Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 TÜRK EKONOMİSİNDE İHRACAT VE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM İLİŞKİSİ: BİR ZAMAN SERİSİ ANALİZİ Mura KARAGÖZ İnönü Üniversiesi, İİBF, Eonomeri Bölümü, Malaya maragoz@inonu.edu.r Kadir KARAGÖZ İnönü Üniversiesi, İİBF, Eonomeri Bölümü, Malaya aragoz@inonu.edu.r EXPORT-FOREIGN DIRECT INVESTMENT RELATIONSHIP IN TURKISH ECONOMY:A TIME SERIES ANALYSIS Absrac In his sudy he analysis depending on ime series finds ou ha, here is a univariae causaliy from expors o FDI in erms of co-inegraion heory and Granger causaliy. In expors consan plus ime rend, in FDI only he consan seems o be he deerminisic componens. This fac poins o a genuin relaionship beween expors and FDI which is no an oucome of common rend facor. Key Words: Turish economy, Foreign direc invesmen, expor, coinegraion, Granger causaliy. Öze Bu çalışmada zaman serilerine dayalı analizde ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru ilişi, eş-büünleşme eorisi ve Granger nedenselliği ile esbi edilmişir. İhracaa sabi + rend, DYY de ise sadece sabi şelindei deerminisi rend yapıları bu ii seri arasındai ilişinin ora rend faöründen aynalanmayan gerçe bir ilişi olduğunu gösermeedir. Anahar Kelimeler: Türiye eonomisi, Doğrudan yabancı yaırımlar, İhraca, eş-büünleşme, Granger nedenselliği. 117
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 1. Giriş Türiye de 198 den bu yana dışa açı bir büyüme sraejisi benimsenmişir. Bu arihen iibaren gerçeleşen liberalleşme sürecinde pe ço alanda olduğu gibi, doğrudan yabancı sermaye alanında da önemli değişililer yapılmışır. Türiye bu değişililerle, üreselleşme sürecinin en hızlı gelişmesini göseren doğrudan yabancı sermaye yaırımlarından daha fazla pay alma ve bunu eonomi alınmasında seferber eme isemeedir. Gerçeen de doğrudan yabancı sermaye yaırımları, özellile yöneldiği gelişmee olan eonomilere sadece geirdiği e sermaye ile üreim apasiesine ve ona bağlı olara isihdam açısından değil aynı zamanda sağladığı yeni enolojilerle üreim yapısının modernleşmesine ve dinamizm azanmasına da ciddi aı sağlamaadır. 198 den sonra anlamlı bir gelişme göseren Türiye ye yöneli DYY girişleri, daha önemli bir arışı 199 lı yıllar boyunca gerçeleşirdi. li yılların başında mevcu çizgisini oruduğu anlaşılan doğrudan yabancı yaırımlarının, Türiye nin AB ile olan müzaere sürecinde daha da hız azanması belenmeedir (Şen ve Karagöz, 5). Eonomi büyüme ile ihraca arasındai ilişi Türiye için de birço araşırmada ele alınmışır. Ulaşılan sonuçlardan bazıları ihraca aynalı büyüme hipoezini deseleren (Alıcı ve Ucal, 3), örneğin Abdulnasser ve Menuchehr () in yürüüleri nedenselli eslerinde ihracaan büyüme yönüne nedenselli olmadığı bulgulanmışır. Bunlara paralel olara bu maalede, Türiye eonomisinde dışa açılmanın değişi boyularından biri olan doğrudan yabancı sermaye yaırımları üzerinde durulmuşur. Çalışmada DYY girişlerinin öncei dönemlere göre nisbî olara daha fazla hız azandığı son on yılda (1994-4), Türiye nin ihraca ve büyüme performansına olan eileri araşırılmışır. Eonomeri eslere göre sadece ihraca ile gayrisafi yur içi hasıla arasında anlamlı bir sonuç bulunmuşur. Buna göre, ihraca GSYİH büyümesi için bir neden oluşurmaadır. Diğer ombinasyonlarda anlamlı bir sonuç bulunmamış, Granger nedenselliğine raslanmamışır. Buna göre ihraca aynalı büyüme hipoezi Türiye örneğinde deselenmee, faa doğrudan yabancı yaırımların ihraca ve büyüme üzerindei anlamlı bir eiye yol açması için onu ile ilgili iisa poliialarının gelişirilmesi geremeedir. Doğrudan yabancı yaırımları (DYY) arırmaya yöneli poliiaların nihai amacı ulusal eonomiyi canlandırma, büyümeyi 118
