/ www.sosyalarasirmalar.com Issn: 1307-9581 hp://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2860 TÜRKİYE DE DIŞ TİCARET VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİN ANALİZİ ANALYSIS OF RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN TRADE AND ECONOMIC GROWTH IN TURKEY Dilek ŞAHİN Savaş DURMUŞ ** Öz Türkiye nin dış icare poliikalarında 1980 sonrası önemli yapısal dönüşümler yaşanmış ve dış icare Türkiye nin ekonomik büyümesinde önemli bir belirleyici haline gelmişir. Bu çalışmada 2002:01-2017:12 dönemine ai ihraca, ihala ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki analiz edilmişir. Değişkenlerin durağanlığı yapısal kırılmasız birim kök esi (ADF, PP) ve yapısal kırılmaya izin veren (Lee-Srazcih) birim kök esi ile analiz edilmişir. Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisine Fourier Sandar Granger esi ile bakılmışır. Fourier Sandar Granger nedensellik esinde, ihala ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Ekonomik büyümeden ihracaa doğru ek yönlü nedenselliğin olduğu görülmüşür. Analiz bulguları Türkiye de ihalaa dayalı büyüme hipoezini desekler nielikedir. Anahar Kelimeler: Ekonomik Büyüme, Dış Ticare, Nedensellik Analizi, Türkiye. Absrac Afer 1980 significan srucural ransformaions have occurred in Turkey's foreign rade policy and foreign rade has become an imporan deerminan of economic growh in Turkey. In his sudy, he relaionship beween expors, impors and economic growh for he period 2002: 01-2017: 12 has been analyzed. The sabiliy of he variables, he uni roo es wihou srucural break (ADF, PP)and allowing srucural breakdown (Lee-Srazcih)were analyzed by uni roo es. I was looked causaliy relaionship beween variables Fourier Sandard Granger ess. In he Fourier Sandard Granger causaliy es, here was a wo-way causaliy relaionship beween impors and economic growh. I has been seen ha economic growh is one-way causaliy owards expor. Analysis findings suppor he growh hypohesis based on impors in Turkey. Keywords:Economic Growh, Foreign Trade, Causaliy Analysis, Turkey. I. GİRİŞ Ekonomik büyüme hızı, bir önceki döneme göre ülkenin oplam üreim kapasiesinde oraya çıkan arışı ifade emekedir. Ekonomik büyümeyi sağlayarak refah düzeylerini yükselmek iseyen ülkeler sanayileşme poliikaları ile büyümeye çalışırken çoğu zaman kaynak kısııyla karşılaşmaka ve dış kaynak kullanımına yönelmekedir. Günümüzde ülkelerin birbirleriyle olan ekonomik ilişkilerinin önemli kanallarından biri de dış icareir. Ekonomik büyümenin kaynağı olarak görülen dış icarein Klasik ikisaçılar arafından kapsamlı bir şekilde incelendiği görülmekedir. Smih, Ricardo ve Heckscher-Ohlin gibi ikisaçıların gelişirdikleri modellerde dış icarein, karşılıklı iki ülkenin dış icareen kazançlarını arırmalarının önemli bir aracı olduğu ileri sürülmekedir. Adam Smih e göre dış icare kaynakların en verimli alanlarda kullanılmasını sağlayarak ülkenin yeni pazarlara ulaşmasına yardımcı olur. Pazarın genişlemesi daha fazla işbölümüne yol açar ve işbölümü de emeğin verimliliğini arırır. Ayrıca dış icare, üreim fazlasının saılmasını sağlayarak karşılığında alep eksikliği çekilen başka bir mal alınmasını sağlar. Böylelikle ekonomide aksayan arz alep dengesinin yeniden kurulmasına yardım emiş olur (Yılmaz, 2010, 20). Ekonomi lieraüründe ihala, ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki arışılan önemli konulardan biridir. İhala ve ihraca mikarındaki, yani dış icare hacmindeki arış ölçek ekonomisine geçişi, eknolojik yenilikler yaraarak isihdamı ve işgücü verimliliğini arırarak ekonomik büyümeyi yükselebilmekedir. Bu bağlamda, dış icarein ekonomi üzerine ekisini dör emel başlık alında oplamak mümkündür. (i) Dönüşüm fonksiyonu: Dış icare iç ekonomik dengeyi yeniden şekillendiren bir fonksiyon üslenir. (ii) Büyüme fonksiyonu: Dış icare arışı bir yandan üreim arışını sağlarken; diğer yandan oraya çıkan rekabe nedeniyle işgücünün daha verimli çalışmasına böylelikle ekonomik büyümenin sağlanmasına yardımcı olur. (iii) İç ekonomiyi koruma fonksiyonu: Dış icare iç ekonomide oraya çıkan ıkanıklıkların ekonomide küçülmeye neden olması önünde önemli bir önleyici rolü üslenir. (iv) Çoklu ekileşim fonksiyonu: ihraca ile büyüme, büyüme ve milli gelir arasında; milli gelir ile oplam alep ve refah arasında yakın bir ilişki mevcuur (Ayaç ve Akduğan, 2012, 56). Dış icare yoluyla bir yandan daha geniş pazarlara Dr. Öğr.Üyesi, Sivas Cumhuriye Üniversiesi Turizm Fakülesi, Turizm İşlemeciliği Bölümü, dilek58sahin@homail.com. ** Dr. Öğr. Üyesi, Kafkas Üniversiesi İBBF, Uluslararası Ticare ve Lojisik Bölümü, sdurmus_75@homail.com.
