BALIKESİR İLİ BALYA İLÇESİNDE SÜT SIĞIRCILIĞI FAALİYETİNİN MEVCUT DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Serkan BİRSİN Yüksek Lisans Tezi Tarım

BALIKESİR İLİ BALYA İLÇESİNDE SÜT SIĞIRCILIĞI FAALİYETİNİN MEVCUT DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Serkan BİRSİN Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doç. Dr. Murat SAYILI 2012 Her hakkı saklıdır

T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ BALIKESİR İLİ BALYA İLÇESİNDE SÜT SIĞIRCILIĞI FAALİYETİNİN MEVCUT DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Serkan BİRSİN TOKAT 2012 Her hakkı saklıdır

TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baģkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların baģka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baģka bir üniversitedeki baģka bir tez çalıģması olarak sunulmadığını beyan ederim. Serkan BĠRSĠN

ÖZET Yüksek Lisans Tezi BALIKESĠR ĠLĠ BALYA ĠLÇESĠNDE SÜT SIĞIRCILIĞI FAALĠYETĠNĠN MEVCUT DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ Serkan BĠRSĠN GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman : Doç. Dr. Murat SAYILI Bu araģtırma Balıkesir ili Balya ilçesinde süt sığırcılığı yapan iģletmelerin ekonomik analizini kapsamaktadır. AraĢtırmada kullanılan veriler tam sayım yapılarak 77 iģletmeden anket yöntemi ile elde edilmiģtir. ĠĢletmeler sahip oldukları inek sayısının frekans dağılımına göre üç gruba ayrılmıģtır. Veriler 2010/2011 üretim dönemine ait bulunmaktadır. ĠĢletmelerin sosyo-ekonomik yapıları incelenmiģ, yıllık ekonomik faaliyet sonuçları belirlenmiģtir. Net hâsıla ve net çiftlik geliri üç grupta da pozitif bulunmuģtur. AraĢtırmada sütün tam maliyet analizi yapılmıģ, süt maliyetinin sütün satıģ fiyatının üstünde olduğu belirlenmiģtir. Bu problemlerin çözümüne yönelik olarak devlet tarafından girdi fiyatlarının düģürülmesi ve sütte taban fiyat uygulanması yöntemlerinin uygulanabileceği ifade edilmiģtir. 2012, 66 sayfa Anahtar kelimeler: Süt sığırcılığı, Ekonomik analiz, Süt tam maliyet analizi i

ABSTRACT Master Thesis CURRENT STATE, PROBLEMS AND SOLUTION PROPOSALS OF DAIRY FARMS IN BALYA DISTRICT OF BALIKESĠR PROVINCE Serkan BĠRSĠN GaziosmanpaĢa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assos. Prof. Dr. Doç. Dr. Murat SAYILI This study covers dairy farms in Balya district of Balıkesir Province. The main purpose of this study was to maket he evaluation of the economic structure and annual performances of dairy. The data were collected from 77 dairy farms by survey. Dairy farms were classified into three groups according to the number cows. The data was belonging to the 2010/2011 production period. The socio-economic structure of the enterprises has been investigated. In addition, the result of annual economic activities has been determinated. Net Revenue and Net Farm Income were found positive for three groups. In the study, the cost of per kg milk was calculated and as a result it has been determined that the production cost of milk was higher than the price of milk. For this problems solution, it is stated to performed base price in milk market and to mark down input price by government. 2012, 66 pages Keywords: Dairy farming, Economic analysis, Analysis of production cost of milk ii TEŞEKKÜR

ÇalıĢmalarım süresince bilgi ve birikimlerini esirgemeyerek her türlü katkıda bulunan, takıldığım noktalarda çözüm alternatifleri sunarak çalıģmamın sağlıklı ilerlemesini sağlayan, araģtırma alanımla ilgili bilgi toplama konusunda yardımcı olarak iģ yükümü hafifleten DanıĢmanım Sayın Doç. Dr. Murat SAYILI ya ve diğer hocalarıma, her türlü desteği esirgemeden veren tüm aileme, anket sırasında tarım iģletmelerinin faaliyetleri konusunda değerli bilgiler veren üreticilere teģekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Serkan BİRSİN Eylül 2012 iii İÇİNDEKİLER

Sayfa ÖZET... i ABSTRACT ii TEġEKKÜR iii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... vi 1. GĠRĠġ.. 1 1.1. Konunun Önemi 1 1.2. ÇalıĢmanın Amacı 3 1.3. ÇalıĢmanın Kapsamı 4 2. LĠTERATÜR ÖZETLERĠ. 5 3. MATERYAL ve YÖNTEM 9 3.1. Materyal... 9 3.2. Yöntem. 9 3.2.1. Verilerin Toplanması AĢamasında Uygulanan Yöntem 9 3.2.2. Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem.. 12 4. ARAġTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER 22 4.1. AraĢtırma Bölgesinin Doğal Yapısı.. 22 4.1.1. AraĢtırma Alanının Coğrafik Durumu.. 22 4.1.2. AraĢtırma Bölgesinin Ġklimi. 22 4.2. AraĢtırma Bölgesinin Sosyal Yapısı 23 4.2.1. Nüfus Durumu... 23 4.2.2. UlaĢım ve Pazar Durumu.. 23 4.3. AraĢtırma Bölgesinin Tarımsal Yapısı. 23 4.3.1. Arazi Varlığı.. 23 4.3.2. Bitkisel Üretim.. 24 4.3.3. Hayvansal Üretim.. 24 4.4. Tarımsal Örgütlenme ve SanayileĢme.. 25 5. ARAġTIRMA BULGULARI VE TARTIġMA. 27 5.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. 27 5.1.1. Ġncelenen ĠĢletmelerde Nüfus ve ĠĢgücü Varlığı 27 5.1.1.1. Nüfusun YaĢ ve Cinsiyete Göre Dağılımı ile Eğitim Durumu. 27 5.1.1.2. ĠĢgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu.. 29 5.1.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde Arazi Varlığı ve Tasarruf ġekli. 30 5.1.2.1. Arazi Nevi leri ve Dağılımı.. 32 5.1.3. Ġncelenen ĠĢletmelerde Sermaye Miktarı ve BileĢimi.. 32 5.1.3.1. Aktif Sermaye ve Dağılımı.. 33 5.1.3.2. Pasif Sermaye ve Dağılımı... 36 5.1.4. Kapital Oranları. 38 5.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvan Varlığı 39 iv

5.3. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvansal Ürünler Üretimi. 40 5.4. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvansal Ürünlerin Değerlendirilme Durumu.. 41 5.5. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvansal Ürünler Üretim Değeri.. 42 5.6. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvancılık Üretim Dalının DeğiĢken Masrafları.. 43 5.7. Ġncelenen ĠĢletmelerde Yıllık Faaliyet Sonuçları. 45 5.7.1. Üretim Dalları Açısından Yıllık Faaliyet Sonuçları.. 45 5.7.1.1. Hayvancılık Üretim Dalının Brüt Üretim Değeri (BÜD), DeğiĢken Masraflar (DM) ve Brüt Marj (BM)... 46 5.7.1.2. Bitkisel Üretim ġubesi, ĠĢletme BaĢına DüĢen Brüt Üretim Değeri (BÜD), DeğiĢken Masraflar (DM) ve Brüt Marj (BM)... 46 5.7.2. ĠĢletmelerin Bir Bütün Olarak Yıllık Faaliyet Sonuçları. 47 5.7.2.1. Brüt Hasıla.. 47 5.7.2.2. ĠĢletme Masrafları ve Gerçek Masraflar... 48 5.7.2.3. Net Hasıla 49 5.7.2.4. Net Çiftlik Geliri (Tarımsal Gelir). 50 5.7.2.5. Harcanabilir Tarımsal Gelir... 51 5.7.2.6. Toplam Aile Geliri 52 5.8. Ġncelenen ĠĢletmelerde Süt Sığırcılığı Tam Maliyet Analizi. 52 5.9. Ġncelenen ĠĢletmelerde Yem DönüĢüm Oranı (Parasal Olarak).. 54 5.10. Ġncelenen ĠĢletmelerin Pazarlama Sorunları... 54 5.10.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Süt Sığırcılığı Faaliyetine BaĢlama Nedenleri ve YetiĢtiricilik Ġle Ġlgili Sorunlar 54 5.10.2. Ġncelenen ĠĢletmelerin Ürettiği Ürünü Satarken KarĢılaĢtığı En Önemli Sorunlar ve Bu Sorunlara Üreticilerin Getirdiği Çözüm Önerileri.. 56 5.10.3. Ġncelenen ĠĢletmelerle Ġlgili Diğer Ġstatistiki Bilgiler. 57 6. SONUÇ... 60 KAYNAKLAR... 63 ÖZGEÇMĠġ. 66 v

