BİYOKİMYA LABORATUVARI TEST REHBERİ KODU:BL.RH.01 YAYINLANMA TARĠHĠ:08.10.2015 REVĠZYON TARĠHĠ: REVĠZYON NO:00 SAYFA SAYISI:63 Önsöz Rehberimiz, hastanemizdeki laboratuvar hizmetlerinin örnek alımından sonuç hastaya ulaşana kadar olan süreçte kaliteli bir şekilde gerçekleştirilmesi için hazırlandı. Laboratuvar güvenliği, laboratuvarımızda çalışılan testler için uygun örnek alımı, örnek ret kıstasları, test çalışma prensipleri ve kritik değerler ile ilgili bilgiler rehberimizde sunulmuştur. Rehberin hem laboratuvar çalışanlarımızın çalışma esaslarını belirlemek, hem de laboratuvar dışı personelin laboratuvar süreçlerini daha yakından tanıması adına yararlı olacaktır. Laboratuvar sonuçlarındaki hataların en aza indirgenmesi, en kısa zamanda en doğru sonuçlara ulaşabilmemiz için, laboratuvar süreçleri kadar, laboratuvar öncesi işlemlerin de uygun yürütülmesi gerekmektedir. Rehberimizdeki bilgilerin tüm çalışanlarımıza ve hastalara faydalı olacağını umuyoruz. 1
Önsöz... 1 1 Laboratuvar güvenliği... 5 1.1 Acil Durum Kılavuzu... 5 1.2 KiĢisel ve Genel Laboratuvar Güvenliği... 5 1.3 Ġlave güvenlik kuralları... 6 2 Pre-analitik dönem... 7 2.1 Biyokimya Tetkikleri Öncesinde Hastaların Dikkat Etmesi Gereken Kurallar... 7 2.1.1 Genel hususlar... 7 2.1.2 Kanda lipid tayini (kolesterol, trigliserid) öncesi dikkat edilmesi gereken noktalar: 7 2.2 Örnek için istem yapılması, örnek kaplarının hazırlığı... 8 2.2.1 Ayaktan Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi... 8 2.2.2 Yatan Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi... 8 2.2.3 Acil Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi... 8 2.3 Örnek alımı... 9 2.3.1 Örnek türleri / Örnek kapları... 9 2.3.2 Venöz kan alınması... 10 2.3.3 Kapiller kan alınması... 11 2.3.4 Ġdrar numunesi toplanması... 11 2.3.4.1 0-3 yaģ bebeklerde idrar toplanması... 11 2.3.4.2 EriĢkinlerde idrar toplanması (Ġdrar biyokimyası için)... 11 2.3.5 Gaita numunesi alınması... 11 2.4 Numunelerin Laboratuvara TaĢınması... 12 2.5 Numunelerin Laboratuvara Kabulü ve AyrıĢtırılması... 12 2.5.1 Numune kabul kriterleri... 13 2.5.2 Numune ret kriterleri... 13 2.6 Numune saklanması... 13 3 Analiz ve raporlama... 155 4 Panik Değer Bildirim Prosedürü... 16 4.1 Amaç... 16 4.2 Kapsam... 166 4.3 Sorumlular... 16 4.4 Uygulama... 16 5 Laboratuvarımızdaki testler... 17 5.1 Biyokimyasal testler... 17 5.1.1 GLUKOZ... 17 5.1.2 TOKLUK KAN ġekerġ (TKġ):... 17 5.1.3 ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTĠ (75 gr)... 18 5.1.4 ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTĠ (100 gr)... 19 5.1.5 HbA1c... 20 5.1.6 ÜRE... 20 5.1.7 KREATĠNĠN... 21 5.1.8 ÜRĠK ASĠT:... 211 5.1.9 TOTAL PROTEĠN... 22 5.1.10 ALBUMĠN... 23 5.1.11 TOTAL BĠLĠRUBĠN:... 23
5.1.12 DĠREKT BĠLĠRUBĠN... 244 5.1.13 TOTAL KOLESTEROL... 255 5.1.14 KOLESTEROL (HDL)... 255 5.1.15 KOLESTEROL (LDL)... 266 5.1.16 TRĠGLĠSERĠD:... 26 5.1.17 ALANĠN AMĠNOTRANSFERAZ... 27 5.1.18 ASPARTAT AMĠNOTRANSFERAZ... 28 5.1.19 ALKALEN FOSFATAZ... 28 5.1.20 GAMA GLUTAMĠL TRANSFERAZ... 29 5.1.21 KREATĠN FOSFOKĠNAZ... 29 5.1.22 KREATĠN KĠNAZ MB:... 30 5.1.23 LAKTAT DEHĠDROGENAZ... 30 5.1.24 POTASYUM:... 31 5.1.25 SODYUM:... 31 5.1.26 KLORÜR:... 32 5.1.27 ĠNORGANĠK FOSFOR... 32 5.1.28 KALSĠYUM... 33 5.1.29 AMĠLAZ... 33 5.1.30 DEMĠR... 34 5.1.31 DEMĠR BAĞLAMA KAPASĠTESĠ:... 35 5.1.32 KREATĠNĠN KLĠRENSĠ:... 35 5.2 Hormon Testleri... 36 5.2.1 SERBEST T3... 36 5.2.2 SERBEST T4... 37 5.2.3 TROĠD STĠMULAN HORMON... 38 5.2.4 FOLĠKÜL STĠMULAN HORMON:... 399 5.2.5 ÖSTRADĠOL:... 40 5.2.6 LUTEĠNĠZAN HORMON:... 41 5.2.7 PROGESTERON:... 42 5.2.8 PROLAKTĠN:... 43 5.2.9 BETA HCG... 44 5.2.10 FERRĠTĠN:... 44 5.2.11 TOTAL TESTOSTERON:... 45 5.2.12 ALFA FETOPROTEĠN:... 45 5.2.13 CEA:... 46 5.2.14 CA15-3... 46 5.2.15 CA19-9... 47 5.2.16 CA 125... 47 5.2.17 TPSA... 48 5.2.18 KORTĠZOL... 49 5.2.19 PARATĠROĠD HORMON (Intact)... 49 5.2.20 D VĠTAMĠNĠ... 50 5.2.21 B12 VĠTAMĠNĠ... 50 Hematolojik tetkikler... 51 5.2.22 HEMOGRAM... 51 5.2.23 ABO / RH D GRUP TAYĠNĠ:... 52 5.2.24 PROTROMBĠN ZAMANI (PT)... 52 5.2.25 AKTĠVE PARSĠYEL TROMBOPLASTĠN ZAMANI (APTT):... 52 5.2.26 PERĠFERĠK YAYMA:... 53
5.2.27 ERĠTROSĠT SEDĠMENTASYON HIZI (ESR):... 53 5.3 Ġdrar / Gaita... 54 5.3.1 ĠDRAR STRĠPĠ ĠLE BĠYOKĠMYASAL / MĠKROSKOPĠK ANALĠZ:... 54 5.3.2 GAĠTA MĠKROSKOPĠSĠ... 55 5.4 Manuel çalıģılan testler için Standard Operasyon Prosedürleri... 56 5.4.1 Kan Grubu Tayini (Slayt Aglütinasyon)... 56 5.4.2 Tifo (Anti-S.typhi IgM, TUBEX TF)... 56 5.4.3 Brucella Rose Bengal (Lam aglütinasyon)... 57 5.4.4 Periferik yayma... 57 5.4.5 Ġdrar biyokimyası (Ġdrar Stribi ile)... 58 EK 1 Laboratuvar Panik Değer Listesi... 59 EK 2 Örnek alım sırası ve tüpler... 60 EK 3 Acil çalıģılan testlerde sonuç çıkma süreleri... 62