ürün saılması, ölçek ekonomileri ve aran verimlilik ile ekonomik büyüme sağlanırken öe yandan ara ve sermaye malları ile emel hammaddelerin yur dışından ihalaı da ülkelerin ihiyaç duyduğu girdilere kolaylıkla ulaşabilmelerini ve böylelikle ekonomik büyümelerini arırabilmelerine yardımcı olmakadır (Değer ve Paa, 2017, 32). Günümüzde her ülke, sahip olduğu üreim fakörlerini, coğrafi ve fiziksel koşullarını, eknolojik düzeyini veri alarak ekonomik büyüme ve kalkınmasını gerçekleşirmede farklı sraejileri uygulayabilmekedir. Bu bağlamda ülkelerin birbirini amamlayıcı nielike olan ihal ikamesine dayalı sraeji ile ihracaa dayalı sraejisi olarak iki farklı sraejiyi uyguladıkları görülmekedir. İhal ikamesine dayalı sraeji benimsendiğinde; ihalala alınan mal ve hizmelerin ülke içinde üreilmesi için bir emel yapı oluşurulmaka ve böylelikle ülkeye yönelen ihala gerek gümrük vergileri gerekse görünmez engeller gibi farklı dış icare poliikası araçları ile engellenmekedir. İhracaa dayalı sraeji ercih edildiğinde ise, içeride üreilen mal ve hizmelerin ülke dışına saılarak döviz girdisi elde edilmesi amaçlanmakadır. Ekonomik büyüme ve ihraca arasındaki ilişki ihracaa dayalı büyüme sraejisi ile açıklanmakadır. İhracaa dayalı büyüme dör farklı şekilde açıklanabilmekedir. (i) Kısa dönemde Keynesyen görüşü akiben ihraca, dış icare çarpanı aracılığıyla gelir arışına yol açmakadır. (ii) İhracaan elde edilen dövizin gerek yur içi gerekse yur dışı alebin karşılanması için yapılacak üreimde ihiyaç duyulan girdi ihalinin finansmanında kullanılarak üreim arışının böylelikle ekonomik büyümenin sağlanmasına yardımcı olur. (iii) ihracaın rekabei arırarak ölçek ekonomilerini gelişirmesi ve eknolojik ilerleme sayesinde ekonomik büyümeyi arırmasıdır. (iv) İçsel Büyüme Teorisinin de beliriği gibi, ihraca sekörlerinin büyümeyi sağlayan ekin üreim yönemleri vb. poziif dışsallıklar sağlamasıdır. İhalaa dayalı büyümede; ihala bir yandan üreim fonksiyonundaki eknoloji fakörünü elde emede, öe yandan üreimde ihiyaç duyulan, faka ülkede bulunmayan veya mikar ve nielik olarak yeersiz olan ara ve sermaye mallarını emin eme imkânı sağlamasından öürü ekonomik büyümenin arırılmasına yardımcı olmakadır. Özellikle İçsel Büyüme Modelleri, ihalaın dünyada gelişirilen yeni eknoloji ve bilgiye ulaşım kanalı olması nedeniyle uzun vadede ekonomik büyümede önemli rol üslendiğini belirmekedir (Korkmaz ve Aydın, 2015, 51-52). İhraca ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki ihracaın ekonomik büyümenin mooru olduğunu iddia eden ihracaa dayalı büyüme hipoezine dayanmakadır. Bu hipoeze göre; ihracaan ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi bulunmaka ve ihraca arışı geliri, gelir arışı yur içi alebi ve yur içi alep arışı da ekonomik büyümeyi hızlandırmakadır. Ayrıca ekonomik büyüme de ihracaı ekileyebilmekedir. Hızlandıran mekanizmasıyla ekonomik büyüme beraberinde yeni yaırımları ve böylelikle ihracaı arıracakır. Ekonomik büyümeden ihraca doğru ek yönlü nedensellik ilişkisini vurgulayan bu ilişki lieraürde büyümeye dayalı ihraca hipoezi ile ifade edilmekedir. Ekonomik büyüme ile ihala arasındaki ilişkiye bakıldığında; ekonomik büyümenin beraberinde gelir arışı ve ihala arışına neden olduğu böylelikle ekonomik büyümeden ihalaa doğru ek yönlü bir nedenselliğin bulunduğu görülmekedir. İkincisi ise, ihal edilen sermaye ve yaırım mallarıyla, sermaye sokunun ve böylelikle ekonomik büyümenin aracağını savunan ihalaa dayalı büyüme hipoezidir. Bu hipoez, ihala yoluyla yur içi piyasalarda rekabein ve daha kalieli ara girdilere ulaşılması nedeniyle ekonomik büyümenin hızlanacağı beklenileriyle de deseklenmekedir (Çeşepe vd., 2013, 12). 1929 yılından sonra, Türkiye de ihalaa gümrük vergisi uygulama hakkını elde emesiyle birlike uzun bir süre korumacı ve ihal ikamesine dayalı sanayileşme sraejisi izlenmişir. 1970 ve 1980 li yıllarda dünyada dışa açık ve ihracaı eşvik edici poliikaların uygulanması Türkiye de 24 Ocak 1980 kararlarının alınarak ihracaa dayalı sanayileşme sraejisine geçmesine zemin oluşurmuşur. 1989 da sermaye harekelerinin serbesleşirilmesiyle birlike sermayenin mobiliesinin arırılması amaçlanmışır. 1990 lı yıllara gelindiğinde 1995 e AB ile imzalanan Gümrük Birliği anlaşması ile gümrük arifeleri bazı mallarda AB ülkelerine karşı sıfırlanarak üçüncü ülkelere karşı arifelerde önemli bir indirime gidilmişir ( Kur ve Terzi, 2007, 25). Son 30 yıllık dönemde, Türkiye de dâhil gelişmeke olan ülkelerinden çoğunun daha önce uyguladıkları ihal ikamesine dayalı sanayileşme poliikalarını erk ederek, ihracaa dayalı sanayileşme poliikalarına geçiği görülmekedir. Dış icare ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin yönü araşırılırken, dış icare bağlamında sadece ihracaın ele alınarak ihracaa dayalı büyüme hipoezinin geçerliliğinin sınanması yanılıcı olabilmekedir. Bu nedenle ihraca ve ihalaın ekonomik büyümeyle olan ilişkisinin birlike değerlendirilmesi daha gerçekçi bulgulara ulaşılmasını ve daha doğru poliika önerileri gelişirilebilmesi açısından son derecede önemlidir. Ayrıca üreim sekörlerinin ve ekonominin verimlilik düzeyleri yükselilecekse, büyüme, ihraca ve ihala ilişkisinin sağlıklı biçimde espi edilmesi önemlidir. Bu nedenle bu çalışmada; Türkiye ekonomisinde reel ihraca ve reel ihala ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki analiz edilmişir. Çalışmada 2002:01-2017:12 dönemine ai aylık veriler kullanılmışır. - 1115 -