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Populasyonu OluĢturan ĠĢletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen ĠĢletme Sayısı.. 12 Çizelge 3.2. Erkek ĠĢgücü Birimi ne Çevirmede Kullanılan Katsayılar. 13 Çizelge 3.3. BüyükbaĢ Hayvan Birimi ne Çevirmede Kullanılan Emsaller 15 Çizelge 4.1. Balıkesir Ġli Balya Ġlçesi Arazi Varlığı Dağılımı (2011 yılı).. 24 Çizelge 4.2. Balıkesir Ġli Balya Ġlçesi Ürün Varlığı Dağılımı (2011 yılı)... 24 Çizelge 4.3. Balıkesir Ġli Balya Ġlçesi Hayvan Varlığı (2011 yılı).. 25 Çizelge 5.1. Ġncelenen ĠĢletmelerde Nüfusun YaĢ ve Cinsiyete Göre Dağılımı. 27 Çizelge 5.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı (Ortalama ve % Olarak) ve Faal Nüfus Oranı (%). 28 Çizelge 5.3. Ġncelenen ĠĢletmelerde 7 ve Daha Yukarı YaĢtaki Nüfusun Okur- Yazarlık Oranı (%) 28 Çizelge 5.4. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu (Ortalama Olarak-EĠB)..... 29 Çizelge 5.5. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu (Oransal Olarak- %)... 29 Çizelge 5.6. Ġncelenen ĠĢletmelerde Ortalama Arazi Mevcudu (da).. 31 Çizelge 5.7. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme Arazisinin Sulanabilme Durumu (da ve %).. 31 Çizelge 5.8. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme Arazisinin Nevi lerine Göre Dağılımı (da ve %)... 32 Çizelge 5.9. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme BaĢına DüĢen Aktif Sermaye (TL)... 34 Çizelge 5.10. Ġncelenen ĠĢletmelerde Aktifin Sermaye Grupları Ġtibariyle Oransal Dağılımı (%).... 34 Çizelge5.11. Ġncelenen ĠĢletmelerde Aktifi OluĢturan Unsurların ĠĢletme Arazisi Dekarına DüĢen Değerleri (TL)... 36 Çizelge 5.12. Ġncelenen ĠĢletmelerde BBHB ne DüĢen Aktif Sermaye (TL). 36 Çizelge 5.13. Ġncelenen ĠĢletmelerde Pasif Sermayeyi OluĢturan Unsurlar (TL ve %)..... 37 Çizelge 5.14. Ġncelenen ĠĢletmelerde Büyüklük Grupları Ġtibariyle BüyükbaĢ Hayvan Sayıları (baģ ve %) (ortalaması olarak)... 39 Çizelge 5.15. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvansal Ürünler Üretimi (kg/yıl) 40 Çizelge 5.16. Ġncelenen ĠĢletmelerde Üretilen Hayvansal Ürünlerin Değerlendirilme Durumu (kg ve %)... 42 vi

Çizelge 5.17. ĠĢletmede Mamul Hale Getirilen Sütün Ailede Tüketimi (kg ve %) 42 Çizelge 5.18. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvancılık Üretim Dalının Brüt Üretim Değeri (TL ve %)... 42 Çizelge 5.19. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme BaĢına DüĢen Hayvancılık Üretim Dalının DeğiĢken Masrafları (TL)... 44 Çizelge 5.20. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme BaĢına DüĢen Hayvancılık Üretim Dalının DeğiĢken Masraflarının Oransal Dağılımı (%). 45 Çizelge 5.21. Ġncelenen ĠĢletmelerde Hayvancılık Üretim Dalının Brüt Üretim Değeri (BÜD), DeğiĢken Masraflar (DM) ve Brüt Marj (BM) (TL)... 46 Çizelge 5.22. Bitkisel Üretim ġubesinde ĠĢletme BaĢına DüĢen Brüt Üretim Değeri, DeğiĢken Masrafları ve Brüt Marj (TL)... 46 Çizelge 5.23. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme BaĢına DüĢen Brüt Hasıla (TL ve %).. 47 Çizelge 5.24. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme Masrafları (TL ve %). 49 Çizelge 5.25. Ġncelenen ĠĢletmelerde Net Hasıla (TL) ve Aktife Oranı (%).. 50 Çizelge 5.26. Ġncelenen ĠĢletmelerde Gerçek Masraflar (TL).. 51 Çizelge 5.27. Ġncelenen ĠĢletmelerde Net Çiftlik Geliri (TL) ve Aktife Oranı (%) 51 Çizelge 5.28. Ġncelenen ĠĢletmelerde Harcanabilir Tarımsal Gelir (TL)... 51 Çizelge 5.29. Ġncelenen ĠĢletmelerde Toplam Aile Geliri (TL ve %)... 52 Çizelge 5.30. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletmeler Ortalaması Olarak Süt Tam Maliyet Çizelgesi (TL)... 53 Çizelge 5.31. Ġncelenen ĠĢletme Gruplarında Yem DönüĢüm Oranı (Parasal Olarak)... 54 Çizelge 5.32. Ġncelenen ĠĢletmelerde Süt Sığırcılığı Faaliyetine BaĢlama Nedenleri (%). 55 Çizelge 5.33. Ġncelenen ĠĢletmelerde YetiĢtiricilik Ġle Ġlgili Sorunların Dağılımı (%). 55 Çizelge 5.34. Ġncelenen ĠĢletmelerdeki Üreticilerin Ürünü Pazarlarken KarĢılaĢtığı En Önemli Sorunlar (%). 56 Çizelge 5.35. Ġncelenen ĠĢletmelerde Pazarlama Ġle Ġlgili KarĢılaĢılan Problemlere Üreticilerin Çözüm Önerileri (%).. 57 vii

1. GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi Ġnsan beslenmesi için gerekli temel besin maddelerinden biri de süttür. Sütün olmadığı sağlıklı ve dengeli bir beslenmeden bahsetmek mümkün değildir. GeliĢmiĢ ülkelerde geliģmeyle beraber süt tüketiminin de arttığı bilinmektedir (ġapdeniz, 1993). Toplumların süt ihtiyacının karģılanması ise süt sığırcılığı ile mümkün olmaktadır. Süt sığırcılığı hem toplumun süt ihtiyacını karģılaması hem de tarımsal üretime katma değer sağlaması ve besi sığırcılığına kaynak oluģturması açısından sağlık yönünden faydaları yanında ekonomiye de önemli katkıları olan bir tarımsal üretim dalıdır (CoĢkun ve Uğur, 2005). Toprak ve tohum kullanarak bitkisel ve hayvansal hammaddeleri üretmek ve işlemek olarak tanımlanan tarımın, günümüzdeki temel sorunlarından birisi de birim alandan en fazla ürünün nasıl alınabileceğidir. Bitkisel üretimde uzun yıllardır süren verim artırma çalıģmaları, önemli geliģmeler göstererek belli bir düzeye gelmiģtir. Bu nedenle de günümüzde tarım iģletmeleri, elde ettikleri ürünleri iģletmelerinde iģleyerek bu ürünlerin katma değerlerini artırmak yoluna gitmektedirler. Tarım ürünlerini iģleme süreci karmaģık ve ilave kaynak gerektiren bir organizasyon olduğundan, özellikle bitkisel ürünlere bir kez daha değer kazandırabilmek iģletmenin bünyesinde yer alan hayvancılık Ģubesi ile mümkün olabilmektedir (Akman ve ark., 1999). Ayrıca iģletmeye sürekli bir gelir sağlayan hayvancılık Ģubesi toplum beslenmesine de önemli katkılar sağlamaktadır.