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 sürdürülebilir hale geirme olmala birlie bu amacın gerçeleşme anallarından biri de uşu yo i ihraca (IHR) analıdır. Çünü büyümenin önemli bir ayağı ihraç ürünlerinin çeşilenmesi, dış piyasalarda reabe edebilirli ve yenililerin ovalanmasıdır. Büün bunların sonucunda büyü ölçüde yeni bir üreim eniği, yeni bir ürün veya yeni bir organizasyon anlayışı şelinde üleye giren yabancı sermayeye aıda bulanacağı açıır. O halde iisadi bir öngörü olara ihraca ile yabancı sermaye aışı arasında bir ilişi olacağı açıır. Öe yandan sezgisel olara ii seri arasında sadece IHR den DYY ye doğru bir nedenselli olacağı söylenebilir. Tersine, DYY den IHR ye doğru bir nedenselli pe maul görünmemeedir. Bununla birlie ii yönlü nedenselli peâlâ Granger nedenselli esi ile araşırılabilir. Bu çalışmanın AB sürecinde yeniden şeillenen Türiye eonomisinin yeniden planlamasında, yeni poliiaların belirlenmesinde yararlı olacağı ve ayrıca iisa lieraürüne aı yapacağı umulmaadır.. Eonomeri Zaman Serisi Meodolojisi Zaman serileri analizinde serilerin durağan olduğu varsayılır. Ora rend ya da mevsimselli nedeniyle ii seri arasında sahe regresyon ilişisi oraya çıabilir (Granger ve Newbold, 1974). Durağan bir süreçe oralama ve varyans zaman boyunca sabi, ooovaryans ise seçilen bir gecime sayısı için sabiir: E Y ) = µ, Var ( ) = σ, Cov( Y Y ) = γ. ( Y.1. Durağanlı ve ACF Çeşili gecimelerine arşı gelen ρ ooorelasyon değerleri ooorelasyon fonsiyonu ACF yi verir. ρ = γ /γ, yani gecimeli ooovaryansın sıfır gecimeli ooovaryansa (varyans) bölünmesi ile gecimeli ooorelasyon bulunur. Burada γ = Σ( Y µ )( Y µ ) T, µ / γ = σ = Σ( Y ) /T olup örnelem arşılıları c = Σ( Y Y )( Y Y ) T, ve c = σ = Σ( Y Y ) / T aracılığı ile / ˆ örnelem ACF si r = c / c elde edilir. T gözlem sayısıdır. r nın grafiğine örnelem orelogramı denilir. Durağan olmayan bir serinin ACF değerleri ço yüse olup ço yavaş azalır. Durağan bir seri örneğin 119
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 pür rassal (Whie Noise, WN)) süreç için ACF yalaşı olara sıfır oralama ve 1 / T varyansı ile normal dağılımlıdır. Buna göre örneğin bir WN sürecinde % 95 li güven aralığı m 1.96(1/ T ) ile verilir. T büyüdüçe aralı daralır. Tahmini bir r değeri bu aralığın içine düşerse H : ρ hipoezi abul edilir. İl K ade ooorelasyon değerleri = E( r ) / sh( r {[ ] )} r ile sandarlaşırılara aresel oplamı alınırsa χ K değişeni elde edilir. H ρ ρ = K = ρ hipoezi alında : 1 = K = Q TΣr belenen değerler alınırsa es isaisiği = olup χ K ile verilen ρ olur. Bu ablo değerini aşığında sıfır hipoezi red edilir, en az bir es büyü örnelemler için geçerlidir (Box ve Pierce, 197). Küçü örnelemler için LB = T ( T + ) Σ r /( T ) ~ χ K ile verilen Ljung- Box isaisiği ullanılır (Ljung-Box, 1978)... Dicey-Fuller Durağanlı Tesi Cor ( Y Y 1 ) = 1 olduğunda rassal süreç Y = Y 1 + u biçiminde olur. Rassal yürüyüş adı verilen bu süreç, genel olara Y = ρ Y 1 + u biçimindei Marov süreci adı verilen 1-inci merebe ooregresif AR (1) sürecin ρ = 1 için özel halidir. Burada Y Y 1 = (1 L) Y = Y = u olup A( L) = 