İhraca ve ihala değişkenleri reel hale geirilerek kullanılmışır. Ekonomik büyümeyi emsilen ise aylık yayınlanan sanayi üreim endeksi değişkeni kullanılmışır. Çalışma şu şekilde organize edilmişir: Giriş bölümünü akip eden bölümde konu ile ilgili lieraür aramasına yer verilmişir. Veri seinin yer aldığı bölümün ardından meodoloji ve analiz bulgularının bulunduğu bölüme yer verilmişir. Çalışma sonuç bölümü ile amamlanmışır. II. LİTERATÜR TARAMASI Lieraürde dış icarein ekonomik büyüme üzerindeki ekisini ihracaa bağlı olarak açıklamaya çalışan çalışmalar, söz konusu ilişkiyi ihracaan kaynaklanan verimlilik ve ölçek ekilerine dayandırmakadır. Diğer arafan ihala ve ekonomik büyüme ilişkisini ele alan çalışmalar ise, aramalı ve sermaye malı ihalaının uygun girdi çeşililiği sağlaması ve sermayenin nispi fiyaını düşürmesiyle birlike yaırım maliyelerini azalması böylelikle ekonomik büyümeyi arıracağına dayandırmakadır. Lieraürde dış icare ve ekonomik büyüme ile ilgili yapılan çalışmalardan bazılarını şu şekilde özelemek mümkündür: Elbeydi vd., (2010), 1980-2007 dönemleri arasında Libya da ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi analiz emişir. Analiz bulguları; gelir, ihraca ve nispi fiyaların eş büünleşik olduğunu gösermişir. İhraca ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemde iki yönlü nedensellik ilişkisine raslanılmışır. Analiz bulguları ayrıca, ihraca arışının ekonomik büyümeyi hızlandırdığını gösermişir. Iqbal vd., (2012), 1960-2009 dönemleri arasında Pakisan da ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi ele almışır. Granger nedensellik analizi bulguları; ekonomik büyümeden ihracaa doğru ek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğunu gösermişir. Shihab vd., (2014), 2000-2012 dönemleri arasında Ürdün de ekonomik büyüme ve ihraca arasındaki ilişkiyi analiz emişir. Granger nedensellik analizi sonucunda, ekonomik büyümeden ihracaa doğru bir nedensellik ilişkisine raslanılmışır. Kumari ve Malhora (2014), 1980-2012 dönemleri için Hindisan da ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Johansen eşbüünleşme ve Granger nedensellik analizi ile araşırmışır. Analiz bulguları, ihraca ile kişi başına düşen GSYH arasındaki uzun süreli denge ilişkisinin olmadığını gösermişir. Saleem ve Sial (2015), 1973-2013 dönemleri arasında Pakisan da ihraca ve ekonomik arasındaki ilişkiyi ele almışır. ARDL sınır esi yönemi ile kısa ve uzun dönemli ilişkiyi analiz emişir. Ayrıca Granger nedensellik esi ile değişkenler arasındaki ilişki ele alınmışır. Analiz bulguları; ihraca, beşeri sermaye ve sermaye oluşumunun Pakisan ın ekonomik büyümesinde önemli bir rol üslendiğini gösermişir. Granger nedensellik analizi, kısa ve uzun dönemde ihraca ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin olduğunu gösermişir. Raza ve Ying (2017), 1967-2015 dönemleri arasında Pakisan da ihracaa yönelik büyüme hipoezinin geçerliliği Toda Yamamoo Granger nedensellik analizi ile es emişir. Analiz bulgularında, ihracaan ekonomik büyümeye; ihracaan yaırımlara; ekonomik büyümeden yaırımlara doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Türkiye için yapılan çalışmalardan bir kısmını ise şu şekilde özelemek mümkündür: Kur ve Terzi (2007), 1989:1-2003:4 dönemlerini kapsayan üç aylık veriler kullanılarak ihraca, ihala ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki Türkiye ekonomisi için analiz emişir. VAR analizi, varyans ayrışırması ve eki-epki analizi kullanılmışır. VAR analizinde; ihracaan ihalaa ve ekonomik büyümeye ve ihalaan verimlilik arışına doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Bununla birlike, ihala ve ekonomik büyüme, ekonomik büyüme ve verimlilik arışı, ihraca ve verimlilik arışı arasında iki yönlü nedensellik ilişkisine raslanılmışır. Analiz bulguları, ihracaı eşvik edici sanayileşme ve içsel büyüme eorilerini deseklemekedir. Akaş (2009), 1996-2006 dönemleri arasında Türkiye de ihraca, ihala ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi analiz edilmişir. Analiz bulgularında ihraca, ihala ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli ilişki olduğu görülmüşür. Nedensellik analizi sonuçlarında; ihala, ihraca ve ekonomik büyüme arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Haa Düzelme Modeline göre uzun dönemde, ihracaan ihalaa, ihalaan ihracaa büyümeden ihracaa ve büyümeden ihalaa doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Ayaç ve Akduğan (2012), Türkiye de 2001:01-2011:03 dönemine ai üçer aylık verilerle GSYH, ihala ve ihraca arasındaki ilişki Granger nedensellik analizi, Johansen eşbüünleşme esi ve VAR analizi ile incelemişir. Granger nedensellik esinde; ihalaan, ihraca ve GSYH ya doğru nedensellik, ihracaan da GSYH ya doğru nedensellik olduğu görülmüşür. Yani kısa dönemde ihala ve ihraca GSYH yı ekilemeke, bunun yanı sıra ihala ihracaı da ekilemekedir. Uzun dönemde, GSYH dan ihalaa ve ihracaa doğru bir - 1116 -
