge 2. İşletme ile ilgili genel bilgiler Ortalama Std Sapma En küçük En büyük Medyan Arazi varlığı (da) 209 292 7 2750 115 Mülk 119 174 5 1400 60 Kiralanan 138 250 4 2530 80 Ortakçılık 138 184 18 800 55 Kiraya verilen 64 61 8 150 30 Sulu 203 289 7 2750 110 Kuru 50 64 5 250 28 İncelenen verilere göre, görüşülen üreticilerin arazi varlığı ortalamalarının 209 da olduğu, en düşük 7 da, en yüksek de 2750 da olduğu tespit edilmiştir. Çiftçilerin mülk arazi ortalaması 119 da, kiralanan ve ortakçı olarak işlenen arazi ortalaması 138 da, kiraya verilen arazi ortalaması 64 da olarak belirlenirken, mülk, kiralanan, ortakçılık ve kiraya verilen arazi büyüklüğünde geniş bir farklılaşma görülmektedir. Tarımsal işletme büyüklüğü tarımsal üretim kararlarında önemli bir faktördür. Arazilerin mülkiyet durumuna göre 4 ile 2530 da arası varyasyon gösterdiği tespit edilmiştir. Görüşülen üretici arazilerinin, büyük çoğunluğunun sulu arazi olduğu, ortalama 203 da, en küçük 7 da, en büyük 2750 da olduğu, kuru arazinin ise ortalama 50 da olduğu, 5 ile 250 da arasında değiştiği belirlenmiştir. 142
EVET 88% HAYIR 12% Şekil 1. Herhangi bir tarımsal kooperatife üyelik durumu Tarımsal faaliyetlerde bulunan üreticilerin tarımsal kooperatiflere üye olması ekim kararlarında önemli bir faktördür. Çalışmada üreticilerin herhangi bir tarımsal kooperatife üyelik durumu incelenmiştir. Anket yapılan üreticilerin %88 i herhangi bir tarımsal kooperatife üye olduğunu belirtmiştir. EVET %54 HAYIR %46 Şekil 2. Kooperatif faaliyetlerine aktif katılma durumu Herhangi bir tarımsal kooperatiflere üye olan üreticilerin üye bulunduğu kooperatifin faaliyetlerine aktif olarak katılması yine ekim kararlarında önemli bir faktördür. Çalışmada herhangi bir tarımsal kooperatife üye olan üreticilerin kooperatif faaliyetlerine aktif katılıp katılmadığı incelenmiştir. Anket yapılan üreticilerin %54 kooperatife faaliyetlerine aktif katıldığını belirtmiştir. 143
Ege bölgesinde pamuk ekiliş alanları 2000 li yıllardan sonra hızlı bir şekilde düşme eğilimine girmiştir. Bölgedeki çiftçilerin pamuk üretiminden vazgeçme kararlarının nedenlerinin tespiti için pamuk ekim geçmişlerinin incelenmesi gerekmektedir. Araştırma kapsamında ele alınan bölgede faaliyet gösteren çiftçilerin pamuk ekim geçmişleri incelenmiştir. Buna göre 1990 yılından 2013 yılına kadar belli aralıklar ile pamuk ekim alanları hakkında bilgi toplanmıştır. Çizelge 4. Çiftçilerin pamuk ekim geçmişleri Ortalama Std Sapma En küçük En büyük 2013 89 219 6 2750 2012 94 220 5 2750 2011 106 229 5 2750 2005 117 217 6 2000 2000 151 199 5 1600 1990 174 208 8 1600 Ege Bölgesindeki üreticiler son dönemlerde tarımsal üretimde tercihlerini pamuktan vazgeçme yönünde kullanmışlardır. Bölgede; 1990 yılında ortalama 174 da ve en yüksek 1600 da alanda pamuk üretildiği, 2013 yılında ise, ortalama ekiliş alanlarının 89 da düştüğü, en büyük 2750 da alanda pamuk üretildiği tespit edilmiştir. Ege bölgesi toplam pamuk ekiliş alanlarında 90 lı yıllara göre yaklaşık %50 ye varan azalış görülmüştür. İşletme Başına Ortalama Pamuk Ekim Alanı ve Tahmini (da) 200 180 160 140 pamukea tahmin 120 100 80 60 40 20 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Şekil 3. Ege bölgesinde yıllara göre işletme başına pamuk ekim alanı ortalamaları ve tahmini (da) Anket verilerinden elde edilen 1990 ile 2013 yılları arasındaki pamuk ekim alanlarına ait veriler enterpolasyon yöntemi ile tamamlanmış ve ilgili yıllara göre bir eğilim ortaya çıkmıştır. 144