1 L gecime polinomunun öü L = 1 olduğundan birim ö süreci (uni roo) adını alır. Birim ö süreci durağan değilen bunun birinci merebe farı bir WN olup durağandır. Uygulamada Y ρ Y + u sürecinin farı = 1 alınara Y = (ρ 1) Y + u veya ρ 1 = γ ile ısaca 1 Y = γ Y + u (1) 1 olur i, H : γ = birim ö hipoezi olup bunun için yapılan anlamlılı esine birim ö esi denilir. Sıfır hipoezi abul edilirse seri birinci merebeden büünleşi (inegraed) olup, 1-inci merebe far ile seri durağanlaşır. Bu yüzden seriye 1-inci merebeden homojen denir. Genel 1
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 olara d defa far alınara d Y = u biçiminde durağanlaşan seriye d- inci merebeden büünleşi (homojen) seri adı verilir. H : ρ 1 = γ = için yapılan esi τ (o) esi adını alır. τ isaisiğinin rii değerleri den daha büyü varyanslı olup, Mone Carlo deneyi ile Dicey ve Fuller arafından ablolaşırılmış (Dicey ve Fuller, 1979), MacKinnon ise genişlemişir (MacKinnon, 1991). Sandar -esi anca τ esi ile sıfır hipoezi red edilirse, yani seri durağan ise ullanılabilir. DF esi esme ve rend (eğim) erimi içerece şeilde genişleilmişir. Y = β + β + Y + u () 1 γ 1 haa erimi ooorelasyonlu ise p + β1 + γ Y 1 + α i i= 1 Y = β Y + u (3) i olur i, buna genişleilmiş (augmened) DF veya ısaca ADF esi denilir..3. Koenegrasyon (Eşbüünleşme) İi durağan-dışı faa aynı merebeden homojen seri arasındai regresyonuna ai alınılar I () biçiminde durağan ise bunlar eşbüünleşi serilerdir. İi seri aynı dalga uzunluğuna sahip olup rendler bir birini göürür. Eş-büünleşi seriler arası regresyon sahe değildir. Bu şeilde uzun dönem ilişisi orunur. ve F esleri geçerlidir. Regresyona oenegrasyon regresyonu, eğim asayısına oenegrasyon parameresi adı verilir. Koenegrasyon regresyonunda alınıların hesabı oenegrasyon parameresine bağlı olduğundan, alınılar için DF birim ö esi uygun değildir. Bunun yerine Engle-Granger (EG) ve genişleilmiş-eg (AEG) rii değerleri ullanılır (Engle ve Granger, 1987). 11
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 3. Veriler, Uygulama ve Ön Değerlendirme Bu çalışmada DYY, ihraca verileri ullanılacaır. Doğrudan yabancı yaırımlarla ilgili fiili girişler için aylı veya çeyre yıllı veriler mevcu değildir. Bu yüzden bu değişen için diğer değişenler arasından aylı veya çeyre yıllı veri bulunan en iyi veil değişen seçileceir. Türiye de 198- yılları arası doğrudan yabancı yaırımlarla ilgili aşağıdai değişenler için orelasyon bilgileri Tablo 1 ile özelenmişir. Tablo 1 dei orelasyonlara göre Y5 ile göserilen Fiilen Giriş Yapılan DYY Miarı ile en yüse ve isaisisel olara anlamlı orelasyon Y1 ile göserilen İzin Verilen Yabancı Sermaye (Milyon $) değişenidir. Bu yüzden Y5 değişeninin veri olara elde edilemediği için veil (proxy) değişen olara Y1 değişeni ullanılabilir. Buna göre aralarında uzun dönem denge ilişisi aranan ii seriden biri DYY: doğrudan yabancı yaırımlar, diğeri IHR: ihraca verileridir. Seriler çeyre yıllı olup 5 gözlem içermeedir. Bu sayı zaman serileri analizi için gereli olan asimpoi geçerliliği sağlamaadır. Gözlemler 1991:1 ila 3: aralığını apsamaadır. DYY verileri Başbaanlı hazine müseşarlığı web-siesinden sağlanıren, ihraca serisi Merez Banası web-siesinden derlenmişir. Her ii seri için de asıl edariçi Türiye İsaisi Kurumudur. Tablo 1: Doğrudan yabancı yaırım değişenleri arasındai orelasyonlar Y1 Y Y3 Y4 Y5 Y1 Korelasyon 1..583.795.14.736 Anlam.Düz...3*.