nedensellik görülmekedir. Başka bir ifadeyle, uzun dönemde ihala ve ihraca GSYH daki değişimden büyük oranda ekilenmekedir. Çeşepe vd., (2013), 1974-2011 dönemleri arasında, Türkiye de doğrudan yabancı yaırım, ekonomik büyüme ve dış icare arasındaki ilişkiyi ele almışır. Toda-Yamamoo nedensellik esinin kullanıldığı çalışmada elde edilen bulgular; büyümeye dayalı ihraca, ihracaa bağlı DYY ve ihalaa bağımlı ihraca hipoezlerini deseklemişir. Özcan ve Özçelebi (2013), Ocak 2005/Kasım 2011 dönemlerinin ele alındığı çalışmada, ihracaa dayalı büyüme hipoezinin Türkiye de geçerliliğini es emişir. Çalışmada ihala, ihraca, döviz kuru ve sanayi üreimi arasındaki ilişkiler kısa ve uzun dönemli dinamikleri dikkae alan Vekör Haa Düzelme (VEC) modeli yardımıyla incelenmişir. Analiz bulguları Türkiye de ihracaa dayalı büyüme hipoezinin geçerliliği yönünde kanılar sunmuşur. Saraç (2013), 1989:2-2011:4 çeyrek dönem ele alınarak Türkiye de ihraca ve ihalaın ekonomik büyüme üzerindeki ekisi doğrusal olmayan ekonomerik yönemlerle analiz emişir. Analiz bulguları, ihraca ve ihalaın ekonomik büyümeyi poziif yönde ekilediğini gösermişir. Çalışmanın ele aldığı dönemler iibariyle, ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinin ve içsel ekonomik büyüme eorisinin ihala ve ekonomik büyüme ilişkisi ile olan görüşün geçerli olduğu görülmüşür. Uçan ve Koçak (2014), 1990-2011 dönemini kapsayan üçer aylık veriler kullanılarak ihala, ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi analiz emişir. Analiz bulgularında, ele alınan dönemler iibariyle ekonomik büyüme ve dış icare verileri arasında uzun dönemli bir ilişki bulunmuşur. Kısa dönemdeki sapmaların yedi dönem sonra uzun dönem dengesine ulaşacağı bulgusuna ulaşılmışır. Korkmaz (2014), 1998:01-2013:03 dönemine ai veriler kullanılarak Türkiye de oplam ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisine bakılmışır. Analiz sonucunda; ihracaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedensellik ilişkisine raslanılmışır. Bulgular ihracaa dayalı büyüme hipoezini desekler nielike çıkmışır. Küçükaksoy vd., (2015), 2003:Q1 ve 2015Q1 çeyreklik verileri kullanılarak Türkiye de ihracaa dayalı büyüme hipoezinin geçerliliğinin es edildiği bu çalışmada, değişkenler arasında, Johansen koenegrasyon esine göre uzun dönemli bir ilişki yokken, Gregory-Hansen koenegrasyon esine göre uzun dönemli bir ilişki espi edilmişir; Toda-Yamamoo esine göre reel ihraca ile reel GSYIH arasında çif yönlü nedensellik vardır. Elde edilen bulgular; Türkiye için ihracaa dayalı büyüme hipoezinin geçerliliğini ispalamışır. Ayrıca FMOLS, DOLS ve CCR yönemleri uzun dönemde reel ihracaa oraya çıkan %1 lik bir arışın reel GSYH yı sırasıyla %1.5195, %1.5552, %1.3171 oranlarında arırdığını gösermişir. Her üç yönem de ihracaa dayalı büyüme hipoezinin Türkiye için geçerli olduğu sonucuna ulaşılmışır. Korkmaz ve Aydın (2015), Türkiye ekonomisinde dış icare ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisinin analiz edildiği bu çalışmada 2002:Q1-2014Q2 dönemi üçer aylık ihraca birim değer endeksi, ihala birim değer endeksi ve ekonomik büyüme değişkenleri kullanılmışır. Granger nedensellik esinde; Türkiye de ihala ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Analiz bulguları ihala iişli büyüme, büyüme çekişli ihala yaklaşımlarının Türkiye için geçerli olduğunu deseklemişir. Hüseyni ve Çakmak (2016), 1980-2010 dönemi arasında ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki eşbüünleşme ve nedensellik esi ile analiz emişir. Analiz kapsamında; Türkiye nin yıllık oplam ihracaı, gayrisafi yuriçi hâsıla değeri ve gayri safi sabi sermaye oluşumu değişkenleri kullanılmışır. Analiz bulguları, değişkenlerin eşbüünleşik olduğunu gösermişir. Ayrıca, Granger nedensellik esi; ihracaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğunu gösermişir. Paa (2017), 1971-2014 döneminde ihraca, ihala ve oplam dış icare ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki Toda-Yamamoo nedensellik esi, genelleşirilmiş eki-epki ve varyans ayrışırma analizleri ile ele alınmışır. Analiz bulguları, kısa