Yapılan araştırmada ege bölgesinde 1990-2013 tarihleri arasında pamuk üretimi yapan veya yapmış olan üreticilere ait ortalama değerler Şekil 3 te görülmektedir. Elde olan veriler 5 yıllık hareketli ortalamalar kullanılarak 2014-2018 yılları tahmin edilmiştir. Bu tahmin değerleri de Ege bölgesinde yaklaşık son otuz yılda ortaya çıkan pamuk ekinm alanlarının daralmasının devam edeceğini göstermektedir. Pamuk ekim alanlarındaki daralma eğiliminin 2013 yılından itibaren devam edeceği ve 2018 yılına gelindiğinde işletme başına 75 dekara kadar gerileyeceği tahmin edilmiştir. 4. SONUÇLAR Araştırma alanındaki üreticilerin yaş ortalamalarının 49 olduğu ve 22 ile 82 yaşları arasında oldukları tespit edilmiştir. Bölgede pamuk üretiminin kuşaktan kuşağa aktarılan, sosyolojik olarak ta diğer ürünlerden farklı bir bağlılığın olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca pamuk üretim deneyimlerinin ortalama 31 yıl olduğu, geçmişten gelen deneyimlerin ve bilgilerin pamuk üretiminde yüksek verim ve karlılığa neden olduğu görülmüştür. Böylece son dönemlerde yüksek maliyelere karşı yüksek verim ile üretim yaparak, pamuk üretiminde sürdürülebilirlik sağlanmıştır. Son yıllarda ülkemizde pamuk üretim masraflarının hızla artması, ithalat baskısı ve diğer ülkelerin ihracat politikaları nedeniyle elyaf fiyatlarının bu oranda artmaması sebebiyle pamuk üretim alanları Ege Bölgesinde 250 bin (1996) hektardan 82 bin hektara (2010), kadar azalmıştır. Pamuk alanları giderek buğday ve mısır alanları haline dönüşmekte veya alternatif ürünler ile rekabet edemez hale gelmiştir. Çalışma kapsamında incelenen tarımsal işletmelerin ortalama pamuk ekim alanları incelendiğinde, 1990 yılında ortalama 174 da iken, stabil bir azalmayla 2013 yılında bu değer 89 dekara kadar çekilmiştir. Yani son 24 yılda pamuk ekim alanlarının yaklaşık yarısı pamuğa alternatif olabilen diğer ürünlere aktarılmıştır. Yapılan trend analiziyle görülmüştür ki, şartlarda bir değişiklik olmazsa, bu azalma gelecek beş yıllık dönemde devam edecektir. 2014 yıllından itibaren daralma devam edecek ve 2018 yılına gelindiğinde işletme başına ortalama pamuk ekim alanı 75 dekara kadar azalacaktır. Politika yapıcıların bu konuda duyarlı olmaları ve en kaliteli pamuk üretiminin gerçekleştiği Ege Bölgesinde pamuk üretimine devam edilmesini istiyorlar ise gerekli önlemleri ivedi bir şekilde almaları yerinde olacaktır. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar, pamuk üretimde karar veren tarımsal üretici olan çiftçinin kararlarına etkili faktörlerin belirlenmesi, daha önce pamuk üretilen alanlarda hangi ürünlerin üretildiği, hangi ürünlerin Ege Bölgesinde pamuğa alternatif olabilecekleri ve bu ürünlerinin karlılık durumlarının ne düzeyde olduğu karşılaştırmalı olarak incelenebilecek konular olarak belirmiştir. 145
KAYNAKLAR Akgül, A., Çevik, O., 2005. İstatistiksel Analiz Teknikleri SPSS te İşletme Yönetim Uygulamaları, Mustafa Kitabevi, Ankara. Anonim, 2010. Cotton World Statistics-September 2010, Cotton This Month- July 2011, http://icac.org/ [Erişim: 17 Kasım 2011] Bayazıt, Ö., 2006. Use of analytic network process in vendor selection decisions. Benchmarking: An International Journal, 13(5), 566-579. Cankurt, 2008. Aydın Yöresinde Çiftçilerin Traktör Talebi, Satın Alma Davranışları ve Kullanım Memnuniyetinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Charnes, A., Cooper, W.W., Rhodes, E., 1978. Measuring the efficiency of decision making units, European. Journal of Operational Research 2, 429-444. Forman, E.H., Selly, M.A., 2000. Decision by Objectives, How to Convince Others That You are Right. World Scientific, Singapore, 402 p. Greene, W.H., 2000. Econometric Analysis, 4th Ed. Prentice-Hall, New Jersey. Guo, L.S., He, Y.S., 1999. Integrated multi-criteria decision model: a case study for the allocation of facilities in Chinese agriculture. Journal of Agricultural Engineering Research, 73, 87-94. Günden, C., Miran, B., 2001. Pamuk Üretiminde Teknik Etkinlik: Bir Örnek Olay, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yayın No: 211, Ankara. Miran B., 2003. Temel İstatistik Ege Üniversitesi Basımevi ISBN 975-9308800 Bornova İzmir. TÜİK, 2011. Türkiye istatistik Kurumu Resmi Web Sayfası, www.tuik.gov.tr [Erişim: 2 Şubat 2011] 146