5.DERS TİCARİ MALLARA İLİŞKİN DÖNEMSONU İŞLEMLERİ
15- TİCARİ MALLAR HESAP GRUBU Bu hesap grubunda işletmenin satmak, üretimde kullanmak veya tüketmek amacıyla edindiği, ilk madde ve malzeme, yarı mamul, mamul, ticari mal, yan ürün, artık ve hurda gibi bir yıldan az bir sürede kullanılacak olan veya bir yıl içerisinde nakde çevrilebileceği düşünülen varlıklar izlenir. Bu grup aşağıdaki hesaplardan oluşmaktadır. 150 İLK MADDE VE MALZEME HESABI 151 YARI MAMULLER HESABI 152 MAMULLER HESABI 153 TİCARİ MALLAR HESABI 157 DİĞER STOKLAR HESABI 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI(-) 159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLARI HESABI
153 TİCARİ MALLAR HESABININ ENVANTER VE DEĞERLEMESİ Envanteri: Fiili Sayım Değerleme Ölçeği: Normal mallar için: Maliyet bedeli Değeri düşen mallar için: Emsal bedeli Dönem sonu işlemleri: a) Hataların düzeltilmesi b) Stok değerleme işlemleri c) Değeri düşen ve değersiz hale gelen stoklara ilişkin işlemler
STOK SAYIMI SIRASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR - Stokların envanteri çıkartılırken aşağıdaki hususların dikkate alınarak stok mevcudunda gösterilmesi gerekmektedir. Konsinye olarak başka işletmelere gönderilmiş mallar, Temsilcilerin, şubelerin ve satış memurlarının nezdinde olan mallar, Mülkiyeti alıcıya geçmiş, ancak henüz teslim alınmamış yoldaki mallar, Alıcının kabul şartlarına bağlı satışlarda alıcıya gönderilen mallar, Üretim işletmelerinde mamul mal stokları, yarımamul ve ilkmadde stokları. - Stokların envanteri yapılırken aşağıda belirtilen hususların dikkate alınarak sözkonusu kalemlerin stok mevcudu içerisine alınmaması gerekmektedir. Konsinye olarak işletme nezdinde bulunan mallar, Sürüm kabiliyetini yitirmiş (diğer stoklara ayrılmış) mallar, Satıcılara verilen sipariş avansları, Satınalma bağlantıları ile alımı kararlaştırılan mallar, İşletmenin kabul şartına bağlı olarak satıcılar tarafından gönderilmiş mallar.
A) HATALARIN DÜZELTİLMESİ- ÖRNEK Örnek: 31.12.2009 tarihinde yapılan kontrollerde X ticari mal stoklarında kayıtlara göre 6.000 TL lik fazlalık tespit edilmiştir. Sözkonusu fazlalığın nedeninin 25.12.2009 tarihinde 6.000 TL ye satın alınmış olan X ticari malına ilişkin faturanın kaydının unutulmasından kaynaklandığı anlaşılmıştır (KDV oranını % 18 alınız). Sehven Unutulan Kayıt 31/12/2009 153 TİCARİ MALLAR HESABI 6.000 191 İNDİRİLECEK KDV HESABI 1.080 100 KASA HESABI 7.080
B) STOK DEĞERLEME İŞLEMLERİ STMM nin Kaydı STMM belli ise; SÜREKLİ ENVANTER YÖNTEMİ Her satış kaydından sonra STMM kaydı sürekli yapılabiliyorsa... STMM belli değil ise; ARALIKLI ENVANTER YÖNTEMİ STMM kaydı sadece belli aralıklarla hesaplanıp yapılabiliyorsa... Ticari mal çeşidi az Satış yoğunluğu düşük Stok hareketlerini bilgisayar ile izleyen (Barkod Sistemi) kısaca satış anında STMM ni bilen İŞLETMELER için... Ticari mal çeşidi çok fazla Satış yoğunluğu çok yüksek Stok hareketlerini bilgisayar ile izlemeyen kısaca satış anında STMM ni bilmeyen veya hesaplaması güç olan İŞLETMELER için...