dönemde ihraca, ihala ve dış icareen ekonomik büyümeye doğru poziif ek yönlü ve isaisiksel olarak anlamlı bir nedensellik ilişkisi olduğunu gösermişir. III. VERİ SETİ Bu çalışmada 2002:01-2017:12 dönemine ai aylık veriler kullanılmışır. Analiz kapsamında; ihraca, ihala ve ekonomik büyüme değişkenleri kullanılmışır. Değişkenlerden reel ihraca, Türkiye için dolar bazında ve mevsimselliken arındırılmış olarak alınan nominal ihraca değerlerinin, (2010=100) bazlı ihraca birim değer endeksine bölünmesi ile elde edilmişir. Reel ihala verilerine, Türkiye için dolar bazında ve mevsimselliken arındırılmış olarak alınan nominal ihala değerlerinin, (2010=100) bazlı ihala birim değer endeksine bölünmesi ile ulaşılmışır. Yur içi gelir değişkeni için lieraürdeki benzer çalışmalarda genellikle gayri safi yur içi hâsıla (GSYH) ercih edilmişir. Ancak bu çalışmada aylık verilerle çalışıldığından 3 aylık - 1117 -
dönemler iibariyle açıklanan GSYH yerine aylık olarak yayınlanan sanayi üreim endeksi kullanılmışır. Sanayi üreim endeksi (2010=100) bazda ve mevsimselliken arındırılmış olarak alınmışır. Verilere TÜİK, TCMB resmi siesinden ulaşılmışır. Çalışmada kullanılan değişkenler ve kaynaklarına Tablo 1 de yer verilmişir. Çalışmada kullanılan model (1) nolu Eşilikeki gibidir: lnsanayi 1lnİhraca 2lnİhala (1) i i i i i Tablo 1: Çalışmada Kullanılan Değişkenler ve Kaynakları Değişken Kısalma Kaynak Dönem Sanayi Üreim Endeksi (2010=100) Sanayi TCMB Reel İhraca (Nominal ihraca/ (2010=100) bazlı ihraca birim değeri Reel İhala (Nominal ihala/(2010=100) bazlı ihala birim değeri İhraca İhala TÜİK 2002:01-2017:12 Değişkenlerin anımlayıcı isaisikleri ve korelasyon kasayıları marisi Tablo 2 de göserilmekedir. Korelasyon kasayıları marisine göre her beş değişken birbirleri ile poziif bir ilişki içerisindedir. Ancak bu ilişki değişkenler arasında herhangi bir nedensellik olduğunu ve nedenselliğin yönü hakkında bilgi kesin olarak sunmamakadır. Tanımlayıcı isaisiklere bakıldığında, oralama ve oranca değerler birbirlerine yakın olduğu görülmekedir. Tablo 2: Değişkenler Arası Korelasyon Marisi ve Tanımlayıcı İsaisikler Değişkenler lnsanayi lnihala lnihraca lnsanayi 1.00 0.98 0.55 lnihala 0.98 1.00 0.54 lnihraca 0.55 0.54 1.00 Oralama 4.59 18.79 18.27 Oranca 4.61 18.85 18.37 Maksimum 4.96 19.28 18.89 Minimum 4.06 17.94 11.07 Sandar Haa 0.22 0.30 0.70 IV.EKONOMETRİK YÖNTEM VE BULGULAR A. ADF ve PP Birim Kök Tesleri Dickey ve Fuller(1979) arafından gelişirilen AugmenedDickey Fuller (ADF) esi zaman serilerinin birim kök içerip içermediğini ölçmeye yarayan, DF birim kök esinin gelişirilmiş halidir. Bu yönemde H 0 hipoezine göre seriler birim kök içerirken (durağan değilken); alernaif hipoeze göre seriler birim kök içermemekedir (durağandır). Bu yönemde denklem (2) sabili, denklem (3) sabili-rendli modelleri gösermekedir. Y Y Y 0 1 i i j 1 k (2) Y Y Y 0 1 1 i i j 1 k (3) Yukarıda yer alan denklem (2) ve (3) de; Y analiz edilen değişkenin birinci farkını; 0 sabi erimi;, rendi; Y 1 gecikmeli fark erimini; k, opimal gecikme uzunluğunu;, haa erimini gösermekedir. Bu yönemde kasayısının sıfıra eşi olup olmadığı es edilmekedir. Bulunan es isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak, serinin durağan olup olmadığı espi edilmekedir. Phillips ve Perron (1988) arafından gelişirilen PP esi ise ADF esinden, haa erimlerinin isaisiksel olarak bağımsız olmadığı, aralarında zayıf bağımlılık olduğu ve homojen dağılım yerine heerojen dağılıma sahip olmaları gibi özelliklerle farklılaşmakadır. PP yöneminde yer alan denklemler aşağıda göserilmekedir: Y Y (4) 0 1 1 Y ( / 2) 0 1Y 1 2 T (5) - 1118 -
Yukarıda yer alan (4) ve (5) nolu denklemler sırasıyla sabili ve sabili-rendli modelleri gösermekedir. Bu modelde; Y es edilen değişkeni, 0 sabi erimi, rendi, T gözlem sayısını ve haa erimini gösermekedir. Bu yönemde es edilecek değer kasayısıdır.adf yönemindeki gibi bulunan değer MacKinnon kriik ablo değeriyle karşılaşırılarak, serinin durağan olup olmadığı belirlenmekedir. Sabili-rendli modelde ADF ve Philips-Peron es sonuçlarının sunulduğu Tablo 3 e göre, ADF es isaisiğinde sanayi ve ihala değişkeni birinci dereceden farkı alındığında durağan hale gelmişir. İhraca değişkeni düzey değerinde durağan çıkmışır. Başka bir ifadeyle sanayi ve ihala değişkeni I(1), ihraca değişkeni ise I(0) olduğu espi edilmişir. Philips-Peron (PP) esinde ise, sanayi, ihraca ve ihala değişkenlerinin düzeyde durağan oldukları I(0) görülmüşür. Tablo 3:Augmened Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) Birim Kök Tes Sonuçları Sabili-Trendli Model Değişkenler ADF Tesi Kriik Değerler %1 %5 %10 Sanayi -2.588-4.010-3.435-3.141 Sanayi -4.182* -4.010-3.435-3.141 İhraca -6.325* -4.007-3.433-3.140 İhraca -8.274* -4.008-3.434-3.141 İhala -3.064-4.010-3.435-3.141 İhala -3.742* -4.010-3.435-3.141 