1 Laboratuvar güvenliği Detaylı laboratuvar güvenliği prosedürleri, Laboratuar Güvenliği Prosedürü kılavuzunda bulunmaktadır. Burada temel prensipler aktarılacaktır. Laboratuvardaki kişisel güvenliğiniz büyük oranda size bağlıdır. Bir laboratuvarda güvenlik için iyi bir ortak duyarlılığa ihtiyaç vardır. Her çalışan, ortak duyarlılıkla ve sorumluluk duygusuyla hareket etmelidir. Eğer belirli bir durumda nasıl davranılması gerektiğini bilmiyorsanız, sorumlunuza danışınız. 1.1 Acil Durum Kılavuzu Acil bir durumda güvenlik ve yangın alarm uyarılarını okumak ve talimatları izlemek kendi sorumluluğunuzdadır. Laboratuvardaki yangın söndürücülerin ve diğer güvenlik ekipmanlarının bulunduğu yerleri ve nasıl kullanıldıklarını öğreniniz. Herhangi bir yaralanma, yangın, patlama veya parçalanma durumunda sorumluya haber veriniz. Bina tahliye yöntemini öğreniniz. 1.2 Kişisel ve Genel Laboratuvar Güvenliği Laboratuvar ortamında, hiçbir şey yemeyiniz, içmeyiniz. Uyarıları dikkatle okuyunuz. Tehlikeli malzeme ve/veya ekipmanla çalışırken emniyet gözlüklerini ve yüz koruma maskelerini giyiniz. Tehlikeli veya zehirleyici maddeleri kullanırken eldiven giyiniz. Kıyafet: Tehlikeli maddeleri taşırken, eldiven, laboratuvar kıyafeti ve emniyet gözlüklerini giyiniz. Kısa pantolonlar ve terlikler laboratuvarda hiçbir zaman giyilmemelidir. Saçlarınız uzunsa ve bol elbise giyiyorsanız, saçlarınızı ve elbiseleriniz topladığınızdan emin olun. Çalışma alanında test için gerekli malzemeler dışında herhangi bir malzeme bulundurmayınız. Çıkarılan elbiseler dolaba ve dinlenme odasında asılmalıdır. İlave kitaplar, çantalar, gelişigüzel bırakılmamalı, hava akımı gerektiren cihazlardan uzak tutulmalıdır. Kullanılmış malzemeler uygun şekilde uzaklaştırılmalı ve atılmalıdır. Kesici ve delici aletler sert plastikten yapılmış kesici ve delici alet atık kutusuna, hastaların vücut sıvılarıyla temas etmiş ve kullanım özelliğini yitirmiş diğer malzemeler tıbbi atık torbalarına atılmalıdır. Ekipman hasarı Eğer bir ekipman çalışırken bozulursa, bununla ilgili tutanak tutunuz,. Sorunun çözümünü bilmiyorsanız, kendinize zarar vermemek için sorunu asla kendiniz çözmeye çalışmayın. Çalışma günü sonunda çalışma alanını temizleyiniz. Laboratuvarı terk etmeden ve herhangi bir şey yemeden önce ellerinizi mutlaka yıkayınız.
1.3 İlave güvenlik kuralları Laboratuvarda, tüm çıkışlara, yangın söndürücülere, el ve göz temizleyici lavabolara ulaşımı engelleyen cisimleri uzaklaştırın. Koridorları depolama veya çalışma alanı olarak kullanmayın Ağır cisimleri yüksek raflarda depolamayın. Tüm yangın söndürücülerin etrafında 1 m lik bir mesafenin açık bırakılması gerekir. Ağır nesneleri kaldırırken dikkatli olun.
2 Pre-analitik dönem 2.1 Biyokimya Tetkikleri Öncesinde Hastaların Dikkat Etmesi Gereken Kurallar Günlük biyolojik ritmin yanı sıra diyet uygulamaları, ilaç alınması, sigara kullanılması, bir şeyler yemek-içmek, sabah sporu gibi pekçok aktivite laboratuvar tetkiklerinin sonuçlarını etkilemektedir. Özellikle demir ve TSH tetkiklerinde günlük biyolojik değişkenlik oldukça belirgin olabilmektedir. Bu nedenle, özellikle bu tetkikler başta olmak üzere laboratuvar tetkikleri için genellikle sabah kan verilmesi önerilmektedir. Fiziksel aktivitenin tetkikler üzerine kısa ve uzun vadeli etkileri izlenmektedir. Egzersiz sonrası kısa ve uzun süreli etki olarak CK, AST, LDH yükselir. Bu değişiklikler egzersiz sonlandırıldıktan kısa bir süre sonra normale döner. Bu nedenle tetkik için hastanemize gelmeden önce ağır ve zorlayıcı egzersizden kaçınılması, kan vermeden önce de yarım saat kadar dinlenmiş olması önerilir. Et yenmesi plazmada potasyum, trigliserid ve ALP enzimini yükseltir. Yüksek proteinli beslenme serumda üre, amonyak ve ürik asit değerlerini artırabilmektedir. Alkol kullanımı plazma laktat, ürik asit ve trigliserid düzeylerini artırabilmektedir. Ayrıca kan lipidlerinin tetkikleri için 12 saatlik açlık gerekmektedir. Uzamış açlık ise bilirubin, trigliserid, glukoz düzeylerini değiştirmektedir. 2.1.1 Genel hususlar Genel olarak tüm laboratuvar tetkikleri için 10-12 saatlik açlık sonrası sabah kan verilmesi, Tetkik için hastanemize gelmeden önce ağır ve zorlayıcı egzersizden kaçınılması, kan vermeden önce yarım saat kadar dinlendirilmesi, Gece saat 21.00 dan sonra su hariç hiçbir şey yenilip içilmemesi, Düzenli kullanılan ilaçlar var ise kesilmeden önce doktora danışılması, OGTT testi için gebelerin 16-24. haftalarda laboratuvara başvurmaları ve teste gelmeden 3 gün öncesinden en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir diyet almaları önerilir 2.1.2 Kanda lipid tayini (kolesterol, trigliserid) öncesi dikkat edilmesi gereken noktalar: En az 3 hafta süresince beslenme alışkanlıklarının değiştirilmemesi, kilonun sabit olarak korunması (ani ve hızlı kilo değişikliklerinden kaçınılması), 12 saatlik açlık sonrası kan verilmesi, Duygusal ve fiziksel stresten sakınılması, 3 gün öncesinden itibaren alkol alınmaması önerilir.