2 Mevcut tarımsal yapı içinde iģletmelerin verimli çalıģabilmeleri, iģletme düzeyinde bazı koģulları yerine getirmeleri ile mümkün olabilir. Bu koģullardan biri de, iģletmelerin bitkisel üretim yanında, elverdiği ölçüde hayvancılık yapmaları olabilir. Bu yolla iģletmeler bitkisel ürünlerini daha iyi değerlendirebilir, sürekli bir gelir elde edebilir ve öz tüketimleri için gerekli ürünleri üretebilirler. Süt sığırcılığı üretim dalı, iģletmelerin bu avantajları elde etmelerine olanak sağlayan bir üretim uğraģısıdır. Türkiye de de süt sığırcılığının genel olarak rantabl bir Ģekilde yapıldığı ve yeterli geliģme gösterdiği baģlıca bölge Güney Marmara (Balıkesir, Bursa ve Çanakkale) Bölgesi dir (Armağan, 1999). Güney Marmara Bölgesi nde süt sığırcılığı konusunda Türkiye nin diğer bölgelerine göre büyük geliģmeler kaydedilmiģtir. Bu bölgede; genel olarak süt sığırı ırklarının tamamına yakını kültür ırkıdır, süt verimleri dünya ortalamasına yakındır, kooperatifçilik geliģmiģtir, süt iģleme tesisleri ve sanayisi yeterli seviyededir (Armağan, 1999). Güney Marmara Bölgesi nde süt sığırcılığının geliģmesiyle beraber bölge içerisinde yer alan Balıkesir ilinin Balya ilçesinde de çevresindeki geliģmelere paralel olarak süt sığırcılığı geliģme göstermiģtir. Uzun yıllardır Balya ilçesinde süt sığırcılığının yapılmasına karģın, bu faaliyetin ekonomik yönü üzerine herhangi bir bilimsel çalıģmaya rastlanılmamıģtır. Yapılan süt sığırcılığı faaliyetinin ekonomik yönden değerlendirilmesi, kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığının ve bu faaliyeti gerçekleģtiren iģletmelerin sosyo-ekonomik durumlarının ne olduğu gibi bilgilerin eksikliği bu tür araģtırmaların önemini ortaya koyabilir. Ayrıca her ne kadar süt sektörü Türkiye de diğer tarımsal alanlara göre geliģmiģ olsa da hayvan baģına düģen süt veriminde Avrupa Birliği (AB) ortalamasının altındadır. Süt verimi Türkiye de süt ineği baģına 1 800 kg/yıl iken bu oran AB de 5 400 kg/yıl civarındadır (Anonim, 2012a). Ayrıca süt hijyeni ve hayvan refahı konularında da sektörde problemler bulunmaktadır.

3 Sektörün sorunlarına çözüm önerileri getirebilmek ve geliģmesine katkıda bulunabilmek için öncelikle mevcut durumun iyi analiz edilerek ortaya konulması gerekebilmektedir. Türkiye süt sektörünün birçok özelliğini barındıran ve bir yönden minyatürü konumundaki Balıkesir ili Balya ilçesindeki süt sektörünün mevcut durumu ve sorunlarının tespit edilmesi açısından, bu araģtırma Türkiye sütçülüğünün durumunun anlaģılmasına da ıģık tutabilir. 1.2. Çalışmanın Amacı Tarımsal üretimin sürdürülebilirliği açısından sütçülük çok büyük önem arz etmektedir. Çünkü bir tarım iģletmesinin ekonomik olarak faaliyetini gerçekleģtirebilmesi için tek baģına bitkisel üretim yeterli olmamaktadır. Bitkisel üretimin yanında hayvansal üretim de yapılarak üretilen ürünün değerinin artırılması gerekmektedir. Hayvancılık sektöründen bahsedildiğinde ise özellikle Türkiye de ilk önce süt sektörü akla gelmektedir. Bu yönüyle süt sektörü tarım sektörü, süt sektörünün geleceği de Türkiye tarımının geleceği anlamına gelebilir. AB ye tam üyelik baģvurusunda bulunmuģ bir Türkiye için süt sektörünün geliģmiģ olması son derece önemlidir. Çünkü AB ye uyum sürecinde Türkiye nin en fazla uyumsuzluk gösterdiği baģlık tarımdır. Süt sektörü Türkiye de hızla geliģmesine rağmen AB ülkeleriyle kıyaslandığında çok geride olduğu gözlemlenebilir (Armağan ve Özden, 2004). Türkiye nin sütçülükte dünya ve AB standartlarını yakalayabilmesi için ciddi plan ve programlar yaparak uygulaması gerekebilir. Bu tür plan ve projelerin uygulanabilmesi için ise mevcut durumun ortaya konulmasının gereği anlaģılabilir. Türkiye coğrafik olarak büyük bir alan teģkil ettiğinden dolayı bölgeler arasında her konuda olduğu gibi sütçülük konusunda da farklılıklar bulunabilmektedir. Bir bölgedeki sütçülük verileri diğer bir bölgede tamamen farklı olabilmektedir. Türkiye de süt sektörüyle ilgili birçok araģtırma yapılmasına rağmen süt üretiminde Türkiye birincisi konumunda bulunan Balıkesir ili ve ilçeleriyle ilgili çok fazla araģtırma bulunmamaktadır.

4 Bu araģtırmanın amacı; Balıkesir ili Balya ilçesinde yer alan süt sığırcılığı iģletmeleri içinde ilçe genelini temsil edebilecek nitelikte olan süt sığırcılığı iģletmelerinin sosyoekonomik yapılarını ortaya koymak, sorunlarını tespit etmek ve bu sorunlara çözüm önerileri getirmek sureti ile bölgede yapılacak bilimsel araģtırmalara veri sunarak bu konudaki açığı kapatmak, bölgedeki mevcut birçok ulusal ve uluslararası düzeyde süt üretimi yapan firmaların alacakları kararlara yardımcı olmak, ülkede uygulanacak tarım ve hayvancılık politikalarının saptanmasına yardımcı olmak, ilçedeki süt iģletmelerinin yöre ekonomisine katkılarını belirlemek ve öneriler getirmek olarak açıklanabilir. 1.3. Çalışmanın Kapsamı ÇalıĢma altı kısımdan oluģmuģtur: Birinci kısım giriģ bölümü olup, burada çalıģmanın önemi ve amacı kısaca açıklanmıģtır. Ġkinci kısımda literatür bildiriģleri verilmiģtir. Materyal ve yöntem üçüncü kısımda açıklanmıģtır. Dördüncü kısımda araģtırma yöresi hakkında kısaca bilgi verilmiģtir. BeĢinci kısımda araģtırma bulguları ortaya konulmuģtur. Bu bölümde iģletmelerin genel ve ekonomik yapıları ortaya konulurken nüfus ve iģgücü durumu, sermaye miktarı ve bileģimi ile birlikte hayvan varlığı belirlenerek daha sonra iģletme faaliyetleri sonucu elde edilen gelir ve gider durumu, Brüt Üretim Değeri, DeğiĢken Masraflar, Brüt Marj belirlenmiģtir. ĠĢletmelerin bir bütün olarak yıllık faaliyet sonuçları ortaya konulurken Brüt Hasıla, ĠĢletme Masrafları, Net Hasıla ve Net Çiftlik Geliri hesaplanmıģtır. Ayrıca süt sığırcılığı iģletmelerinin ekonomik yem dönüģüm oranı hesaplanmıģtır. Diğer taraftan iģletmelerde süt tam maliyet analizi yapılmıģtır. Altıncı ve son kısımda ise araģtırmanın bir özeti verilerek genel değerlendirme yapılmıģ ve araģtırmanın amacı doğrultusunda önerilerde bulunulmaya çalıģılmıģtır.

5 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Süt sığırcılığı ile ilgili olarak yapılan bazı çalıģmalar aģağıda kısaca özetlenmiģtir: Akman ve ark. (1999) tarafından yapılan çalıģmada, kırmızı et ve süt üretiminde sığırın biyolojik avantajları sıralandıktan sonra Türkiye hayvancılığında sığır yetiģtiriciliğinin yeri ve önemi tartıģılmıģtır. Bu amaçla sığır yetiģtiriciliğini geliģtirmek için Cumhuriyet döneminde harcanan çabalara değinilmiģ ve bunlara iliģkin kısa değerlendirmeler yapılmıģtır. Türkiye de toplam hayvansal üretimi, özellikle de et üretimini artırmada sığıra yüklenecek fonksiyonun ne olabileceği konusunda farklı yaklaģımlar vardır. Bu çalıģmada bu yaklaģımlardan bir kısmı irdelenmiģ ve ülkenin hayvansal üretiminde sığırdan beklenen katkının boyutu ve bu katkıyı elde edebilmek için yapılabilecekler üzerinde durulmuģtur. Armağan (1999), Aydın ili Nazilli ilçesinde faaliyet gösteren Ör-Koop a süt veren tarım iģletmelerinden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçtiği 79 iģletmeden yüz yüze görüģme yoluyla topladığı verileri iģletme büyüklük grupları itibariyle analiz etmiģ ve yorumlamıģtır. Gerek süt sığırcılığı üretim dalında ve gerekse bütünsel bazda yaptığı analizlerde iģletmelerde elde edilen brüt marj, tarımsal gelir vb. ekonomik büyüklükler ile üretim faktörleri arasında pozitif yönlü bir iliģki saptamıģtır. Net Hasıla Yöntemi ne göre yapılan analizde 31 iģletmenin baģarılı olduğu sonucu ortaya çıkmıģtır. OluĢturulan doğrusal programlama modeli ile bulunan tarımsal gelir değerinin, iģletme gruplarında %10 ile %31 arasında artırılabileceği saptanmıģtır. Armağan ve Özden (2004) in yapmıģ oldukları çalıģmada; verimlilik, en dar anlamıyla üretimde kullanılan faktörler ile üretim arasındaki ilişki olarak tanımlanmıģ ve az geliģmiģ ülkelerde üretim hacminin artırılması ve rekabet gücünün geliģtirilmesi için verimliliği artırma metotları üzerinde önemle durulmuģtur. Ayrıca verimliliğin sektörel bazda ele alınıp sorunların da sektörel olarak değerlendirilmesinin en akılcı yol olduğu belirtilmiģtir. AraĢtırmada, AB ne üye 25 ülkeden 17 si (Almanya, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, Ġngiltere, Ġrlanda, Ġspanya, Ġsveç, Ġtalya, Macaristan, Polonya, Portekiz, Slovakya, Yunanistan) ile Türkiye de süt