Değişkenler PP TESTİ Kriik Değerler %1 %5 %10 Sanayi -6.625* -4.006-3.433-3.140 Sanayi -35.472* -4.007-3.433-3.140 İhraca -8.063* -4.006-3.433-3.140 İhraca -79.753* -4.007-3.433-3.140 İhala -4.862* -4.006-3.433-3.140 İhala -29.448* -4.007-3.433-3.140 No: *, **, *** %1, %5, %10 anlamlılık seviyesini görülmekedir. Δ sembolü, değişkenlerin birinci farkının alındığını belirir. B. Yapısal Kırılmalı Lee-Srazcich Birim Kök Tesi Lee-Srazicich (2003, 2004) Birim Kök Tesleri Yapısal kırılmalı birim kök eslerinden LM bir ve iki kırılmalı birim kök esinin ercih edilmesi ile ADF ipi yapısal kırılmalara izin veren birim kök eslerinin (ZA ve Perron esleri) yol açığı problemi önlenmiş olmakadır. Lee-Srazicich kırılmalı LM birim kök eslerinde, model seçimi önem aşımakadır. Tese veri üreme süreci (6) numaralı denklem vasıasıyla açıklanabilir (Lee ve Srazicich, 2003: 1082). Y Z 1 u (6) (Y ), bağımlı değişken vekörünü (Z ) dışsal değişken (6) numaralı denklemde yer alan vekörünü gösermekedir. Ayrıca, u~iid N(0,Ϭ 2 ) olarak anımlanmakadır. Model A için Z 1,,,D Z 1,, D,D, DT, DT vekörü esas alınmakadır. Bu vekörü ve Model C için D 1 2 vekörde yer alan ( D ) ve ( 1 D 2 1 2 1 2 )sabi değerdeki kırılmaları araşırmak için kullanılan kukla değişkenleri göserirken ( DT ) ve ( DT )rendde kırılmayı araşırmak için kullanılan kukla değişkenleri emsil 1 2 emekedir. Model A ya ilişkin yokluk ve alernaif hipoezleri sırasıyla Denklem (7) ve (8) de göserildiği gibidir: H Y d B d B y v (7) 0 : 0 1 1 2 2 1 1 H : Y d D d D v (8) A 1 1 1 1 2 2 2 Model C ye ilişkin yokluk ve alernaif hipoezler ise, sırasıyla Denklem (9) ve (10) da göserildiği gibidir: H Y d B d B y d B d D (9) 0 : 0 1 1 2 2 1 3 1 4 2 1 H : Y d D d D y d B d D (10) A 1 1 1 2 2 1 3 1 4 2 2-1119 -
Denklem (7), (8), (9) ve (10) da yer alan ( v 1 ), ( v 2 ) ( 1 ), ( 2 ) modellere ilişkin durağan haa erimlerini gösermekedir. j 1, 2 olduğunda T Bj 1 için B j 1 olduğu diğer durumlarda ise, sıfıra eşi olduğu varsayılmakadır. Kukla değişkenlere ilişkin kasayı marisi ise d ( d1, d2) olarak anımlanmakadır. Her iki model için de kriik değerler Lee ve Srazicich (2001, 2003) de sunulmuşur. Hesaplanan es isaisiğine göre yokluk hipoezinin red edilmesi durumunda sabie ve/veya sabi ve rendde kırılmanın varlığı alında serinin seviyesinde durağan olduğu kabul edilmekedir (Lee ve Srazicich, 2001, 537; Lee ve Srazicich, 2003, 1082).İki kırılmalı LM birim kök es isaisiği ise, Denklem (11) den yola çıkılarak elde edilmekedir. (11) y ' Z S u 1 S y Z 2,... T Birim kök hipoezi 0 yokluk hipoezine göre kurulmaka ve serinin kırılmalarla birlike durağan olup olmadığına LM es isaisiği ile hesaplanan isaisiğine göre karar verilmekedir (Lee ve Srazicich, 2003, 1083). Yapısal kırılmaya izin vermeyen ADF ve PP birim kök esleri serilerdeki yapısal kırılmaları dikkae almadıkları için sapmalı sonuçlar verebilir. Bu eslerin eksikliğini gidermek için yapısal kırılmaları dikkae alan Lee-Srazcich birim kök esi uygulanmışır. İhraca, ihala ve sanayi üreimi değişkenlerine ai Lee- Srazcich sabie kırılmaya izin veren Model A ve sabie ve rendde iki kırılmaya izin veren model C sonuçları Tablo 4'de göserilmekedir. Lee-Srazcih Birim kök es sonuçlarına göre (model A) sanayi değişkeni hariç diğer değişkenlerin düzey değerlerinde iki yapısal kırılma ile durağan oldukları görülmekedir. Model C de, değişkenlerin amamı düzey değerlerinde iki yapısal kırılma ile birlike durağandır. Bu analizde model C dikkae alındığından öürü Model C de değişkenlerin düzey değerlerinde iki yapısal kırılma ile durağanlaşığı görülmekedir. Tablo 4: Lee-Srazcich Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler Model A TB1 TB2 u Model C TB1 TB2 U Sanayi -2.873 2003:11 2009:12 12-5.459*** 2008:05 2010:12 12 İhraca -17.231* 2003:09 2004:02 2-17.616* 2003:09 2008:09 2 İhala -3.746*** 2003:11 2008:01 5-5.853** 2008:08 2010:12 5 Sanayi -4.131*** 2003:07 2006:03 11-11.070*** 2012:09 2015:07 12 İhraca -15.234* 2011:10 2012:09 3-19.113* 2003:07 2004:03 1 İhala -3.288 2007:10 2012:04 11-16.338* 2008:02 2009:02 11 No: TB1 ve TB2 sırasıyla birinci ve ikinci yapısal kırılma arihlerini, u opimal gecikme uzunluğunu belirmekedir. Kriik değerler Lee ve Srazicich (2003) makalesinden alınmışır.model A için ablo kriik değerleri %1 (-4.545), %5 (-3.842), %10 (-3.504). Model C de ise sanayi değişkeni için λ:4-6 (-6.45, -5.67, -5.31); ihraca değişkeni içinλ: 2-4 (-6.16,-5.59, -5.27); ihala değişkeni için λ :4-6 (-6.45, -5.67, - 5.31); farkihraca değişkeni için, λ :2-4 (-6.16, -5.59, -5.27); farksanayi değişkeni için λ: 6-8 (-6.32, -5.73, -5.32); farkihala değişkeni için λ: 4-6 (-6.45, -5.67, -5.31). Model C için, Tablo 4 e yer alan sonuçlara göre; 2008:05 ve 2010:12 döneminde meydana gelen iki yapısal kırılma ile birlike sanayi değişkeni için %10 anlamlılık düzeyine göre H 0 hipoezi reddedilmişir. Yani sanayi serisi durağandır. Başka bir ifadeyle, sanayi değişkeninin es isaisik değeri mulak değerce %10 anlamlılık düzeyinde kriik değerden büyük olduğu için yapısal kırılmayla birlike serinin durağan olduğu sonucuna ulaşılmışır. 