Ayrıca kanın hemolizli (kırmızı kan hücrelerinin parçalanmış olması), bulanık (yüksek şilomikron ve lipid düzeyi) ve ikterik (yüksek bilirubin düzeyi) olması laboratuvarımızda yapılan tüm tetkiklerin ölçümünü etkileyebileceğinden sonuçların bu durumlar göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi gerekmektedir. 2.2 Örnek için istem yapılması, örnek kaplarının hazırlığı 1. Tedavi ve takibi hastanemizde yapılan hastaların laboratuvar testleri için istem/orderlar hastanın hekimi hazırlanır. Bu istemler hastane bilgi işlem sistemi ile yapılır. 2. Laboratuvar acil durumlarda ve bilgisayar arızası nedeni ile isteklerin sisteme girilemediği durumlarda tercihen yazılı, mümkün olamazsa sözlü istem/order kabul eder. 2.2.1 Ayaktan Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi 1. Ayaktan tedavi gören hasta, doktor /veya bilgi işlem personeli tarafından poliklinik numune alma yerine yönlendirilir 2. Numune alma birimi test işlemleri için gerekli olan doktor istemini ve hasta bilgilerini sistemde görür. 3. Kan alma Teknisyeni, istem doğrultusunda örneğin etiketini yazdırarak doğru kişiye işlem yapıldığını kontrol eder ve ilgili talimata göre örnek alır. 4. Kan Alma Teknisyeni/hemşire, örnek alma işlemi bittikten sonra hastaya sonuçların çıkacağı saat hakkında bilgilendirilir. 2.2.2 Yatan Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi Yatan hastaların laboratuvar testlerinin istemi yatışı yapan doktor tarafından istemi yapılır. İstem üzerine ilgili servis hemşiresi veya ebeleri hastadan örnek alır ve örneğe barkod ya da hasta bilgileri yazılarak,örnek bekletilmeden pnömotik sistem üzerinden örnekler laboratuvara gönderilir. 2.2.3 Acil Hastaların Laboratuvar Testleri Ġçin Örnek Alınması ve Laboratuvara UlaĢtırılması ĠĢlemi Acil servis hastaların laboratuvar testlerinin istemi acil hekimi veya konsültan hekim tarafından yapılır. İstem üzerine acil servis personeli tarafından kan örneği alınır, üstüne barkod yapıştırılır ve hastanın hayatı tehlikesi yoksa ve hasta yakını var ise örnek hasta yakınına verilerek laboratuvar ulaştırması istenir. Eğer hasta acil ise, acil servis personeli tarafından örnekler laboratuvara ulaştırılır.
2.3 Örnek alımı 2.3.1 Örnek türleri / Örnek kapları 1. Biyokimya tetkikleri: Serum / Jelli kuru tüp (sarı kapaklı), 4-5 ml (kan alındıktan sonra 10 dakika süreyle pıhtılaşması beklenir). 2. Hormon tetkikleri Serum / Jelli kuru tüp (sarı kapaklı), 4-5 ml (kan alındıktan sonra 10 dakika süreyle pıhtılaşması beklenir). 3. Hemogram Tam kan / EDTA lı tüp (mor kapaklı), 2 ml (numune alındıktan hemen sonra hafifçe birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 4. Koagülasyon tetkikleri: Plazma / Sitratlı tüp (mavi kapaklı), 2 ml (numune alındıktan hemen sonra hafifçe birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 5. Sedimentasyon: Tam kan / Sitratlı tüp (siyah kapaklı), 2 ml (numune alındıktan hemen sonra hafifçe birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 6. Periferik yayma: Tam kan / EDTA lı tüp (mor kapaklı), 2 ml (numune alındıktan hemen sonra hafifçe birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 7. Kan gruplama: Tam kan / EDTA lı tüp (mor kapaklı), 2 ml (numune alındıktan hemen sonra hafifçe birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 8. Kan gazları tetkikleri: Arteryel tam kan / Heparinli enjektör veya kan gazı pipeti, 0.5-1 ml (numune alındıktan hemen sonra birkaç kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir). 9. Serolojik tetkikler: Serum / Jelli kuru tüp (sarı kapaklı), 4-5 ml (kan alındıktan sonra 10 dakika süreyle pıhtılaşması beklenir). 10. Kapiller kan tetkikleri: Topuk kanı / Hematokrit pipeti (alınan kan ışığa maruz bırakılmamalı ve hemen laboratuvara ulaştırılmalıdır). 11. İdrar biyokimyası: İdrar (orta akım idrarı tercih edilir) / Yetişkinler için non-steril vidalı kapaklı idrar bardağı, bebekler ve 3 yaş altı çocuklar için pediatrik steril plastik idrar kültür poşeti.
12. Dışkı tetkikleri:dışkı / Yetişkinler için non-steril kapaklı dışkı kabı (0-3 yaş arası çocuklar için çocuk bezi ters çevrilerek dışkı toplanır). 2.3.2 Venöz kan alınması 1. Hasta 10-12 saat öncesinden itibaren aç olmalıdır. 2. Kan almadan önce hasta en az 15 dakika dinlendirilmelidir. 3. Büyük yaralı veya hematomlu koldan, mastektomili kadınlarda memenin alındığı taraftaki koldan kan alınmamalıdır. 4. Kol omuz hizasında düz durmalıdır. 5. Hem geniş hem de yüzeye yakın damar seçilmelidir. 6. Hastaya intravenöz infüzyon yapılıyorsa, infüzyona 5 dakika ara verildikten sonra kan alınmalıdır. 7. Damar palpe edildikten sonra uygun bölge uygun dezenfektan ile temizlenmelidir. 8. Palpasyonun yukarı kısmına (10-15cm üzerinden) turnike uygulanır (en fazla 1 dakika). Sürenin uzatılması hatalı sonuçlara neden olacaktır (total protein, demir, kolesterol, AST, bilirubin, potasyum vb.). 9. Vene girilmeden önce yumruk açılıp kapatılmamalıdır; bu hareket, plazma potasyum, fosfat ve laktat konsantrasyonlarını artırır. 10. Vene girmek için iğne, kan alınacak venle hizalanmalı ve deriye yaklaşık 15 derecelik açı yapacak şekilde venin içine itilmelidir. 11. Kan almak için özel olarak üretilmiş vakum uçları kullanılmalıdır. Zorunlu hallerde kan enjektöre alınmışsa iğnesi çıkarıldıktan sonra tepe yavaşça ve tüp kenarından kaydırılarak boşaltılır, örneğin pıhtılaşmaması için kan enjektörde bekletilmemelidir. İğne ince olduğunda kan iğneden tazyikli olarak püskürtme şeklinde boşaltılırsa hemoliz kaçınılmaz olacaktır. Yanlış numune alınması hatalı sonuçlara yol açacaktır. 12. Hastadan ne kadar hacimde kan alınacağı belirlenmeli, istenen tetkikler için uygun sayıda ve türde tüp ve uygun iğne seçilmelidir. 13. Vakum bitinceye kadar tüp doldurulur, sonra tüp adaptörden çekilir ve yerine başka tüp sokulur. Önce katkı maddesiz tüplere sonra katkı maddeli tüplere kan alınmalıdır. 14. Tüplerde antikoagülan varsa numune alındıktan hemen sonra tüpler hafifçe 5-6 kez alt üst edilir ve pıhtı oluşması engellenir. 15. Kan alma işlemi tamamlandığında, iğne geri çekilir ve sızıntı olmaması için hastaya kuru gazlı bez veya pamuk verilerek kan alınan bölgeye bastırması ve kolunu yukarıya doğru tutması söylenir. 16. Kullanılan ve kirlenen malzemeler uygun atık kaplarına atılır. 2.3.2.1 Etanol (Alkol) testi için venöz kan almada dikkat edilecek noktalar: 1. Kan alınacak bölgenin çevresi, alkol (etanol, metanol ve izopropanol) içermeyen dezenfektanlarla temizlenmeli ve steril kuru gazlı bez ile kurulanmalıdır. 2. Adli Tıp a gönderilecek ise, mutlaka üç tüp kan alınmalı (en az 2 şer ml); bu tüplerden ikisi Adli Tıp için, bir tanesi kurumda şahit numune olarak Adli Tıp Raporu savcılığa ulaşana kadar saklanacaktır. 3. Kan mutlaka gri kapaklı NaF ve Na 2 EDTA içeren tüplere alınacaktır, 5-6 kez alt üst edilir ve kapağı asla tekrar açılmamalıdır. 4. Tüp üzerinde mutlaka hasta bilgisi bulunmalıdır ve Kan Alma Tutanağı mutlak surette doldurulmalıdır.