*.36.* Y Korelasyon.583 1..64.6.59 Anlam.Düz..3*.*.1*.98.9* Y3 Korelasyon.795.64 1..35.74 Anlam.Düz..*.1*.*.1.* Y4 Korelasyon.14.6.35 1..18 Anlam.Düz..36.98.1.*.559 Y5 Korelasyon.736.59.74.18 1. Anlam.Düz..*.9*.*.559. No: (1) Gözlem sayısı n=3 ür. () * ile işareli olanlar % 1 düzeyinde anlamlı orelasyonlar. (3) Y1: İzin Verilen Yabancı Sermaye (Milyon $) Y: Yaırım Belgelerinin Top.Ya. Tuarı (Milyar TL) Y3: Yabancı Sermayeli Firma Sayısı (Kümülaif) Y4: Firmaların Toplam Sermayesi (Milyar TL- Kümülaif) Y5: Fiili Giriş (Milyon $) (4) Kayna: T.C.Başbaanlı Hazine Müseşarlığı. İl olara bu ii seri için zamana arşı serpilme diyagramı Şeil 1 ile verilmişir. 1
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 İhraca serisinde mevsimselli, aran rend ve 1998 ve dönemlerinde ırılma ile belirginleşen yapısal değişimler gözlenmeedir. 1 1 8 6 4 91 9 93 94 95 96 97 98 99 1 3 DYY IHR Şeil 1: Doğrudan yabancı yaırımlar ve İhraca serisi grafiği 1991:1-3: Öncelile buradai rendin soasi olup olmadığı, yani birim ö hipoezi es edilmelidir. Birim ö esi sonuçları Tablo de görülebilir. DYY için birim ö esinde deerminisi rend erimi anlamlı bulunmamış, buna muabil birim ö hipoezi de abul edilmemişir. IHR serisinde ise esme erimli deerminisi rend anlamlı çımış, birim ö hipoezi yine red edilmişir. Her ii seri için de birim ö regresyonları güvenilir olup bunların F esine ilişin p-değeri uyumun iyiliğine işare ederen, DW isaisiğinin ye yaın oluşu alınıların ooorelasyonsuz olduğunu gösermeedir. Tablo : DYY ve İhraca serileri için durağanlı esi sonuçları Seri Adı Deerminisi Trend ADF es İsaisiği Krii Değerler F-esi için p-değeri D-W İsaisiği DYY Sabi -7.5556-3.568. 1.99614 IHR Sabi+Trend -5.4484 -.61. 1.95644 NOT: (1) Birim ö hipoezi için MacKinnon rii değerleri. () Örnelem dönemi 1991: 3:. Buna göre her ii seri de soasi rend içermemeedir. Seriler sıfır merebeden homojendir. Bununla birlie bu ii seri arasındai 13
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 regresyonun sahe olup olmayacağı eş-büünleşme esine abidir. Bu ii seriye ilişin eş büünleşme analizi sonuçları Tablo 3 de verilmişir. Tablo 3: Eş büünleşme esi sonucu Özdeğerler Olabilirli Oranı %5 li Krii Değer %1 li Krii Değer KD Sayısı Hipoezi.371918.9881 15.41.4 Hiç Yo**.119.584773 3.76 6.65 En ço 1 NOT: (1) Gecime sayısı bire bir. () *(**) %5(%1) anlamlılı düzeyinde hipoezin reddini göserir. Tablodai rii değerlere göre LR esi % 1 anlamlılı düzeyinde hiç oenegrasyon denlemi yo şelindei sıfır hipoezini red ederen, bir oenegrasyon denleminin varlığına işare eden iinci sıfır hipoezini abul emeedir. Buna göre bir ade oenegrasyon denlemi vardır. Normalize edilmiş oenegrasyon denlemi şöyledir: DYY = 467.8944 +.18497 * IHR (4) Bu uzun dönem ilişisine göre ihracaa 1 dolarlı bir arış doğrudan yabancı yaırımları 18.497 dolar arırmaadır. Buradai uzun dönem ilişisi DYY den IHR ye doğru denenmiş anlamlı bulunmamışır. Böylece uzun dönem nedenselliği IHR den DYY ye doğrudur. Bu bulgu aşağıda Tablo 4 ile verilen Granger nedenselli esi ile de deselenmeedir. Tablo 4: Granger Nedenselli esi Sıfır Hipoezi F-İsaisiği p-değeri DYY, IHR için bir Granger nedeni değildir. 1.1919.3314 IHR, DYY için bir Granger nedeni değildir. 1.713.16846 NOT: (1) Gecime sayısı 4 olara alınmışır. () Ein gözlem sayısı 46. Granger nedenselliğine göre de DYY den IHR ye nedenselli bulunmazen IHR den DYY ye doğru nedenselli % 17 fiili anlamlılı düzeyine sahipir. 4. Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada zaman serilerine dayalı analizde ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru ilişi, eş-büünleşme eorisi ve Granger nedenselliği ile esbi edilmişir. İhracaa sabi arı rend, DYY de ise sadece sabi şelindei deerminisi rend yapıları bu ii seri arasındai 14