2003:09 ve 2008:09 döneminde meydana gelen iki yapısal kırılma ile birlike ihraca değişkeni sıfır hipoezi reddedilmişir. Yani ihraca serisi durağandır. Başka bir ifadeyle, ihraca değişkeninin es isaisik değeri mulak değerce %1 anlamlılık düzeyinde kriik değerden büyük olduğu için yapısal kırılmayla birlike serinin durağan olduğu sonucuna ulaşılmışır. İhala değişkeni 2008:08 ve 2010:12 döneminde meydana gelen iki yapısal kırılma ile birlike %5 anlamlılık düzeyine göre H 0 hipoezi reddedilmişir. Yani ihala değişkeni durağandır. Başka bir ifadeyle ihala değişkenin % 5 anlamlılık düzeyinde es isaisik değeri mulak değerce kriik değerlerden büyük olduğu için yapısal kırılmayla birlike seri durağandır. Değişkenlerde oraya çıkan yapısal kırılma dönemlerinin ekonomik yapısı incelendiğinde; Türkiye de 2001 yılında yaşanan ekonomik krizin ve ABD de oraya çıkan daha sonra diğer ülkelere yayılan, 2008 yılında yaşanan Küresel Finansal Krizin ekileri olduğu görülmekedir. Dikka çeken bir hususa sanayi üreim endeksi ve ihalaa kırılma arihlerinin birbirine yakın olmasıdır. - 1120 -
C. Fourier Sandar Granger Nedensellik Tesi Değişkenler arasındaki nedenselliğin yönünün belirlenmesinde bir başka nedensellik esi olan ve yapısal kırılmanın modellenmesinde kullanılan nedensellik eslerinden biri olan Fourier Sandar Granger nedensellik esi uygulanmışır. Analiz bulgularında, ihala ve sanayi üreim endeksi arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu görülmüşür. İhala ile sanayi üreim endeksi arasındaki nedensellik ilişki, Türkiye nin üreim yapısında ihal girdilerin önemli bir konumda olmasından kaynaklanmakadır. İhala bir yandan ihraca için gerekli girdileri sağlayarak ihracaı ve ekonomik büyümeyi diğer yandan yur içi üreim için gerekli girdileri sağlayarak çıkı arışına kakıda bulunmakadır. Sanayi üreim endeksinden ihracaa doğru ek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu görülmüşür. İhracaan sanayi üreim endeksine doğru herhangi bir nedensellik ilişkisi espi edilememişir. Elde edilen bu bulgular, Türkiye ekonomisinde ihalaa dayalı büyüme hipoezini desekler nielikedir. Üreim yapısının ihalaa olan bağımlılığı dikkae alındığında, ihalaa dönük poliikaların ekonomik büyümeyi ekileyeceği görülmekedir. Tablo 5:Fourier Sandar Granger Nedensellik Tesi Nedensellik Asimpoik P Değer Nedensellik İhraca-Sanayi 0.394 Nedensellik Yok İhala-Sanayi 0.019** Nedensellik Var Sanayi-İhraca 0.089*** Nedensellik Var Sanayi-İhala 0.062*** Nedensellik Var No: *, **, *** %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyini gösermekedir. Akaike Bilgi Krieri kullanılmış olup, Boosrap p-değeri 1000 deneme ile elde edilmişir. Şekil 1. Değişkenler Arasındaki İlişkiler Sanayi Üreimi İhala İhraca Kaynak: Çalışmanın bulgularından yola çıkılarak arafımızca oluşurulmuşur. No: Okun yönü, nedenselliğin yönünü belirmekedir. V.SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER Dış icare, ülkelerin üreim ve kaynak açığını karşılama, iç ekonomide ürün fazlasına pazar sağlama, geniş bir piyasa hacmi, rekabe, iç piyasa alebini gelişirme ve ekonomik dinamizm arırmalarını sağlar. İhracaın ekonomik büyümeyi verimlilik arışı ve ölçek ekonomileri kanalıyla; ihalaın ise ülkenin üreimde ihiyaç duyduğu ara malları ve sermaye mallarını en uygun çeşililike sağlaması ve sermayenin azalan maliyeinin de ekisiyle olumlu ekilediği bilinmekedir. Bu durum sürdürülebilir bir büyümenin sağlanmasında yapılan ihracaın önemini ön plana çıkarmaka ve ihracaın ekonomik büyümeye olumlu kakılar sunarak bu yolla hem isihdam seviyesini olumlu ekileyeceğini hem de refah düzeyinin yükselmesine kakılar sunacağını gösermekedir. Bu çalışmada dış icare ve ekonomik büyüme ilişkisi Türkiye için 2002:01-2017:12 dönemini kapsayan aylık veri sei kullanılarak incelenmişir. Analizde reel ihraca, reel ihala ve sanayi üreim endeksi değişkenleri kullanılmışır. Serilerin durağanlığını sınamak için ADF, PP ve Lee-Srazcich birim kök esleri uygulanmışır. ADF birim kök esi sonucuna göre; sanayi ve ihala değişkenlerinin birinci farka durağan; ihraca değişkeninin ise düzeyde durağan olduğu görülmüşür. PP birim kök esi sonucuna göre; değişkenlerin amamı düzeyde durağandır. İki yapısal kırılmayı dikkae alan Lee-Srazcich birim kök esi sonucuna göre (Model C) ise; değişkenler düzeyde durağandır. Ekonomerik analiz yapmak için kullanılan değişkenler arasındaki ilişkinin analizinde yapısal kırılmalı dikkae alan Fourier Sandar Granger nedensellik esi yapılmışır. Fourier Sandar Granger nedensellik esinde ise, ekonomik büyümeden ihracaa doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Ayrıca, ihala ve ekonomik büyüme arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi olduğu görülmüşür. Bu durum ihalaa dayalı büyüme hipoezinin Türkiye için geçerli olduğunu gösermekedir. Elde edilen bu sonuç Korkmaz ve Aydın (2015) bulguları ile örüşmekedir. Çalışma bulguları, dış icarein Türkiye nin ekonomik büyüme sürecinde son derecede önemli olduğunu gösermekedir. Ancak, dış icare kanalıyla dünya ile enegrasyon sürecinde ihalaa bağımlı hale - 1121 -