2.3.3 Kapiller kan alınması 1. Genellikle parmak ucu (3. ve 4. parmaklar) tercih edilir. Bebeklerde ise topuk tercih edilir. 2. Kan alınacak bölge %70 lik alkolle temizlenir, kurutulur sonra lanset ile delinir. 3. Parmağa masaj yapılmaz. 4. Kanın ilk damlası pamuk ile silinir. Sonraki damla mikropipetle alınır.
2.3.4 Ġdrar numunesi toplanması Herhangi bir zamanda ve kantitatif analiz amacıyla idrar numunesi için sabah idrarı olması uygundur. Bu idrar daha konsantredir; Tek numune (spot idrar, random idrar numunesi) metabolik anormalliklerin belirlenmesinde kullanılır. İdrar numunesinin biyokimyasal tetkik açısından menstrüasyon zamanında verilmemesi önerilir. 2.3.4.1 0-3 yaş bebeklerde idrar toplanması 1. Laboratuvar kayıt / kan alma biriminden beyaz kapaklı idrar kabı temin edilir. Kabın üstündeki barkodun hastaya ait olduğundan emin olunur. 2. Eczaneden idrar toplama torbası temin edilir (ağzı yapışkan kağıt ile kapalı, tek kullanımlık, sterl plastik torbalar). 3. Üretra (idrarın geldiği delik) etrafı temizlenir. 4. İdrar toplama torbasının yapışkan bandını açarak üretra etrafına düzgünce yapıştırılır. 5. Torbayı yerinden oynatmadan çocuk bezi bağlayıp giysilerini giydirip kendini rahat hissetmesini temin edilir. 6. Sık sık kontrol edilerek dolu torba, beyaz plastik kaba aktarılır. 7. Kap, İdrar / gaita laboratuvarına teslim edilir. 2.3.4.2 Erişkinlerde idrar toplanması (İdrar biyokimyası için) 1. Laboratuvar kayıt / kan alma biriminden beyaz kapaklı idrar kabı temin ediniz. Kabın üstündeki barkodun hastaya ait olduğundan emin olunuz. 2. İdrar kabının dörtte üçünü geçmemek üzere idrar kapta toplanır. 3. İdrar toplama kabının kapağını sıkıca kapatılır. 4. Kap, İdrar / gaita laboratuvarına teslim edilir. 2.3.5 Gaita numunesi alınması 1. Hastaya laboratuvar kayıt / kan alma biriminden gaita toplama kabı verilir ve kabın içine ceviz büyüklüğünde gaita konulması istenir. 2. Parazitik araştırmalar için taze dışkı incelemesi gerektiğinden gaita kabı bekletilmeden idrar / gaita laboratuvarına teslim edilmelidir.
2.4 Numunelerin Laboratuvara Taşınması Numunenin alınacağı tüp üzerine hasta adı soyadı, tarih ve saat gibi tanıtıcı bilgiler yazılmalı ve istem otomasyona da eksiksiz girilmelidir. Numune alımı veya toplanması sırasında istenen analizi etkileyecek şartların oluşumu önlenmeli ve numune 30 dakika içinde laboratuara ulaştırılmalıdır. o Bilirubin testleri güneşten etkilenmektedir. Bu testin ışıkta bekletilmemesi gerekmektir. o Parathormon (PTH) testinin oda sıcaklığında yarı ömrü kısa olduğu için, bu testin istendiği örnek en kısa sürede laboratuvara ulaştırılmalı, bunun mümkün olmadığı durumda buz üstünde tutulmalıdır. Numune servis görevlisi tarafından veya pnömotik sistem ile laboratuvara ulaştırılmalı hasta veya yakınıyla gönderilmemelidir. Sadece Acil Servis te durumu acil olmayan hastaların örnekleri için hasta yakınları ile örnek taşınabilir. Hemşire, Teknisyen ya da temizlik çalışanı tarafından kan alma yerlerinden hasta yoğunluğuna göre laboratuvar numuneler laboratuvara ulaştırılır. Eğer çok yoğunsa 10 dakikada bir laboratuvardan personel gelerek örnekleri laboratuvara ulaştırır. Eğer yoğunluk yoksa kan alma personeli örnekleri bekletmeden laboratuvara ulaştırır. Numune istenen analizde değişikliğe neden olmayacak koşullarda, numune taşınma kabında veya güvenli şekilde taşınacak bir kapta ve en kısa zamanda laboratuara ulaştırılmalıdır. 2.5 Numunelerin Laboratuvara Kabulü ve Ayrıştırılması Numuneler laboratuvara geldiğinde, LİS den yapılan tetkik istemlerine bakılarak numune kabının uygunluğu, numune miktarı, pıhtılaşma, kontaminasyon vb. kontrolü yapılmalıdır. Uygun olmayan numuneler kan alma birimine geri gönderilir. Uygun olan ve laboratuvara kabul edilen numunelerden serum veya plazmada çalışılacak tetkikler için gelenler santrifüj edilir. Serum ayrıştırma için, en az 10 dakika biyokimya tüpünde bekletilmiş kan 4000 devirde 10 dakika santrifül edilmelidir. Santrifüj sonrası hemoliz görülen serumlar çalışılmamalı; hastadan tekrar kan alınması için kan alma birimi, acil polikliniği veya servisler bilgilendirilmelidir.
2.5.1 Numune kabul kriterleri Çalışılması istenen tetkiklerin LİS kaydının olması, Numunenin alındığı tüp üzerinde hastanın adı-soyadı, protokolü ve tetkik grubunun belirtildiği barkod etiketinin bulunması, Numunelerin tetkiklere uygun tüplere alınmış olması, Kanın hemolizli olmaması (özellikle biyokimya ve hormon için), Kanın pıhtılı olmaması (özellikle hemogram ve sedimantasyon için), Numunenin, tüpte veya kapta belirlenen seviyede (çizgi, işaret vb.) alınmış olması. 2.5.2 Numune ret kriterleri Çalışılması istenen tetkiklerin LİS kaydının olmaması, Numunenin alındığı tüp üzerinde barkod etiketi bulunmaması, Kanın hemolizli, lipemik veya pıhtılı olması, Numunenin 30 dakikadan daha geç sürede laboratuvara getirilmesi, Numunenin yanlış tüpe alınması, Numunenin, tüpte veya kapta belirlenen seviyede (çizgi, işaret vb.) alınmaması, Hastanın numune alınması için belirlenen süreye uymaması, Uygun saklama koşullarının sağlanmaması. 2.6 Numune saklanması Analiz hemen yapılmayacaksa serum +4, -20 veya -70 0 C ta ağzı kapalı olarak saklanmalıdır. Serum veya plazma elde edildikten sonra en geç 4 saat içinde çalışılmayacaksa +4 0 C de ağzı kapalı olarak 1 gün saklanabilir. Ancak bilirubin gibi ışığa ve havaya duyarlı maddeler hemen çalışılmalıdır. Numunenin bulunduğu ortamın sıcaklının fazla olması numunede buharlaşmaya ve serumdaki analitlerin konsantrasyonunda rölatif artışa neden olabilir. 24 saatten fazla bekletilen serum ve idrarda +4 0 C de saklansa bile bakteri üremesi olabilir. Bu yüzden serumun dondurulması daha doğrudur ve bu sayede serumdaki birçok analit bozulmadan aylarca saklanabilir. Dondurulmuş serum çalışılacağı zaman eritilip oda sıcaklığına getirilmelidir. Kanı dondurmak hemolize neden olur. Serum veya plazması ayrılmadan kanı dondurulmamalıdır.