STMM nin Kaydı STMM belli ise; SÜREKLİ ENVANTER YÖNTEMİ Her satış kaydından sonra STMM kaydı sürekli yapılabiliyorsa... STMM belli değil ise; ARALIKLI ENVANTER YÖNTEMİ STMM kaydı sadece belli aralıklarla hesaplanıp yapılabiliyorsa... a 100 KASA 500 a 100 KASA 500 b 600 YURT İÇİ SATIŞLAR 500 621 SATILAN TİCARİ MALLARIN MALİYETİ 375 600 YURT İÇİ SATIŞLAR 500 153 TİCARİ MALLAR 375 31/12 621 SATILAN TİCARİ MALLARIN MALİYETİ 375 153 TİCARİ MALLAR 375
STOK DEĞERLEME YÖNTEMLERİ (VUK A GÖRE) Gerçek Maliyet Yöntemi İlk Giren İlk Çıkar (FIFO) Yöntemi Son Giren İlk Çıkar (LIFO) Yöntemi (2004 Yılında kaldırıldı) Ortalama Maliyet Yöntemi Bu yöntemler, farklı fiyatlardan alınan malların değerlemesine çözüm getirmektedir. Özetle; satılan ve elde kalan TİCARİ MALLARIN değerini hesaplamaya yarar.
A) GERÇEK MALİYET YÖNTEMİ Bu yöntemde, dönemsonunda işletmede mevcut olan ticari malların değerlemesinin işletmeye girişinde oluşan gerçek maliyeti üzerinden yapılması esastır. Bu nedenle yöntemin uygulamasında ticari malların gerçek parti maliyetlerinin saptanması ve böylece gerçek maliyetleri üzerinden değerlemeye tabi tutulması esastır. Bu yöntem daha çok beyaz eşya veya taşıt alım satım yapanlar gibi, mal çeşidi az ve mal bedeli yüksek olan işletmelerde uygulanır.
B) İLK GİREN İLK ÇIKAR (FIFO) YÖNTEMİ Bu yöntemde, ticari mal çıkışlarının stoklarda bulunan en eski tarihli stoklardan başlamak suretiyle yapıldığı varsayılır. Bu nedenle satılan ticari malların maliyeti saptanırken, ilk alışların maliyetlerinden başlanarak değerlendirme yapılır. Enflasyon dönemlerinde İlk giren ilk çıkar yönteminde, satılan ticari mallar düşük maliyetle değerlendirildiğinden, satılan ticari mal maliyetinin düşük olarak hesaplanmasına yol açmakta, bu da işletmenin gerçekte olduğundan daha yüksek kar sağladığı görüntüsünü vererek fiktif karların doğmasına neden olmaktadır. Diğer taraftan bilançodaki ticari mal stoklarının son zamanlarda alınmış daha yüksek fiyatlı partilerden oluşmasına yani stokların günün fiyatlarına yakın biçimde yüksek görülmesini sağlar.
C) SON GİREN İLK ÇIKAR (FIFO) YÖNTEMİ Bu yöntemde, ticari mal çıkışlarının stoklarda bulunan en yeni tarihli stoklardan başlamak suretiyle yapıldığı varsayılır. Enflasyon dönemlerinde bu yöntemin kullanılması halinde hammadde ve malzeme giderleri son alınan yüksek fiyatlı partilerden oluşacağından, maliyetler günün fiyatlarına yakın şekilde yüksek çıkar. Dolayısıyla dönem karı da düşük çıkar. Bilançodaki ticari mal stokları ise daha önce satın alınmış düşük fiyatlı partileri kapsadığı için günün fiyatlarının altındaki değerleri yansıtır.
D) ORTALAMA MALİYET YÖNTEMİ Basit Ortalama Maliyet Yöntemi Ağırlıklı (Tartılı) Ortalama Maliyet Yöntemi Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi Ağırlıklı (Tartılı) Ortalama Maliyet Yöntemi: Satın alınan mal miktarı ile birim fiyatı çarpımı olan mal alış değerleri toplamının alınan toplam mal miktarına bölünmesiyle bulunur (Toplam alış maliyeti / Toplam birim sayısı). Ağırlıklı ortalama maliyet yönteminde, yalnızca dönem sonunda birkereye mahsus olmak üzere ortalama maliyet hesaplaması yapılır. Bu ortalama maliyet, hem üretime verilen malzemenin hem de dönem sonu malzeme stok maliyetinin hesaplanmasında kullanılır.