6 sektörünün teknik ve ekonomik verimlilikleri 1992/2002 dönemi itibariyle karģılaģtırılmıģtır. Aygın (2011) tarafından AB üyelik sürecinde Türkiye deki süt iģletmelerinin incelendiği araģtırmada, AB ye üye ülkelerdeki süt iģletmeleriyle Türkiye deki süt iģletmeleri karģılaģtırılmıģ, aradaki farklar ortaya konmuģ ve Türkiye deki süt iģletmelerinin AB ye uyum sağlayabilmesi için soğuk zincirin geliģtirilmesi, örgütlenmenin geliģtirilmesi, sütteki fiyat istikrarsızlığının giderilmesi ve girdi maliyetlerinin düģürülmesi gibi önlemlerin alınması gerektiği belirtilmiģtir. CoĢkun ve Uğur (2005) tarafından yapılan araģtırmada, Balıkesir ili Gönen ilçesinde faaliyet gösteren ve Tek-Süt iģletmesine süt veren üreticilerin süt üretim, kullanım, pazarlama durumları ve sorunları incelenmiģtir. AraĢtırma sonuçlarına göre; üreticilerin çoğunluğunun (%65) 1-4 arası süt ineğine sahip, bu ineklerin büyük bir kısmının (%95) kültür ırkı ve süt verimlerinin ise süt ineği baģına 10-25 kg/gün olduğu belirtilmiģtir. Gündüz ve Dağdeviren (2011), Samsun ili Bafra ilçesindeki 73 adet üreticiden anket yoluyla elde ettikleri veriler ıģığında yöredeki süt maliyetini 0,61 TL/kg olarak hesaplamıģlardır. Üretim masrafları içerisinde en yüksek payı yem masraflarının aldığı, sağmal inek sayısı ve kesif yem kullanım oranının süt üretimini istatistiksel olarak önemli düzeyde etkilediği belirlenmiģtir. Hekimoğlu ve Altındeğer (2008) tarafından, Türkiye genelindeki ve Samsun ilindeki süt iģletmelerinin karģılaģtırması yapılarak süt sektörünün sorunlarının ve çözüm yollarının araģtırıldığı çalıģmada; ülke genelinde ve ilde süt sektöründe yüksek girdi fiyatları, örgütlenme düzeyinin düģüklüğü, üretilen sütlerdeki bakteri sayısının fazlalığı, süt tüketiminin düģüklüğü, markalaģmanın yeterli düzeyde olmayıģı baģlıca sorunlar olarak belirlenmiģ ve bu sorunların çözümünde devletin rolünün önemi vurgulanmıģtır. Nizam (2006) tarafından Aydın ilinde süt sığırcılığı yapan tarımsal iģletmelerin ele alındığı araģtırmada, örnekleme yöntemi kullanılarak 100 iģletmeyle anket yapılmıģtır.

7 Yapılan analiz sonucunda iģletmelerin 12 419,81 TL net karlarının olduğu ve süt üretim maliyetinin 0,57 TL/lt olduğu bulunmuģtur. Koyubenbe ve Özden (2011) tarafından yapılan araģtırmada, Ġzmir ilinde faaliyet gösteren farklı büyüklükteki süt iģletmelerinin performansları ölçülmeye çalıģılmıģtır. Bu amaçla ilde toplam süt üretiminin %70 ini oluģturan 5 ilçe çalıģmaya dahil edilmiģtir. Örnek hacmi oransal örnekleme yöntemi ile 96 olarak hesaplanmıģ ve bu iģletmeler ile anket yapılarak gerekli veriler elde edilmiģtir. ĠĢletmelerin performanslarını ölçmek için Stokastik Sınır Analizi kullanılmıģtır. AraĢtırma sonucunda; iģletmelerin tamamının %59 dan büyük bir etkinliğe sahip olduğu ve iģletme büyüklüğü arttıkça etkinliğinin de arttığı belirlenmiģtir. Öztürk ve Karkacıer (2008), Tokat ili YeĢilyurt ilçesindeki süt iģletmelerinin ekonomik analizlerini yaptıkları çalıģmalarında; 82 adet iģletme ile anket çalıģması yapmıģlar ve bu iģletmeleri üç gruba ayırmıģlardır. Seçilen iģletmelerde net hasıla ve net çiftlik gelirini üç grupta da pozitif bulmalarına rağmen yaptıkları süt tam maliyet analizinde süt maliyetinin sütün satıģ fiyatının üstünde olduğunu tespit etmiģlerdir. Ayrıca üç ırk için de yem dönüģüm oranlarını (parasal olarak) hesaplamıģlardır. Bu oran kültür ırkında %212,68, melez ırkta %181,71 ve yerli ırkta %170,37 olarak bulunmuģtur. ġapdeniz (1993), Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi süt inekçiliği ünitesinin 1991/1992 üretim yılı faaliyetinin ekonomik analizini yaptığı çalıģmasında, süt inekçiliği ünitesinin brüt karını pozitif bulmuģ ve ekonomik rantabilite oranını %17,72 olarak hesaplamıģtır. Yeteroğlu (2010), Tokat ili Niksar ilçesinde faaliyet gösteren süt sığırcılığı yapan iģletmelerin ekonomik analizini yapmıģ ve pazarlama sorunlarını tespit etmiģtir. AraĢtırma verileri 2009 üretim yılına ait olup, büyük baģ hayvan varlığına göre tesadüfi tabakalı örnekleme yöntemi kullanılarak seçilen 80 iģletmeden anket yapılarak toplanmıģtır. AraĢtırmada bulgularına göre; iģletme baģına düģen süt ineği sayısının 9,86 baģ olduğu (ineklerin %49,89 u yerli, %46,22 si melez ırk ve %9,86 sı kültür ırkıdır), toplam süt üretiminin (20 971,95 lt/iģletme) %47,29 unun melez ırk, %26,29 unun kültür

8 ırkı, %26,20 sinin yerli ırk ineklerden ve %0,22 sinin de koyunlardan elde edildiği, üretilen sütün %91,25 inin satıldığı, parasal yem dönüģüm oranının kültür ırkta %212,68, melez ırkta %146,86 ve yerli ırkta da %140,83 olduğu, iģletmelerin süt sığırcılığına baģlamalarının en önemli nedeninin (%62,62) bu üretim faaliyetinin karlı olması, en önemli yetiģtiricilik sorunu olarak ise girdi fiyatlarının yüksekliği (%74,93) tespit edilmiģtir. Yılmaz (2010), Adana ili ve köylerindeki kooperatiflerin uyguladığı ortaklar mülkiyetinde süt sığırcılığı ve damızlık sığır yetiģtiriciliği projelerine katılarak bu projeleri uygulayan süt iģletmelerini ekonomik yönden incelemiģtir. Bu iģletmelerin yıllık net karlarının 2 316,07 TL ve süt maliyetinin 0,44 TL/lt olduğu, iģletmelerin süt maliyeti üstünde gelir elde ettikleri ve iģletmelerin ürettikleri sütün %37,19 unu kooperatiflere verdikleri tespit edilmiģtir.