3 Analiz ve raporlama Cihaz kullanımı ile yapılan analizlerden önce cihazların kontrolü ve internal kalite kontrol çalışmaları gerçekleştirilir. Sonuçlar kabul edilebilir değerlerde ise hasta numuneleri çalışılmaya başlanır. Sonuçlar geçersiz olarak değerlendirilirse çalışma başlatılmaz ve ilgili prosedürler gerçekleştirilir. Cihazlar tamamladığı analizlerin sonuçlarını otomatik olarak LİS e gönderir. LiS de hastaların tüm sonuçları toplanır, bu sonuçlar değerlendirilir, uygun bulunan sonuçlar onaylanır. Onaylanmayan testler yeniden çalışılır. LİS bağlantısı olmayan cihazlarla çalışılan tetkikler ve cihazlarla çalışılmayan (manuel) tetkiklerin analiz sonuçları manuel olarak LİS e girilip onaylanır. Acil numuneler rutinden ayrı olarak hemen çalışılır ve analiz sonuçları bekletilmeden onaylanır. Elde edilen tetkik sonucu, eğer Panik Değer Listesinde belirtilen sınırlar içerisinde ise, hastanın önceki sonuçları ile uyumlu değilse analiz tekrarlanır. Tekrarlama sonrası elde edilen sonuçlar da Panik Değer Listesinde belirtilen sınırlar içerisinde ise Panik Değer Bildirim Prosedürü uygulanır. Üyesi olduğumuz Eksternal Kalite Kontrol programlarının belirlediği takvim günlerinde programlar dahilinde olan tetkikler için eksternal kalite kontrol serumları hasta tetkikleriyle birlikte çalışılır. Laboratuvarımızda çalışılan tetkiklerin büyük çoğunluğu dış kalite kontrol programlarına dahildir. Laboratuvarımıza gelen acil tetkiklerin sonuçları ise numunenin kabul edildiği saatten itibaren en geç 1 saat içinde raporlanır. Rutin tektik sonuçları saat 11:00 da onaylanmaya başlanır. 12:00 den önce alınan rutin örnekleri saat 14:30 ten önce raporlanır. Saat 12:00 dan sonra verilen örnek için, örnek verildikten sonra 150 dakika (iki buçuk saat) içinde raporlanır. Sonuç için mesai saati aşılan örneklerin sonuçları, ertesi iş gününde saat 10:00 dan önce raporlanır. Tetkik sonuçları LİS de onaylandığı zaman otomatik olarak Hastane Otomasyon Sistemi ne (HOS) geçer ve poliklinik, acil ve servislerdeki bilgisayarlarda hasta sayfasında görülebilir.
4 Panik Değer Bildirim Prosedürü 4.1 Amaç Hasta güvenliği açısından panik değer bildirimlerinin takibinin sağlanmasıdır. Panik değerler, rehberin EK kısmında listelenmiştir. 4.2 Kapsam Laboratuarda çalışılan biyokimya, hemogram ve koagülasyon testlerindeki bazı parametreler. 4.3 Sorumlular Laboratuar doktoru Laboratuar teknisyeni 4.4 Uygulama 1. Panik değer aralığında çıkan hasta sonucu hastanın bir önceki sonucu ile karşılaştırılır. 2. Sonuç eski sonucu ile uyumsuz ise analiz işlemi tekrarlanır. 3. Tekrar sonucunda değerde değişme olmaz aynı sonuç gelirse hastanın ilgili doktoru aranarak hasta sonucu hakkında sözlü bilgi verilerek sonucun hasta kliniği ile uyumlu olup olmadığı sorulur. Panik değer bildirim hastane bilgi işlem sistemine gerekli bilgiler kaydedilir. 4. Eğer çıkan sonuç hastanın kliniği ile uyumlu değil ise tekrar numune gönderilmesi istenir, çalışma tekrarlanır. 16
5 Laboratuvarımızdaki testler 5.1 Biyokimyasal testler 5.1.1 GLUKOZ Sinonim: Açlık Kan Şekeri,AKŞ Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında), BOS ve diğer mailer Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10-12 saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Karbonhidrat metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriteri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Hemolizli numune, yetersiz serum, Numunenin alınan saati yazılmamışsa. Referans Aralığı: 74-106 mg/dl (Yetişkin) 20-60 mg/dl (Prematür) 30-60 mg/di (Yenidoğan) 5.1.2 TOKLUK KAN ġekerġ (TKġ): Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Hastanın Hazırlanması: Yemekten 2 saat sonra ancak bu sürede hasta dinlenme periodunda olur. Numune Ret Kriteri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numüne, yetersiz serum. Referans Aralığı: <120 mg/dl > 200 mg/dl olması DM düşündürür. 120-200 mg/dl arasında başka testlerin yapılmasını gerektirir. 17
5.1.3 ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTĠ (75 gr) Sinonim: 75 gr OGTT Çalışma Zamanı: Hafta içi Sonuç verme zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10-12 saatlik sabah açlığı gereklidir. Çok gerekli olmayan tedaviler kesilir. Kahve ve sigaraya izin verilmez. Açlık örneği alındıktan sonra hastaya 400-500 ml su içinde 75 gr glukoz içeren solüsyon 5 dk. İçerisinde içirilir. 60 ve 120 dk larda tekrar kan örneği alınır. Test sırasında hasta sakin ve dinlenme durumunda olmalıdır. Su,sigara ve ilaç dahil hiçbir şey yiyip içmemelidir. Bulantı, kusma olması durumunda test sonlandırılır. Kullanımı:Açlık kan şekeri değeri 120-140 mg/dl arasında olan gebe olmayan erişkin hastalarda DM veya bozuk glukoz toleransı tanısı koymak için uygulanan testtir. Numune Ret Kriteri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune, yetersiz serum, diyet listesine uyulmaması. Referans Aralığı: Açlık: 60-110 mg/dl 60. dk: < 170 mg/dl 120. dk: < 120 mg/dl 18
5.1.4 ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTĠ (100 gr) Sinonim: 100 gr OGTT Çalışma Zamanı: Hafta içi Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10-12 saatlik sabah açlığı gereklidir.non esansiyel medikasyonlar kesilir. Kahve ve sigaraya izin verilmez.açlık örneği alındıktan sonra hastaya 400-500 ml su içinde, 100 gr glukoz içeren solüsyon 5 dk.içerisinde içirilir. 1,2,3.saatlerde kan örneği alınır.test sırasında hasta sakin ve dinlenme durumunda olmalıdır.su, sigara ve ilaç dahil hiçbirşey yiyip içmemelidir.bulantı kusma olması durumunda test sonlandırılır. Kullanımı: 50 gr Glukoz yükleme testi sonucu >140 mg/dl çıkarsa hastaya 100 gr.lık OGTT uygulanır. Numune Ret Kriteri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune,yetersiz serum, diyet listesine uyulmaması. Referans Aralığı: Açlık: 60-110 mg/dl 60 dk: <190 mg/dl 120.dk: <165 mg/dl 180.dk: <145 mg/dl Bu değerlerden 2 tanesi yüksek ise DM; AKŞ <140, 2 saat 140-200 ve en az 1 tanesi > 200 ise bozulmuş glukoz tolerans testi denir. 19