ARALIKLI ENVANTER YÖNTEMİNDE STOK DEĞERLEME İŞLEMLERİ- ÖRNEK Örnek: Bir işletmenin 2009 yılına ilişkin X ticari mal hareketleri aşağıdaki gibidir. Tarih Açıklama Miktar Birim Fiyat 01.01.2009 Dönem Başı Stok 14 TL/ kg 16.04.2009 Alış 16 TL / kg 22.08.2009 Alış 18 TL / kg 30.11.2009 Alış 20 TL / kg TOPLAM Tutar 56.000 TL 80.000 TL 54.000 TL 20.000 TL 210.000 TL Dönem sonunda yapılan sayım sonuçlarına göre dönemsonunda işletmenin deposunda 5.000 kg X ticari mal stoğu bulunduğu tespit edilmiştir.
A) İLK GİREN İLK ÇIKAR YÖNTEMİNE GÖRE STMM NİN HESAPLANMASI VE KAYDI STMM Maliyeti; 4.000 kg x 14 TL/kg= 56.000 TL 4.000 kg x 16 TL/kg= 64.000 TL 8.000 kg 120.000 TL STMM nin Kaydı 31/12/2009 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 120.000 153 TİCARİ MALLAR HESABI 120.000 STMM nin Kaydı Borç 153 TİCARİ MALLAR HESABI Alacak 210.000 120.000 90.000 DSS Maliyeti
B) SON GİREN İLK ÇIKAR YÖNTEMİNE GÖRE STMM NİN HESAPLANMASI VE KAYDI STMM Maliyeti; 4.000 kg x 16 TL/kg= 64.000 TL 3.000 kg x 18 TL/kg= 54.000 TL 1.000 kg x 20 TL/kg= 20.000 TL 8.000 kg 138.000 TL STMM nin Kaydı 31/12/2009 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 138.000 STMM nin Kaydı 153 TİCARİ MALLAR HESABI 138.000 Borç 153 TİCARİ MALLAR HESABI Alacak 210.000 138.000 72.000 DSS Maliyeti
C) AĞIRLIKLI ORTALAMA MALİYET YÖNTEMİNE GÖRE STMM NİN HESAPLANMASI VE KAYDI 56.000 TL + 154.000 TL 4.000 kg + 9.000 kg = 16,154 TL/ kg Satılan Ticari Mal Maliyeti * 16,154= 129.230 TL Dönem Sonu Stok Maliyeti * 16,154= 80.770 TL 210.000 TL STMM nin Kaydı 31/12/2009 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 129.230 153 TİCARİ MALLAR HESABI 129.230 STMM nin Kaydı
DEVAMI Borç 153 TİCARİ MALLAR HESABI Alacak 210.000 129.230 80.770 DSS Maliyeti
SÜREKLİ ENVANTER YÖNTEMİNDE STOK DEĞERLEME YÖNTEMLERİNİN UYGULANMASINA İLİŞKİN ÖRNEK ÖRNEK: X işletmesinin 2009 dönemine ilişkin Y ticari malı hareketleri aşağıdaki gibidir. Tarih Açıklama Miktar Birim Fiyat 01.01.2009 Dönem Başı Stok 4.000 14 TL/ kg 08.03.2009 Satış 2.000-16.09.2009 Alış 5.000 16 TL / kg 22.10.2009 Alış 3.000 18 TL / kg 27.10.2009 Satış 6.000-20.12.2009 Alış 1.000 20 TL / kg
A) FIFO Yöntemine Göre GİREN ÇIKAN KALAN Tarih Açıklama Miktar Birim Fiyat Tutar Miktar Birim Fiyat Tutar Miktar Birim Fiyat Tutar 01/01/09 DBS - - - - - - 4.000 14 56.000 08/03/09 Satış - - - 2.000 14 28.000 2.000 14 28.000 16/09/09 Alış 5.000 16 80.000 - - - 2.000 14 28.000 5.000 16 80.000 22/10/09 Alış 3.000 18 54.000 - - - 2.000 14 28.000 5.000 16 80.000 3.000 18 54.000 27/10/09 Satış - - - 2.000 14 28.000 4.000 16 64.000 6.000 92.000 1.000 16 16.000 3.000 18 54.000 20/12/09 Alış 1.000 20 20.000 - - - 1.000 16 16.000 3.000 18 54.000 1.000 20 20.000 STMM: 120.000 TL DSSM: 90.000 TL