9 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal ÇalıĢmanın ana materyalini; araģtırma bölgesi olarak seçilen Balıkesir ili Balya ilçesinde süt sığırcılığı yapan tarım iģletmelerinden anket yoluyla toplanan orijinal nitelikli veriler oluģturmuģtur. Ayrıca çalıģmada; Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) ile birlikte Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı istatistiksel verileri ve konuyla alakalı benzer çalıģmaların sonuçları ikincil kaynaklar olarak kullanılmıģtır. ÇalıĢma bölgesine ait veriler ise Balıkesir Valiliği, Ġl Nüfus ve VatandaĢlık Müdürlüğü, Ġl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Ticaret ve Sanayi Odası, Ġl Meteoroloji Müdürlüğü ve diğer bölgesel kuruluģlardan temin edilmiģtir. Süt sığırcılığı faaliyeti kesintisiz yılın her zamanında devam etmektedir. Bu nedenle üretim dönemi diğer üretim faaliyetlerinden farklılık göstermektedir. AraĢtırmada üretim dönemi olarak 2010/2011 tarımsal üretim dönemi alınmıģtır. Anket çalıģması; 2011 yılı 16 Ekim 30 Kasım tarihleri arasında bizzat araģtırmacı tarafından yapılmıģtır. 3.2. Yöntem 3.2.1. Verilerin Toplanması Aşamasında Uygulanan Yöntem AraĢtırma alanı olarak seçilen Balya ilçesinde; Ġl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü (Anonim, 2012b) ile Balya Süt Üreticileri Birliği (Anonim, 2012c) kayıtları dikkate alındığında toplam 47 yerleģim biriminde (köy ve mahalle) 2 904 adet iģletme ve 25 970 adet büyükbaģ hayvan mevcudu bulunmaktadır. Bu iģletmelerin tamamıyla anket çalıģması yapmak gerek zaman ve gerekse maddi imkânlar açısından mümkün olamadığından dolayı değildir. Bu nedenle, eldeki olanakların maddeten ve zaman açısından daha etkin bir Ģekilde kullanılabilmesi için ilçe genelini temsil edebilecek nitelikte olan ve süt sığırcılığının yoğun

10 olarak yapıldığı 47 yerleģim biriminin %20 sine tekabül eden 9 köy (Bengiler, Çakallar, DaniĢment, Dereköy, Doğanlar, Hacıhüseyin, Ilıca, Narlı ve Orhanlar köyleri) araģtırmanın ana populasyonunu oluģturmuģtur. Bu köylerin seçiminde; Ġlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü teknik personelinin görüģleri dikkate alınmıģtır. Ġl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğünün kayıtlarına göre; ilçedeki söz konusu köylerde süt sığırcılığı ile uğraģan 893 adet iģletmenin bulunduğu tespit edilmiģtir. Bu iģletmeler araģtırmanın evrenini oluģturmaktadır. Tarım iģletmeciliği alanındaki araģtırmalarda, materyalin toplanması aģamasında uygulanabilecek çeģitli yöntemler vardır. Bunlar; Muhasebe Kayıtlarından Yararlanma, Direkt Mülakat Yöntemi ve Posta Surveyi olarak özetlenebilmektedir (Çakır, 1971). Ancak araģtırmada bu yöntemlerden hangisinin kullanılacağı araģtırmacının içinde bulunduğu Ģartlara bağlıdır. AraĢtırıcının zamanı ve maddi imkânları, bu kaynakların etkin kullanımı ve elde edilecek bilgilerde aranacak hassasiyet derecesi gibi unsurlar, kullanılacak yöntemlerden herhangi birisinin tercih edilmesini gerektirebilmektedir (Esengün, 1990). Türkiye de tarım iģletmelerinin çoğunda muhasebe kayıtları tutulmadığı için, iģletmelerde gerek ekonomik analizlere ve gerekse maliyet hesaplarına yardımcı olarak en önemli yöntemin anket metodu olduğu ve muhasebenin tutulmadığı yerlerde anket metodunun uygulanabileceği kabul edilen bir gerçektir (Açıl, 1977). Anket yöntemi ile ayrıca üreticilerden amaca uygun, güvenilir verilerin sağlanması mümkündür. AraĢtırma bölgesinde yapılan ön incelemeler sonucunda, populasyonu oluģturan iģletmelerde muhasebe ve defter kayıtlarının tutulmaması nedeniyle, iģletmelerde anket yapılmıģ ve sonuçlar değerlendirilmiģtir. Örnekleme çalıģmasını yapmak için öncelikle örnekleme populasyonunun homojen olup olmadığı tespit edilmiģtir. Bunun için seçilen 9 köydeki tüm iģletmelerin bulundurdukları süt sığırı sayıları dikkate alınarak bir tablo oluģturulmuģ ve bu tablo üzerinden örnekleme çerçevesinin değiģkenlik katsayısı hesaplanmıģtır. Bu tablo üzerinde seçilen veri setinin standart sapması 10,8 ve aritmetik ortalaması 10 olarak bulunmuģtur. Daha sonra örnekleme çerçevesine ait değiģkenlik katsayısı

11 hesaplanmıģtır. DeğiĢkenlik katsayısının hesabında aģağıdaki formül kullanılmıģtır (Sayılı, 2001): C.V. (Değişkenlik Katsayısı) = (S/ x )*100 Formülde; S = verilerin standart sapması x = verilerin aritmetik ortalamasını göstermektedir. Elde edilen veriler ıģığında örnekleme çerçevesine ait değiģkenlik katsayısı %108,22 olarak bulunmuģtur. DeğiĢkenlik katsayısının %75 ten yüksek bulunması ve dolayısıyla populasyonun heterojen olması nedeniyle populasyonu homojen duruma getirmek için (Sayılı, 2001) süt iģletmelerinin tabakalara ayrılarak incelenmesi gerektiğine karar verilmiģ ve frekans dağılım grafiği de dikkate alınarak süt iģletmeleri 3 tabakaya ayrılmıģtır (Çizelge 3.1). Buna göre; 1-9 baģ sığıra sahip iģletmeler 1. grubu, 10-30 baģ sığıra sahip iģletmeler 2. grubu ve 31 ve daha fazla baģ sığıra sahip iģletmeler ise 3. grubu oluģturmuģtur. Evrenden kaç adet örnek çekileceği (örnek hacmi) hususunda aģağıda formülü verilen Neyman Yöntemi kullanılmıģtır: n NS h h 2 2 2 NhSh N D 2 D d Z Formülde; N = Evrendeki iģletme sayısı, N h = h ıncı tabakadaki iģletme sayısı, S h = h ıncı tabakanın standart sapması, n = Örnek iģletme sayısı (örnek hacmi), Z = Belirlenen hata oranına göre standart normal dağılım, d = X için kabul edilen hata payını ifade eder. Örnek hacmi belirlenirken %90 güven sınırı ve ortalamadan %5 (t=1,96) sapma ile çalıģılmıģtır. Yapılan hesaplama sonucunda örnek hacmi 77 olarak hesaplanmıģtır.

12 Her tabakadan örneğe çıkan iģletme sayısı belirlendikten sonra, hangi iģletmelere anket uygulanacağının tespitinde Basit Tesadüfi Sayılar Tablosu kullanılmıģtır. Çizelge 3.1. Populasyonu oluģturan iģletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan örneğe seçilen iģletme sayısı Tabaka No Tabaka Sınırı (baģ) Sınıf Orta Noktası x Tabakadaki ĠĢletme Sayısı (N h ) Standart Sapma (S h ) N h *S h N h *(S h ) 2 Örnek Hacmi I 1 9 5 4,0 565 2,45 1384,25 3391,41 30 II 10 30 20 16,4 281 5,38 1511,78 8133,38 33 III 31 - + - 43,5 47 13 611 7943,00 14 Genel - - 14,0-10,8 - - - Toplam - - - 893-3507,03 19467,79 77 3.2.2. Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem Süt sığırcılığı yapan ve incelemeye alınan iģletmeler büyüklük gruplarına ayrıldıktan ve anket yapılacak iģletmeler belirlendikten sonra, örneğe çıkan iģletmelerde doldurulan anket formları gerekli inceleme, kontrol ve düzenleme yapıldıktan sonra daha önceden hazırlanmıģ olan anket döküm tablolarına aktarılmıģ ve buradan da veriler Microsoft Excel programına dökülerek analize hazır hale getirilmiģtir. Verilerin analizinde aynı programdan yararlanılmıģtır. Yapılan ekonomik ve teknik analizler hem iģletme büyüklük grupları ve hem de tüm iģletmeler ortalaması için ayrı ayrı değerlendirilmiģtir. ĠĢletmelerin sermaye yapısı ve bazı sosyo-ekonomik özellikleri ile yıllık faaliyet sonuçları ele alınmak suretiyle ekonomik analiz iki kısımdan oluģturulmuģtur. Ġncelenen iģletmelerde nüfus; yaģ grupları, cinsiyet ve eğitim durumları itibariyle değerlendirilmiģtir. Nüfus miktarının belirlenmesinde, iģletmeci ailesiyle birlikte yaģayan fert sayısı dikkate alınmıģ ve bunların cinsiyet ve yaģ gruplarına göre dağılımı ortaya konulmuģtur. Ayrıca aile iģgücünün eğitim durumları da saptanmıģtır. Ġncelenen iģletmelerde faal nüfus oranı; 15-64 yaģ grubuna dâhil aile fertleri