5.1.5 HbA1c Sinonim: Glukohemoglobin Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: EDTA lı tam kan Numune kabı: Mor kapaklı tüp Kullanımı: Diabetes mellitusun uzun dönem takibinde kullanılır. Son 4-8 hafta içindeki ortalama kan glukoz konsantrasyonu dalgalanmasını gösterir. Numune Ret Kriteri: Pıhtılı numune gelmesi, yanlış tübe kan alınması. Referans Aralığı: % 4,8-6 5.1.6 ÜRE Sinonim: Üre Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Kullanımı: Konjestif kalp yetmeliğine bağlı renal perfüzyon azalması, kusmaya, diüreze aşırı terlemeye bağlı su tuz eksikliği, GI sisteme kanama, akut MI, stress, yanıklar gibi artmış protein katabolizmasında artar. Böbrek fonksiyon testlerinden biridir. Protein metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır.yaş ve diyetteki protein içeriği arttıkça üre düzeyi artar. Renal perfüzyon azaldığı durumlar, akut ve kronik intrensek böbrek hastalığı, postrenal obstriksiyon, ve yüksek proteinli diyet, gebeliğin son dönemleri, infarktlar, akromegali, ağır karaciğer hastalıkları ve Çölyak ta üre düzeyi artar. Numune Ret Kriteri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: 10-50 mg/dl 20
5.1.7 KREATĠNĠN Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Kullanımı: Akut ve kronik renal fonksiyon bozuklukları, akromegali, gigantizm, hipertroid, et yemeklerinden sonra artar. 1. ve 2. trimester gebelikte, yaşa bağlı hareketsizlik veya azalmış kas kitlesine bağlı olarak azalır. Böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Böbrek hastalıkları, şok, maligniteler, SLE, diabetik nefropati, konjestif kalp yetmezliği ve akromegalide serum kreatinin düzeyleri artarken, musküler distrofi ve diabetik ketoasidozda düşer. Numune Ret Kriteri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: E: 0.6-1.3 mg/dl K: 0.5-1,1 mg/dl 5.1.8 ÜRĠK ASĠT: Sinonim: Ürat, ÜA Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Kullanımı: Gut ve diğer pürin metabolizma bozukluklarının tanı ve takibinde kullanılır. Gut, Down sedromu, böbrek yetmezliği, lösemi, multiple myeloma, polisitemi, lenfoma, gebelik toksemisi, psöriasis, polikistik böbrek hastalığı, Pürinden zengin diyet (karaciğer, böbrek vb.) ve ağır egzersizden sonra, serum ürik asit düzeyi yükselirken, Wilson hastalığı, Fanconi sendromu, ksantinüri ve düşük pürin içeren diyetle beslenmede ise ürik asit düzeyi düşer. Numune Ret Kriteri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: E: 3,5-7,2 mg/dl K: 2,6-6 mg/dl 21
5.1.9 TOTAL PROTEĠN Sinonim: TP Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Hastanın Hazırlanması: Turnikenin uzun süre tutulmasına bağlı olarak oluşan venöz staz ve ayakta durmak,serum total protein düzeyini yükseltirken, gebeliğin son trimesteri, ve uzamış yatak istirahati total protein düzeyini düşürür. Kullanımı: Nutrisyonel durumun değerlendirilmesi ile böbrek karaciğer hastalıklarının takibinde kullanılır. Hiperimmunglobilinemi, poliklonal veya monoklonal gammopatiler ve aşırı dehidratasyonda serum protein düzeyi artarken, protein kaybettiren gastroenteropatiler, yanıklar, nefrotik sendrom, kronik karaciğer hastalıkları, malabsorbsiyon, malnütrisyon agammoglobilinemi ise protein düzeyi düşer. Numune Ret Kriteri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, uzamış turnike uygulaması, Referans Aralığı: 6.4-8.3 gr/dl 22
5.1.10 ALBUMĠN Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp Kullanımı: Nutrisyonel durum ve ve onkotik kan basıncı hakkında bilgi verir. Dehidratasyon, ve ampisilin kullanımı albumin yüksekliğine neden olurken, ıv beslenme, hızlı hidrasyon, siroz ve diğer karaciğer hastalıkları, alkolizm, gebelik, nefrotik sendrom, alkolizm, gebelik, nefrotik sendrom, malabsorbsiyon, malnutrisyon, neoplaziler, protein kaybettiren enteropatiler ( crohn hast, ülseratif kolit ) hipertiroidizm, yanıklar, uzamış immobilizasyon, kalp yetmezliği, ve diğer kronik hastalıklarda albumin seviyesi düşer. Sıvı tedavisi verilmiyor veya karaciğer, böbrek hastalığı yoksa, serum albumin düzeyinin düşük olması vücuttaki protein rezervinin azaldığını gösterir. Albumin, prealbumin, ve transferrin, birlikte negatif akut faz reaktanı olarak kabul edilir. Akut enflamatuar olaylarda serum albumini düşer. Numune Ret Kriteri: Uzamış turnike uygulaması, hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: 3.5-5.5 gr/dl 5.1.11 TOTAL BĠLĠRUBĠN: Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Numune Türü: Serum Numune Kabı: Sarı kapaklı tüp, numune alındıktan sonra direk ışıktan korunmalıdır. Kullanımı: Karaciğer ve safra kesesi fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. İntrahepatik ve ekstrahepatik safra yolları tıkanıkları, hepatosellüler hasar, hemolitik hastalıklar, neonatal fizyolojik sarılık, Criggler-Najar sendromu, Gilbert hastalığı, Dubin Johnson Sendromu, ruktoz intoleransı ve hipotroidizmde serum direk bilirubin düzeyi artar. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, yetersiz serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte uzun süre beklemiş kan. Referans aralığı: 0-2 mg/dl 23
5.1.12 DĠREKT BĠLĠRUBĠN Sinonim: Konjuge bilirubin Çalışma zamanı:her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında), numune alındıktan sonra direk ışıktan korunmalıdır. Kullanımı: Karaciğer ve safra kesesi fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır.intrahepatik ve ekstrahepatik safra yolları tıkanıkları, hepatosellüler hasar, Dubin Johnson Sendromu, rotor sendromunda da artar. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, yetersiz serum,serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans aralığı: 0-0,5 mg/dl 24
5.1.13 TOTAL KOLESTEROL Sinonim: Kolesterol (Total) Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Hastanın hazırlanması: Sonbahar ve kış aylarında serum total kolesterol düzeyi daha yüksektir. Ayrıca kan alma postürü en son yenilen yemek emosyonel stres ve menstrüel siklus serum total kolesterol düzeyi üzerinde etkilidir. Kullanımı: Hipolipidemi ve hiperlipidemi tanısı ile atherosklerotik riskin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı:130-200 mg/dl 5.1.14 KOLESTEROL (HDL) Sinonim: HDL-C Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Kullanımı: Koroner kalp hastalığı riskinin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı: E: 30-70mg/dl K. 30-85 mg/dl 25
5.1.15 KOLESTEROL (LDL) Sinonim: LDL-C Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Hastanın hazırlanması:numune alınması için 10 saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Koroner kalp hastalığı riskinin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı: 60-125 mg/dl 5.1.16 TRĠGLĠSERĠD: Sinonim: TG Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Hastanın hazırlanması:numune alınması için 12 saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Hiperlipideminin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı: 50-180 mg/dl 26