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 ilişinin ora rend faöründen aynalanmayan gerçe bir ilişi olduğunu gösermeedir. Serilerde soasi rend söz onusu değildir. Uzun dönem ilişisi bağlamında mevsimselli önemini aybeiğinden böyle bir analize girişilmemişir. Ayrıca e yönlü nedenselli nedeniyle maul bir analiz eniği olara ransfer fonsiyonu modeli denenmiş anca anlamlı bulunmamışır. Bu çalışmanın sonuçları Türiye nin yabancı sermaye poliiası için önemli ipuçları vermeedir. Normal şarlar alında yabancı sermayeden ihracaa ve büyümeye doğru bir nedenselli beleniren Türiye örneğinde bu beleninin gerçeleşmediği görülmeedir. Buna göre yabancı sermayeye ilişin Tür iisa poliiaları yeniden gözden geçirilmelidir. Yabancı sermaye avramsal olara yeniden ele alınmalı, dünyadai yabancı sermaye hareeleri iyi izlenmeli, var olan yabancı sermaye sraejileri içerisinde seçici olunmalıdır. Yabancı sermaye poliiası alınma çabalarına, isirar oramına, enoloji ransferine, isihdama, dış reabee, eonomi verimliliğe, AB sürecine vs aısı yeniden ele alınmalıdır. Yabancı sermayenin içerdiği risler, bölgesel ve seörel önceliler, sermaye biriimi, asarruf sou, eonomi rizler, finansal piyasalara eisi diale izlenmelidir. Kaynaça Abdulnasser, H., Manuchehr, I. () Time-series evidence for Balassa s expor-led growh hypohesis, Journal ofinernaional Trade and Economic Developmen, 9, 355 365. Alıcı, A. A. ve M. Ş. Ucal (3), Foreign Direc Invesmen, Expors and Oupu Growh of Turey:Causaliy Analysis, European Trade Sudy Group (ETSG) 5h. Annual Conference, Madrid. Box, G. and D. Pierce (197), Disribuion of Auocorrelaions in Auoregressive Moving Average Time Series Models, J. of Amer. Sa. Ass., Vol. 65, 159-156. Dicey, D.A. and W.A. Fuller (1979), Disribuion of he Esimaors of Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, J. of Amer. Sa. Ass., vol. 74, 47-431. DPT - Devle Planlama Teşilaı (4). Temel Eonomi Gösergeler, Anara. DPT - Devle Planlama Teşilaı, hp://euup.dp.gov.r/g/, (1.4.5). 15
Eonomi ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, Bahar 6, Cil:3, Yıl:, Sayı:1, 3:117-16 Enders, W. (4), Applied Economeric Time Series, Wiley, New Yor. Engle, R.F., and C.W.J. Granger (1987), Coinegraion and Error- Correcion: Represenaion, Esimaion and Tesing, Economerica, Vol. 55, 51-76. Granger, C.W.J., and P. Newbold (1974), Spurious Regression in Economerics, Journal of Economerics, Vol., 111-1. Ljung, G. and G. Box (1978), On a Measure of Lac of Fi in Time Series Models, Biomerica, Vol. 65, 97-33. MacKinnon, J. G. (1991), Criical Values of Coinegraion Tess, ed. by R.E. Engle and C.W.J. Granger, Long-Run Economic Relaionships:Readings in Coinegraion içinde, 13. bölüm, Oxford Univ. Press, New Yor. Şen, A. ve M. Karagöz (5), Türiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Büyüme ve İhracaa Eisi, Sosyal Bilimler Konferansı Dergisi. T.C. Başbaanlı Hazine Müseşarlığı, hp://www.reasury.gov.r/sa/yabser_is.hm, (14 Mayıs 6). TCMB, hp://cmbf4.cmb.gov.r/cb.hml. (7.5.5). 16