13 sayısının toplam nüfusa oranlanması ile hesaplanmıģtır. ĠĢletmelerin sahip oldukları araziler, sulu ve kuru olarak ayrı Ģekilde belirlenmiģtir. Ayrıca arazi nev ileri ve yetiģtirilen ürünlerin durumları da tespit edilmiģtir. Aile iģgücü potansiyeli Erkek ĠĢgücü Birimi (EĠB) cinsinden hesaplanmıģtır. Bu amaçla, iģletmelerin çeģitli yaģ ve cinsiyetteki nüfusu bölgede fiilen çalıģabilir gün sayısı ile çarpılmıģ ve bu değerden sürekli hastalık, askerlik ve eğitim gibi fiilen çalıģmanın mümkün olmadığı günler çıkarılmıģtır (Aras ve Çakır, 1975). Elde edilen rakamlar aģağıdaki katsayılarla çarpılarak EĠB ye çevrilmiģtir (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2. Erkek ĠĢgücü Birimi ne çevirmede kullanılan katsayılar YaĢ Grupları Katsayılar Erkek Kadın 0 6 --- --- 7 14 0,50 0,50 15 49 1,00 1,00 50 64 0,75 0,75 65 + --- --- Kaynak: Aras, A., 1988. Tarım Muhasebesi Ders Kitabı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No: 486, Ege Üniversitesi Basımevi, Ġzmir, s. 75. EĠB, ergin (15 49 yaģ arası) bir erkek iģçinin günde ortalama 10 saat, yılda 300 gün çalıģması ile ortaya koyduğu iģgücüdür (Aras, 1988). Öğrenim çağındaki nüfusun yılda 90 gün çalıģabileceği varsayılmıģtır (Karkacıer, 1991). Ġncelenen iģletmelerde kullanılabilir iģgücü miktarından, iģletme içinde kullanılan aile iģgücü miktarı ile iģletme dıģında çalıģan aile iģgücü miktarı çıkarılarak atıl aile iģgücü saptanmıģtır. Yabancı iģgücü ise; sürekli ve süreksiz olarak çalıģtırılan yabancı iģçilerin yaģ ve cinsiyeti ile çalıģtırıldığı gün sayısı dikkate alınarak hesaplanmıģtır (Sayılı, 2001). Ġncelenen iģletmelerin sermaye yapıları; bilanço iģlemine esas olacak Ģekilde sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmıģtır (Karkacıer, 1991; ErkuĢ ve ark., 1995): Toprak varlığının kıymet takdiri hesaplamasında, araģtırma bölgesinde alımsatıma konu fiyat ortalaması alınmıģtır.

14 Bina ve toprak ıslahı varlıklarının değerlendirilmesinde; yeni yapılar için maliyet bedeli, eski yapılar için ise amortisman payları düģüldükten sonra kalan değer alınmıģtır. Hayvan varlığı; iģletmede üretilenler ve uzun süre iģletmede olanlar için emsal değeri, yeni satın alınanlar için ise iģletmeye mal oluģ bedeli üzerinden değerlendirilmiģtir. Alet ve makine sermayesinin kıymet takdirinde; yeni satın alınanlar veya özel olarak yaptırılanlar için maliyet bedeli, eski olanlar için bölgede alım-satım değeri ortalaması alınmıģtır. Malzeme ve mühimmat varlığı; yeni satın alımlar için satın alma değeri, iģletmede üretilenler için ise emsal değeri üzerinden değerlendirilmiģtir. Kasa, alacaklar ve borçlar iģletme sahibinin beyanı üzerinden değerlendirilmiģtir. Sermaye gruplarında bazı varlıklar için gerekli amortisman oranları; makineler için %5, bina varlıklarında ahģap yapıdakiler için %4, beton yapıdakiler için %2 ve yarı beton yapıdakiler için ise %3 olarak esas alınmıģtır (Karkacıer, 1991). Besi hayvanlarının iģletmede en çok 1 yıl tutulmaları ve sürekli envanter kıymet artıģı yaratmaları nedeniyle, sığır besi hayvanları için amortisman hesaplanmamıģtır (Sayılı, 2001). Üretim hayvanları ise iģletmede 1 yıldan fazla tutuldukları, yıpranma ve verim düģüklüğü olduğu için amortismana tabi olmaktadırlar. Bu nedenle süt sığırları için amortisman hesabında aģağıdaki formül kullanılmıģtır (Top, 2009): Amortisman Oranı = Damızlık Değer Kasaplık Değer / Ekonomik Ömür ĠĢletmelerin mali durumunu ve borç ödeme kabiliyetlerini belirlemek amacıyla aģağıda verilen rasyolar (kapital oranları) hesaplanmıģtır (Aras, 1988): - Net Kapital Oranı (NKO): ĠĢletmelerin uzun dönem için borç ödeme gücünü gösterir. Bu oranın en az 1 ve 1 den büyük olması istenir. Böylece iģletmelerin uzun dönemde borçlarını ödemede zorlanmayacağı kabul edilir. NKO = [(Toplam Aktif) - (Kira ve Ortakçılıkla İşletilen Aktif Unsurların Değeri)] / [Toplam Borçlar] - İşletme Kapital Oranı (İKO): ĠĢletmelerin orta ve kısa vade borçlarını ödeme gücünü

15 göstermekte olup, bu oranın en az 2 ve 2 den büyük olması istenir. İKO = [(Sabit İşletme Varlığı) + (Döner İşletme Varlığı)] / [(Kısa Vadeli Borçlar) + (Orta Vadeli Borçlar)] - Döner Kapital Oranı (DKO): ĠĢletmelerin kısa bir sürede veya istenildiği zamanda kısa vadeli borçlarını ödeme gücü bu oran ile belirlenir. Bu oranın en az 1 ve 1 den büyük olması istenir. DKO = Döner İşletme Varlığı / Kısa Vadeli Borçlar Hayvan varlığının ortaya konulmasında; mevcut sığırları aynı bazda incelemek için iģletmedeki tüm hayvanlar gerekli katsayılar (Çizelge 3.3) kullanılarak BüyükbaĢ Hayvan Birimi ne (BBHB) çevrilmiģtir (Sayılı, 2001). Çizelge 3.3. BüyükbaĢ Hayvan Birimi ne çevirmede kullanılan emsaller HAYVAN TÜRÜ EMSAL HAYVAN TÜRÜ EMSAL Boğa (Kültür-Melez) 1,40 Manda Düvesi 1,05 Boğa (Yerli) 0,70 Top. Genç Sığırlar 0,50-0,70 Öküz (Kültür-Melez) 1,20 At (Küçük) 1,00 Öküz (Yerli) 0,60 At (Orta) 1,35 Ġnek (Kültür-Melez) 1,00 At (Büyük) 1,50 Ġnek ( Yerli) 0,50 Tay (l yaģ) 0,50 Buzağı (Kültür-Melez) 0,16-0,20 Tay (2 yaģ) 0,75 Buzağı (Yerli) 0,12-0,15 Katır 1,00 Dana (l yaģ) (Kültür-Melez) 0,50 EĢek 0,50 Dana (l yaģ) (Yerli) 0,25 Koyun 0,10 Düve (2 yaģ) (Kültür-Melez) 0,70 Toklu 0,08 Düve (2 yaģ) (Yerli) 0,35 Kuzu 0,05 Manda Öküzü 1,80 Keçi 0,10 Manda Ġneği 1,50 Oğlak 0,05 Manda Buzağısı (Malak) 0,18-0,30 Tavuk 0,004 Manda Danası 0,75 Hindi 0,01 Kaynak: Sayılı, M., 2001. Amasya Ġli Suluova Ġlçesinde Sığır Besiciliği Yapan ĠĢletmelerin Ekonomik Analizi Üzerine Bir AraĢtırma. GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Tokat. ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçları incelenirken üretim dalı bazında ve iģletmeler bir bütün olarak ele alınarak gelir ve giderler hesaplanmıģtır. Süt sığırcılığı ve brüt üretim değerinde katkısı yüksek olan bazı ürünler için üretim dalları bazında yapılan analizlerde; tam maliyet analizi ile birlikte brüt kar ve net kar analizleri yapılmıģtır.