5.1.17 ALANĠN AMĠNOTRANSFERAZ Sinonim: ALT, SGPT, Serum glutamik piruvat transaminaz Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Karaciğer fonksiyon testlerinden biridir. Karaciğer hastalıkları, safra yolları obstrüksiyonu, kas zedelenmeleri, muskuler distrofiler, akut pankreatit, konjestif kalp yetmezliği, böbrek yetmezliği ve hepatotoksik ilaçlar, yoğun egserzis, ayakta durma, ALT düzeyinde artışa neden olur. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, Referans aralığı: Yetişkin: 6-50 U/L 0-12 ay: < 60 U/L 27
5.1.18 ASPARTAT AMĠNOTRANSFERAZ Sinonim: AST, SGPT, Serum glutamik oksaloasetikasit transaminaz Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Bütün vücut dokularında bulunmakla beraber karaciğer kalp ve iskelet kası en çok bulunduğu dokulardır. Herhangi bir nedene bağlı karaciğer zedelenmesi veya hasarı kolestatik ve obstrüktif sarılık, kronik hepatitler, enfeksiyöz mononükleoz, kalp veya iskelet kası, nekroz veya travması, kalp veya iskelet kası inflematuar hastalıkları, akut MI, agır egsersiz, kalp yetmezlği, ciddi yanıklar, hipotiroidizm, intestinal obstriksiyon, malign hipertermi, ve talasemi majorde serum AST düzeyi artar. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: Yetişkin: 0-50 U/L 0-10 Gün: < 150 U/L <2 Yaş: < 80 U/L 5.1.19 ALKALEN FOSFATAZ Sinonim: ALP Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Karaciğer, safra kesesi, ve kemik dokusuna bağlı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılır. Bilier obstriksiyon, bilier atrezi, siroz, osteitis deformans, hiperparatiroidizm, Paget hastalığı, infiltratif karaciğer hastalıkları, enfeksiyoz mononükleoz, metastatik kemik tümörleri, metabolik kemik hastalıkları, va,iral hepatitler, gebelik konjestif kalp yetmezliği ve çocukların büyüme dönemlerinde ALP düzeyi artar. Numune Ret Kriteri: Hemoliz Referans Aralığı: 80-270 IU/L 28
5.1.20 GAMA GLUTAMĠL TRANSFERAZ Sinonim: Gama GT, GGT, Gama glutamil transpeptidaz Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Karaciğer fonksiyon testlerinden biridir. Alkol ve ilaçların karaciğer üzerine toksik etkisini takip etmede kullanılır. Obstrüktif sarılık, intrahepatik kolestaz pankreatit ve karaciğerdeki metastatik karsinomların tanısında da değerlidir. Serum GGT düzeyi karaciğer hastalıklarında ALP ile paralel seyrederken kemik hastalıklarında etmez. Numune Ret Kriteri: Hemoliz Referans aralığı: 0-50 IU/l 0 5.1.21 KREATĠN FOSFOKĠNAZ Sinonim: CK, CPK, Kreatinin kinaz Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: İskelet ve kalp kasında dejenerasyona yol açan durumların değerlendirilmesinde kullanılır. Akut MI, progressif muskuler distrofi, polimyozit, yanıklar, travma, ağır eksersiz, status epilepticus,postop dönem yaygın beyin enfaktüsü, gebeliğin son dönemleri, doğum, malign hipertermi, IM enjeksiyonlar, konvülsüyonlar, kardiak defibrilasyon sonrası CK düzeyi artar. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: E: 40-226 IU/L K: 33-197 IU/L 29
5.1.22 KREATĠN KĠNAZ MB: Sinonim: CK-MB Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün içinde Kullanımı: AMI tanısında kullanılır. CK/CK-MB oranı tercih edilir. AMI sonrasında 4-8 saatte yükselmeye başlar. 24 saatte pik yapar. Ayrıca kardiak travmalar, myokardiak konjestif kalp yetmezliği, koroner anjiografi, kalp cerrahisi, muskuler distrofi, polimiyozit, SLE, yanıklar, Reye sendromu, hipotermi, hipertermide de düzeyi artar. 5.1.23 LAKTAT DEHĠDROGENAZ Sinonim: LDH, LD, Laktik asit dehidrogenaz Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Kalp ve karaciğer hastalıklarının tanısında kullanılır. AMI, megaloblastik ve pernisiöz anemi, karaciğer hastalıkları, şok, hipoksi, siroz, obstrüktif sarılık, böbrek hastalıkları, kas hastalıkları, neoplastik hastalıklar, konjestif kalp yetmezliği, lösemi, hemolitik anemi, orak hücreli anemi, lenfoma, renal enfaktüs, akut pankreatitte LDH düzeyi artar. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 0-450 IU/L 30
5.1.24 POTASYUM: Sinonim: K Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın hazırlanması: Diurnal varyasyonu vardır. Sabah saat 08:00 de maksimum, akşam saat 22:00 de minimum düzeydedir. Kullanımı: Elektrolit, asit baz değerlendirilmesinde ve böbrek fonksiyonlarınıntabinde kullanılır. Trombositoz, lösemi, hemoliz, doku hasarı, status epilepticus, malign hiperpreksi, asidoz, akut böbrek yetmezliği, addison hastalığı, pseudohipoaldostronizm, ağır egzersiz, şok ve dehidratasyonda serum K konsantrasyonu artar. Kronik açlık daire kusma intestinal fistüller, renal tubuler asidoz, primer sekonder aldostronizm, cushing sendromu, Bartter sendromu alkoloz, osmotik diürezde konsantrasyon düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı: 3,5-5,1 mmol/ L 5.1.25 SODYUM: Sinonim: Na Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Elektrolit ve su dengesinin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, Referans Aralığı: 130-150 mmol/ L 31
5.1.26 KLORÜR: Sinonim: CL Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Elektrolit dengesi ve asit baz ile su metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Dehidratasyon, renal tubuler asidoz, akut böbrek yetmezliği, diabetes insipidus, salisilat intoksikasyonu ve respiratuvar alkaloz, serum CL düzeyi artarken, aşırı kusma, aldosteronizm, respiratuvar asidoz ve su intoksikasyonu gibi durumlarda düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune Referans Aralığı: 90-108 mmol/ L 5.1.27 ĠNORGANĠK FOSFOR Sinonim: fosfor, PO4, fosfat, P Çalışma Zamanı: Her gün Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın hazırlanması:numune açlıkta alınmalı ve mümkün olduğunca serum çabuk ayrılmalıdır. Sirkadiyen ritm gösterir. Yemek ile mensturasyon döneminde fosfat bağlayan antiasitlerin kullanımında seviye düşer. Kullanımı: Fosfor metabolizmasının ve kalsiyum fosfor dengesinin değerlendirilmesinde kullanılır. Osteolitik kemik metastazları, sarkoidoz, süt alkali sendromu, vitamin D entoksikasyonu, böbrek yetmezliği, hipoparatiroidizm, akromegali, pulmoner emboli, laktik asidoz, respiratuar asidozda serum fosfor düzeyi artar. Osteomalazi, steatore, renaltübuler asidoz, gram (-) bakteriyel septisemi, hipokalami, vitd eksikliği, malnütrüsyon, malabsorbsiyon, ağır kusma, primer hiperparatroidizm, hiperkalsemi, salisilat zehirlenmesi, respiratuvar enfekiyonlar, hiperinsülinemi, respiratuar alkoloz, osteoplastik kemik metastazları, renal tübuler defektlerde fosfor düzeyi düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemolizli numune, ikter, lipemi Referans Aralığı: Yetişkin: 2,5-4,8 mg/ dl Çocuk: 4-7 mg/ dl 32