gelinmemesine de ayrıca dikka edilmelidir. Üreimin ihalaa bağımlığı beraberinde asarruf açığına ve dış açıklara neden olarak ekonominin kırılganlık yapısını ekileyebilir. İhracaa ise kama değeri yüksek, ileri eknolojili ürünlerin üreimine yönelmesi son derecede önemlidir. Sonuç iibariyle; çalışmada elde edilen bulgular göz önüne alındığında, ihraca ve ihalaın büyüme ve verimlilik üzerindeki ekileri nedeniyle dışa açıklığın arırılması ancak bununla birlike dışa bağımlılığın azalılması gerekiği hususu analiz bulgularından çıkarılabilecek bir poliika önerisi olarak sunulabilir. KAYNAKÇA Akaş, Cengiz (2009). Türkiye nin İhraca, İhala ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi. Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Cil. 18, Sayı.2, s. 35 47. Ayaç, Ayhan ve Akduğan, Umu (2012). Dış Ticare ve Ekonomik Büyüme Üzerine Bir Nedensellik Analizi: 2001-2011 Türkiye Örneği, Trakya Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cil. 14, Sayı. 2, s. 55-70. Balcılar, Mehme, Özdemir, Zeynel. ve Arslanürk, Yalçın (2010). Economic Growh and Energy Consumpion Causal Nexus Viewed Through a Boosrap Rolling Window. Energy Economics, Cil.32, s. 1398-1410. Çeşepe, Hamza, Yıldırım, Eruğrul ve Bayar, Melike. (2013). Doğrudan Yabancı Yaırım, Ekonomik Büyüme ve Dış Ticare: Toda- Yamamoo Yaklaşımıyla Türkiye den Nedensellik Kanıları. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, Cil.27, s. 1-37. Değer, M. Kemal. ve Paa, U. Korku (2017). Türkiye de Dış Ticare ve Karbondioksi Salınımı Arasındaki İlişkilerin Simerik ve Asimerik Nedensellik Tesleriyle Analizi. Doğuş Üniversiesi Dergisi, Cil.18, Sayı.1, s. 31-44. Dıckey, David. ve Fuller, Wayne (1981). Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo. Economerica, Cil.49, Sayı.4, s. 1057-1072. Korkmaz, Suna. ve Aydın, Ahme (2015). Türkiye'de Dış Ticare-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Analizi. Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, Cil.10, Sayı. 3,s. 47-76. Kumarı, Deepika ve Malhora, Neena (2014). Expor-Led Growh in India: Coinegraion and Causaliy Analysis. Journal of Economics and Developmen Sudies, Cil.2, Sayı. 2, s. 297-310. Kur, Serdar ve Terzi, Harun (2007). İmala Sanayi Dış Ticarei Verimlilik ve Ekonomik Büyüme İlişkisi. Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil. 21, Sayı. 1, s. 25-46. Küçükaksoy, İsmail. Çifçi, İsmail. ve Özbek, Rabia (2015). İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi: Türkiye Uygulaması. Çankırı Karaekin Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil.5, Sayı.2, s. 691-720. Lee, Junsoon. ve Srazıcıh, Mark (2001). Break Poin Esimaion and Spurious Rejecions wih Endogenous Uni Roo Tess. Oxford Bullein of Economics and Saisics, Cil.63, Sayı.5, ss.535 558. Lee, Junsoon ve Srazicih, Mark (2003). Minimum Lagrange Muliplier Uni Roo Tes wih Two Srucural Breaks. Review of Economics and Saisics, Cil. 85, Sayı. 4, s. 1082 1089. Özcan, Burcu ve Özçelebi, Oğuzhan (2013). İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezi Türkiye İçin Geçerli Mi?. Yöneim ve Ekonomi, Cil. 20, Sayı. 1, s. 1-14. Paa, U. Korku (2017). Türkiye de Dış Ticare ve Ekonomik Büyüme İlişkileri: Toda-Yamamoo Nedensellik Analizi (1971-2014). Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil. 31, Sayı. 1, s. 119-134. Raza, Mohsin ve Yıng, Zhang (2017). The Causal Relaionship Beween Expor and Economic Growh of Pakisan. Inernaional Journal of Economics, Commerce and Managemen, Cil. 5, Sayı.2, s. 210-230. Saleem, Adeel ve Sıal, Maqbool. (2015). Expors-Growh Nexus in Pakisan Coinegraion and Causaliy Analysis. Pakisan Economic and Social Review, Cil. 53, Sayı.1, s. 17-46. Saraç, T. Bahadır (2013). İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği. Ege Akademik Bakış, Cil. 13, Sayı.2, s. 181-194. Shıbab, Ruba., Soufan, Thikraira. ve Abdul-Khaliq, Shaha. (2014). The Causal Relaionship Beween Expors and Economic Growh in Jordan. Inernaional Journal of Business and Social Science, Cil.5, Sayı.3, s. 302-308. Uçan, Okyay ve Koçak, Esra. (2014). Türkiye de Dış Ticare ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki. Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, Cil.7, Sayı.2, s. 51-60. Yılmaz, Şiir (2010). Dış Ticare Kuramlarının Evrimi. 2. Baskı, Ankara: Efil Yayınevi. - 1122 -