16 Brüt Marj; her bir üretim dalının brüt üretim değerinden değiģken masrafların çıkarılmasıyla elde edilmiģtir. Net kar ise; brüt üretim değerinden tüm masrafların düģürülmesiyle bulunmuģtur. Bitkisel üretimde Değişken Masraflar; tohum, gübre, ilaçlama, geçici iģçi ücretleri, sulama giderleri, taģıma ve materyal giderleri gibi unsurlardan oluģmuģtur (Sayılı, 2001). Bitkisel üretimde Brüt Üretim Değeri; ana ürün ve yan ürünlerin miktarlarının birim fiyatları ile çarpımı sonucu elde edilmiģtir. Ayrıca bitkisel üretim dallarının brüt marjları ayrı ayrı verilmeyip, bitkisel üretim değeri, değiģken masraflar ve brüt marj toplamı Ģeklinde belirtilmiģtir. Hayvancılık üretim dalına ait Brüt Üretim Değeri; satılan süt, ailenin tükettiği süt ve iģçilere verilen süt miktarı toplamının süt fiyatı ile çarpılması sonucu bulunmuģtur. Ailede tüketilen ve iģçilere verilen ürünler çiftlik avlusu fiyatlarıyla değerlendirilmiģtir (Aras, 1988). Hayvancılık üretim dalına ait Değişken Masraflar hesaplanırken aģağıdaki masraf unsurları dikkate alınmıģtır (Aras, 1988): Satın alınan yemler, ĠĢletmede üretilen kesif yemler, ĠĢletmede üretilen kaba yemler, Daimi olmayan iģçi ücretleri, Veteriner ve ilaç masrafları, Suni tohumlama ve aģım masrafı, Hayvan sigortası, Envanter kıymet eksiliģleri, Aydınlatma masrafı, Su masrafı, Tuz masrafı.

17 Üretim dalı tam maliyet analizi yalnızca süt sığırcılığı için yapılmıģtır. Böylece 1 kg sütün maliyeti hesaplanabilmiģtir. Süt tam maliyet analizinde değiģken masraflara ilave olarak sabit masraflar eklenmektedir. Süt sığırcılığı üretim dalı için Sabit Masraf unsurları aģağıdaki gibidir: Daimi iģçilik, Amortismanlar (bina, inek ve alet-makine), Faizler (bina sermayesi, inek sermayesi ve alet-makine sermayesi), Ahır (bina) tamir-bakım masrafı. ĠĢletmelerin bir bütün olarak yıllık faaliyet sonuçlarının analizinde; Brüt Hasıla, ĠĢletme Masrafları, Gerçek Masraflar, Net Hasıla, Net Çiftlik Geliri, Harcanabilir Tarımsal Gelir ve Toplam Aile Geliri hesaplanmıģtır (Sayılı, 2001). Brüt Hasıla; bir üretim dönemini kapsayan üretim faaliyeti sonunda yaratılan nihai mal ve hizmetlerin değerlerinin toplamı olarak tanımlanmaktadır (Aras, 1988). Ġncelenen iģletmelerde brüt hâsıla; bitkisel ve hayvansal üretim değeri, üretim döneminde meydana gelen envanter değer artıģları, hizmet gelirleri ve iģletmeci ailesinin konut-kira bedelinden oluģmaktadır. Tanımdan da anlaģılabileceği gibi brüt hâsılada üretim dönemi sonunda yaratılan nihai mal ve hizmetler dikkate alındığından, iģletmede üretilip de tekrar iģletmede kullanılan ara malların değeri muhasebe tekniği açısından duplikasyon (ikileme hatası) yapmamak için brüt hâsılada yer almamaktadır (Akay, 1996). Brüt hasılayı oluģturan unsurlar aģağıda verilmiģtir: * Süt sığırcılığı üretim değeri (satılan ve iģletme yöneticisi ve ailesinin tükettiği) - Süt geliri - Süt mamulleri geliri - Hayvan gübresi geliri * Diğer hayvansal ürünler üretim değeri (satılan ve iģletme yöneticisi ile ailesinin tükettiği) - Yapağı, yumurta ve bal geliri

18 - Hayvan gübresi * Bitkisel üretim değeri - Satılan bitkisel ürünler - ĠĢletme yöneticisi ve ailesinin tükettiği bitkisel ürünler * Ġkametgâh kira karģılığı * Envanter kıymet artıģları. Brüt hasılayı oluģturan gelir unsurlarının belirlenmesinde aģağıdaki Ģekilde hareket edilmiģtir: a) Satılan bitkisel ve hayvansal ürünler satıģ fiyatlarıyla, ailede tüketilen ve iģçilere verilen ürünler çiftlik avlusu fiyatlarıyla değerlendirilmiģtir. SatıĢ fiyatlarında iģletmecinin beyanı esas alınmıģtır. b) Envanter kıymet değiģimlerinde; kıymet artıģları brüt hasılaya dahil edilmiģ, diğer taraftan envanter kıymet azalıģları da iģletme masrafları içerisinde gösterilmiģtir. c) Envanter kıymet değiģimleri yılbaģı ve yılsonu değerleri dikkate alınarak hesaplanmıģtır. Hayvan varlığında envanter kıymet değiģimleri (EKD); EKD = (Yılsonu mevcudu + Satılan + Ölen + İşletme yöneticisi ve ailesinde tüketilen) - (Yıl başı mevcudu + Satın alınan + Doğan) formülünden (Sayılı, 2001) yararlanılarak hesaplanmıģtır. d) Hizmet gelirlerinin belirlenmesinde iģletmecinin beyanı esas alınmıģtır. e) Tarım iģletmelerinde ikametgâh kira karģılığı bina değerlerinin genellikle %10 u alınarak hesaplanmaktadır. Bu oran, binanın yarısı iģletmede yarısı ailede kullanıldığı varsayıldığından %5 ikametgâh kira karģılığı olarak alınır. Ancak ikametgâh binalarının incelenen iģletmelerde çok yoğun kullanılmaması nedeni ile ikametgâh kira karģılığı %3 olarak alınmıģtır (Aras ve Çakır, 1975). Giderler; ĠĢletme Giderleri ve Gerçek Giderler olarak iki Ģekilde incelenmiģtir: - İşletme Giderleri; iģletmecinin brüt hasılayı elde etmek için iģletmeye yatırılan aktif sermayenin faizi hariç yapmıģ olduğu her türlü masrafların toplamı Ģeklinde tanımlanmaktadır (Açıl, 1977). AraĢtırmada, iģletmeleri birbiri ile mukayese edebilmek bakımından bütün iģletmeler ekonomik yönden bağımsız veya diğer bir ifade ile borçsuz ve kirasız sadece mülk arazilerini iģleyen olarak düģünülmüģ, bu itibarla da borç faizleri ve

19 arazi kirası giderleri iģletme masraflarına dahil edilmemiģtir. Bununla birlikte, iģletmede üretilip tekrar üretimde kullanılan ürünlerin (çiftlik gübresi, hayvan yemleri gibi ara malların) bedelleri iģletme masrafına dâhil edilmemiģtir (Aras, 1988). ĠĢletme giderlerini oluģturan unsurlar aģağıda verilmiģtir: 1. ĠĢçilik masrafları a) Yabancı iģgücü b) ĠĢletmeci ve iģletmede çalıģan aile bireylerinin ücret karģılığı 2. Yem masrafları 3. Materyal masrafları a) Tohum-fide masrafı b) Ġlaç masrafı c) Gübre masrafı d) Sulama suyu masrafı e) Akaryakıt masrafı f) Tuz masrafı 4. Pazarlama (taģıma) masrafı 5. Diğer cari masraflar a) Alet ve makine tamir-bakım masrafı b) Bina yıllık tamir-bakım masrafı c) Veteriner, ilaç, aģı ve bakım masrafı d) Diğer cari masraflar (suni tohumlama, hayvan sigortası, aydınlatma, su masrafı) 6. Amortismanlar a) Alet ve makine amortismanı b) Bina amortismanı c) Hayvan amortismanı 7. Envanter kıymet eksiliģleri a) Hayvan varlığı envanterindeki eksiliģler. ĠĢçilik masrafı grubunda yer alan aile iģgücü ücret karģılığının hesaplanmasında; aile