5.1.28 KALSĠYUM Sinonim: Ca Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın hazırlanması: Numune alınması için 10 saatlik sabah açlığı gereklidir. Numune alımı sırasında turnike 10 dk dan uzun süre tutulmamalıdır. Kan kalsiyum seviyesi 02:00-04:00 saatleri arasında en düşük saat 20:00 de ise en yüksek seviyede bulunur. Kullanımı: Çeşitli endokrin ve metabolik bozuklukların değerlendirilmesinde kullanılır. Primer ve tersiyer hiperparatiroidizm, kemik metastazları, çeşitli maligniteler, polistemia vera, feokromasitoma, sarkoidoz, vitamin D intoksiyonu, sütalkali sendromu, tirotoksikoz, akromegali, dehidratasyona yol açan durumlarda serum Ca düzeyi artar. Hipoparatiroidizm, Vit D eksikliği, kronik böbrek yetmezliği,mg eksikliği, akut pankreatit, hiperfosfatemi, osteomalazi, alkolizm, hepatik siroz, hipoalbuminemi durumlarında serum Ca düzeyi azalır. Ayrıca total Ca düzeyi, kandaki protein konsantrasyonundan da etkilenir. Protein miktarı 1 g/dl artarsa kalsiyum miktarı yaklaşık 0,8 mg/dl artar. Tetani total serum Ca düzeyi 6-7 mg/dl altına düşünce meydana gelebilir. Hem metabolik hem de respiratuvar alkalemi de serum total kalsiyum düzeyi normal olsa da düşük iyonize Ca düzeyine bağlı olarak meydana gelebilir. Numune Ret Kriterleri: Aşırı hemoliz Referans Aralığı: 8,4-10,8 mg/dl PANİK DEĞER: <7 ve > 12 5.1.29 AMĠLAZ Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Pankreas fonksiyon testlerinden biridir. Pankreatit, pankreatik kist ve psödokist, paratis bezi enfeksiyonları, intestinal obstrüksüyon ve infaktüsler, ektopik gebelik, safra yolları hastalıkları; diyabetik ketoasidoz, peritonit, baı akciğer ve over tümörleri, böbrek yetmezliği, abdominal travma, kafa travması, alkol kullanımı, serum amilaz düzeyini artırır. Pankreas yetmezliği, kistik fibroz, ağır karaciğer hastalıklarında düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, ikter, lipemik numune. Referans Aralığı: 0-100 U/L 33
5.1.30 DEMĠR Sinonim:Fe Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Hastanın hazırlanması: 10-12 saatlik açlık sonrasında numune alınmalıdır. Ayrıca sabah örneklerindeki serum demir konsantrasyonu öğleden sonra alınanlara göre daha yüksek olduğundan numunenin sabah alınmasına dikkat edilmelidir. Enfeksiyon varlığında serum Fe düzeyinin geçiçi olarak düşebileceği unutulmamalıdır. Kullanımı: Her türlü anemi, demir eksikliği, talasemi, sideroblastik anemi, ve demir zehierlenmesinin değerlendirilmesinde kullanılır. Pernisiöz, aplastik ve hemolitik anemiler, hemokromatozis, akut lösemi, kurşun zehirlenmesi, akut hepatitler, vitamin B6 eksikliği, talessemi, tekrarlayan transfüzyonlar, akut demir zehirlenmesinde serum demir düzeyi yükselirken, demir eksikliği anemisi, akut kronik enfeksiyonlar, hipotroid, postop dönemlerde serum demir düzeyi düşer. Numune Ret Kriterleri:Hemoliz, ikter, lipemik numune, uzamış turnike uygulaması. Referans Aralığı: Erkek: 60-160 mg/dl Kadın: Çocuk: 45-145 mg/dl 50-160 mg/dl 34
5.1.31 DEMĠR BAĞLAMA KAPASĠTESĠ: Sinonim:TIBC, Total demir bağlama kapasitesi. Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın hazırlanması: 10-12 saatlik sabah açlığı sonrası kan alınmalıdır. Serum demir düzeyi sabah saatlerinde en yüksek düzeyde bulunur. Kullanımı: Hipokrom anemiler, akut hepatitler, gebeliğn son dönemlerinde TIBC artarken demir eksikliğine bağlı olmayan anemiler, kronik enfeksiyonlar, maligniteler, siroz, hemakromatozis, renal hastalıklar, talesemilerde düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, ikter, lipemik numune, uzamış turnike uygulaması. Referans Aralığı: 250-450 mg/dl 5.1.32 KREATĠNĠN KLĠRENSĠ: Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın hazırlanması:test öncesinde çay, kahve, ilaç alımı, eksersiz önerilmez. Kullanımı:Böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesinde ve böbrek hastalıklarının takibinde kullanılır. Glomerüler filtrasyon hızını azaltan her türlü böbrek hastalığı, şok, hipovolemi, nefrotoksik ilaçlar, Konjestif kalp yetmezliği dehidratasyon Kreatinin klirensinde düşmeye neden olur. Numune Ret Kriterleri: Numunenin yanlış toplanması Referans Aralığı: Erkek: 80-137ml/dk Kadın 70-125 ml/dk 35
5.2 Hormon Testleri 5.2.1 SERBEST T3 Sinonim:FT3 Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Troid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Hipertroidizm ve T3 tirotoksikozunda serum FT3 düzeyi artarken hipotroidizmde azalır. Ayrıca kronik hastalığı olanveya uzun süre hastanede yatmış olan kişilerde ötroid olsalar bile FT3 düzeyi düşük bulunabilir. Total T3 yaklaşık % 0,2-0,5 i FT3 dür. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: 12 ay: 2,9-6,8 pg/ml 1-6 y: 2,5-5,3 pg/ml 7-12 y: 2,5-5,6 pg/ml 13-17 y: 2,4-5,0 pg/ml Yetişkin: 2,0-4,4 pg/ml 36
5.2.2 SERBEST T4 Sinonim: FT4 Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Kullanımı: Troid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Hipertroidde serum FT4 düzeyi artarken hipotroidde azalır. Total T4 ün yaklaşık %0,02-0,04 ü serum FT4 dür. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı:: <12 ay: 1,1-2 ng/dl 1-6Yaş: 0,9-1,7 ng/dl 7-12 y: 1,1-1,7 ng/dl 13-17Y: Yetişkin: 1,1-1,8 ng/dl 0,9-1,7 ng/dl 37
5.2.3 TROĠD STĠMULAN HORMON Sinonim: TSH Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde (Acil dışında) Hastanın Hazırlanması: Diurnal ritmi vardır. Saat 02:00-04:00 arasında maksimum, 17:00-18:00 arasında minumum düzeydedir. Hipotroidizm, Hashimato troiditi, ektopik TSH salınan durumlar, subakut troidit, ve troid hormon rezistansında serumtsh düzeyi artarken hipotalamik ve hipofizer hipotroidizmde düzeyi azalır. Kullanımı: Troid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde ve tedavi takibinde kullanılır. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı:: <12 ay: 1,36-8,8 µiu/ml 1-6Y: 0,85-6,5 µiu/ml 7-12 Y: 0,28-4,3 µiu/ml Yetişkin: 0,27-4,2 µiu/ml 38
5.2.4 FOLĠKÜL STĠMULAN HORMON: Sinonim: FSH Sonuç Verme Zamanı: Saat 15:00 a kadar verilen örneklerde aynı gün içinde Kullanımı: Hipofiz fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Özellikle primer sekonder over yetmezliğinin ayırıcı tanısında değerlidir. Primer gonadal yetmezlik, ovarian ve testiküler agenezis, Turner, Kleinifelter sendromu, kastrasyon, alkolizm, menopoz, orşit, serum FSH düzeylerini artırır. Anterior hipofiz hipofonksiyonu, hipotalamik hastalıklar, gebelik, anoreksia nervosa, polikistik over sendromu, hemokromatozis, orak hücreli anemi, hiperprolaktinemi, östrojen ve androjenlerle tedavi edilenlerde FSH düzeyi düşer. Numune Ret Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: Foliküler faz: Ovulator faz: Luteal faz: Postmenopoz: Erkeklerde: 3,5-12,5 miu/l 4,7-21,5 miu/l 1,7-7,7 miu/l 26-135 miu/l 1,5-12,4 miu/l 39