20 bireylerinden çalıģan nüfusun iģletmede çalıģtığı süre dikkate alınarak, aynı iģin ücretli iģçi tarafından yapılması halinde ödenecek ücret (günlük ücret üzerinden) esas alınmıģtır (Sayılı, 2001). Bir sonraki aģamada Gerçek Giderler belirlenmiģtir. ĠĢletmelerde bir üretim döneminde iģletmeciler tarafından ödenen giderlere gerçek giderler denilmektedir (Aras. 1988). Gerçek giderler hesaplanırken, iģletme masraflarından aile iģgücü ücret karģılığı çıkartılmıģ, kalan değere kiralar ve ortakçı payı ile borç faizleri toplamı eklenmiģtir (Aras, 1988). Net Hâsıla; Brüt Hâsıladan ĠĢletme Masraflarının çıkarılmasıyla elde edilmiģtir. Tarımsal Gelir ise Brüt Hâsıladan Gerçek Giderlerin çıkarılmasıyla hesaplanmıģtır (Sayılı, 2001). Tam maliyet analizinde birim maliyetin hesaplanmasında; ortak masrafların ana ürün ve yan ürünlere dağıtımında Brüt Üretim Değerine katkı oranına göre masraftan pay alım yöntemi uygulanmıģtır. Tarımsal Gelir (Net Çiftlik Geliri); iģletmecinin kendisinin ve ailesinin iģletmeden elde ettiği geliri gösteren bir kriterdir. Bu bakımdan net hâsıladan farklılık gösterir. Brüt hâsıladan gerçek masrafların çıkartılmasıyla bulunur. Harcanabilir Tarımsal Gelir; reel tarımsal gelirden envanter kıymet artıģlarının çıkartılmasıyla elde edilmiģtir. Nitekim envanter kıymet artıģları çoğu kez iģletmeye bağlı durumdaki değerler olduğundan, harcanabilir tarımsal gelir iģletmecinin harcayabileceği geliri göstermektedir. Toplam Aile Geliri; tarımsal gelir ile tarım sektörü dıģından elde edilen gelirlerin toplamından oluģmaktadır. AraĢtırmada toplam aile geliri; tarımsal gelire, tarım sektörü dıģı gelir eklenerek hesaplanmıģtır (Sayılı, 2001). ĠĢletme dıģı gelir; aile iģgücünün iģletme dıģında çalıģmasıyla elde ettiği gelir, kiraya verilen arazi karģılığı sağlanan gelir ve diğer servet gelirleri (kira geliri, emekli maaģı vb.) toplamından oluģmaktadır

21 (Esengün, 1990). Tam maliyet analizinde değiģken ve sabit masraflar birlikte hesaplanarak üretim masrafları bulunmuģ ve üretilen toplam süt miktarına bölünerek 1 kg sütün maliyeti hesaplanmıģtır. DeğiĢken masrafların karģılığı olarak üretilen sütün günlük olarak nakde dönüģmesi nedeniyle süt sığırcılığında döner sermaye faizi hesaplanmamıģtır (Kıral ve ark., 1999). Yem DönüĢüm Oranı ile yemden yararlanmanın ekonomik boyutları ortaya konulmuģtur. Parasal yem dönüģüm oranı aģağıdaki formül kullanılarak hesaplanmıģ olup, bu değer yedirilen her 100 TL lik yeme karģılık elde edilen getiriyi göstermektedir (Karkacıer, 1991): Yem Dönüşüm Oranı (Parasal) = (Üretilen Hayvansal Ürün Değeri /Yem Değeri) x 100

22 4. ARAŞTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 4.1. Araştırma Bölgesinin Doğal Yapısı Bu bölümde araģtırma bölgesi olarak seçilen Balıkesir ili Balya ilçesi ile ilgili tarımsal, coğrafik ve sosyo- ekonomik özellikler açıklanmaya çalıģılmıģtır. 4.1.1. Araştırma Alanının Coğrafik Durumu 952 km 2 alana sahip Balya ilçesi, Balıkesir ilinin kuzeybatısında yer alır. Ġl merkezine 50 km mesafede olan ilçenin; doğusunda Balıkesir il merkezi, batısında Çanakkale ili Yenice ilçesi, kuzeyinde Balıkesir iline bağlı Manyas ve Gönen ilçeleri, güneyinde de Balıkesir iline bağlı Ġvrindi ve Havran ilçeleri yer almaktadır (Anonim, 2011a). Ġlçe toprakları KocaavĢar Çayı ve kollarının açtığı vadiler ile bunların iki yanında yükselen dik yamaçlardan oluģur. Kazdağları uzantılarının arasında kalan Balya ilçesi, genel olarak dağlık bir topoğrafyaya sahiptir. Arazi dik yamaçlı derin vadilerle ayrılmıģtır. Kuzeybatıdaki Konak, batıdaki Ekizce ve doğudaki Akçal Dağları ilçenin en önemli engebelerini teģkil eder. Ġlçedeki en yüksek tepe doğudaki Akçal Dağları üzerinde bulunan Akçal Dede Tepesi dir. Kocaçay, ilçeyi boydan boya kat ederek Manyas Gölü ne dökülür. Ġlçedeki araziler, büyük ormanlık alanlar ve meralardan oluģur. 1. sınıf tarım arazisi niteliğinde alan çok kısıtlıdır. Arazinin eğimi ortalama olarak %15 seviyelerindedir (Anonim, 2011a). 4.1.2. Araştırma Bölgesinin İklimi Balya ilçesinin yazları kurak ve sıcak, kıģları soğuk ve yağıģlı geçer. YağıĢlar kıģ aylarında kar ve yağmur Ģeklindedir. Ġlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 230 m dir. Ancak gerek rakım ve gerekse konum itibariyle yazlar Akdeniz iklimindeki kadar sıcak olmayıp kısmen serindir. Yılın en sıcak ayları Temmuz ve Ağustos, en soğuk ayları ise Ocak ve ġubat ayları olarak belirlenmiģtir (Anonim, 2011a).

23 4.2. Araştırma Bölgesinin Sosyal Yapısı 4.2.1. Nüfus Durumu Balya ilçesinin 31 Aralık 2010 tarihi itibariyle merkez nüfusu 1 902, bucak ve köyler nüfusu 13 183 olmak üzere toplam 15 085 kiģidir. Ġlçenin nüfusu yıllar içinde sürekli bir azalma göstermiģtir. Bu durum son yıllarda da devam etmektedir. 2009 yılı nüfus verilerine göre ilçe merkezi nüfusu 1 901 kiģi, belde ve köylerin nüfusu 13 564 kiģi olup 2010 yılı sonunda toplamda 380 kiģi azalmıģtır. Halen toplam nüfusun %12,6 sı ilçe merkezinde ve %87,4 ü köylerde yaģamaktadır (Anonim, 2011a). Ġlçede; ilçe merkezi ile 1 bucak ve bağlı köylerle birlikte 47 muhtarlık mevcut olup iki muhtarlık ilçe merkezinde, 2 muhtarlık Ilıca bucağında bulunmakta, 43 muhtarlık ise tüm köylere aittir. Ġlçeye bağlı Ilıca da 1972 yılında ġifa Belediyesi kurulmuģ olup 2 adet mahallesi bulunmaktadır (Anonim, 2011a). 4.2.2. Ulaşım ve Pazar Durumu Balya Ġlçesi ulaģım yönünden konumu itibariyle büyük yerleģim yer güzergâhları üzerinde bulunmaması sebebiyle uğrak bir yer değildir. Ġlçenin içinden geçen karayolu ilçeyi il merkezine ve Bandırma ilçesine bağlamaktadır. Bununla beraber ilçe; Balıkesir il merkezine 50 km ve Bandırma ilçesine de 140 km mesafededir (Anonim, 2011a). 4.3. Araştırma Bölgesinin Tarımsal Yapısı 4.3.1. Arazi Varlığı Balya ilçesinde arazi dağılımı ve bu arazi varlığı üzerinde ekilen ürünlerin dağılımı Çizelge 4.1 de gösterilmiģtir. Toplam alanın %82,06 sını ormanlık alan oluģtururken, bunu %15,13 ile tarla, %2,46 ile mera, %0,23 ile meyve, %0,08 ile sebze ve %0,03 ile de bağ arazileri izlemektedir.