B) LIFO Yöntemine Göre GİREN ÇIKAN KALAN Tarih Açıklama Miktar Birim Tutar Miktar Birim Tutar Miktar Birim Tutar Fiyat Fiyat Fiyat 01/01/09 DBS - - - - - - 4.000 14 56.000 08/03/09 Satış - - - 2.000 14 28.000 2.000 14 28.000 16/09/09 Alış 5.000 16 80.000 - - - 2.000 14 28.000 5.000 16 80.000 22/10/09 Alış 3.000 18 54.000 - - - 2.000 14 28.000 27/10/09 Satış - - - 3.000 18 54.000 5.000 16 80.000 3.000 18 54.000 3.000 16 48.000 6.000 102.000 2.000 14 28.000 2.000 16 32.000 20/12/09 Alış 1.000 20 20.000 - - - 2.000 14 28.000 2.000 16 32.000 1.000 20 20.000 STMM: 130.000 TL DSSM: 80.000 TL
C) Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemine Göre GİREN ÇIKAN KALAN Tarih Açıklama Miktar Birim Fiyat Tutar Miktar Birim Fiyat Tutar Miktar Birim Fiyat Tutar 01/01/09 DBS - - - - - - 4.000 14 56.000 08/03/09 Satış - - - 2.000 14 28.000 2.000 14 28.000 16/09/09 Alış 5.000 16 80.000 - - - 7.000 15,429 108.000 22/10/09 Alış 3.000 18 54.000 - - - 10.000 16,20 162.000 27/10/09 Satış - - - 6.000 16,20 97.200 4.000 16,20 64.800 20/12/09 Alış 1.000 20 20.000 - - - 5.000 16,96 84.800 STMM: 125.200 TL DSSM: 84.800 TL
C) DEĞERİ DÜŞEN VE DEĞERSİZ HALE GELEN STOKLARA İLİŞKİN İŞLEMLER STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ NEDENLERİ DOĞAL AFETLER (deprem, sel, kasırga, yıldırım düşmesi vb.) TEKNOLOJİK GELİŞMELER (daha yeni ve daha gelişmiş ürünler: örneğin cep telefonu, bilgisayar, televizyon) DEMODE OLMA (modası geçme: örneğin ispanyol paça) FİZİKSEL DEFORMASYON (bozulma, çürüme, kokma, kırılma, çatlama, yırtılma, nemlenme, paslanma vb.)
DEĞERİ DÜŞEN STOKLARA İLİŞKİN İŞLEMLER Değeri düşen mallar EMSAL BEDELİ ile değerlenir. Değeri düşen mallar için aşağıdaki kayıt yapılır. --/--/20-- 157 DİĞER STOKLAR HESABI XX 153 TİCARİ MALLAR HESABI XX Değeri Düşen Malların Kaydı Değeri düşen mallar için dönemsonunda karşılık ayrılır. Karşılık ayırma kaydı; 31/12/20-- 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI XX 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ XX KARŞILIĞI HESABI (-) Değeri Düşen Stoklara Ayrılan Karşılık
DEĞERİ DÜŞEN MALLARA İLİŞKİN ÖRNEKLER Örnek 1: 31.12.2009 tarihinde ticari mal stoklarında yapılan kontrollerde 10.000 TL maliyet bedeline sahip Y ticari mallarının % 40 değer kaybına uğradığı tespit edilmiş ve bu stoklar için karşılık ayrılmasına karar verilmiştir. 31/12/2009 157 DİĞER STOKLAR HESABI 10.000 153 TİCARİ MALLAR HESABI 10.000 Değeri Düşen Stoklara İlişkin Kayıt 31/12/2009 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI 4.000 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ 4.000 KARŞILIĞI HESABI (-) Değeri Düşen Stoklara Ayrılan Karşılık
ÖRNEKLER (DEVAM) Örnek 2: 31.12.2009 tarihinde 4.000 TL karşılık ayrılmış olan 10.000 TL maliyetli ticari malların tamamı 2010 yılında 6.000 TL ye satılmıştır. --/--/2010 100 KASA HESABI 6.000 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 4.000 157 DİĞER STOKLAR HESABI 10.000 Değeri Düşen Malların Satılmasına İlişkin Kayıt
ÖRNEKLER (DEVAM) Örnek 3: 31.12.2009 tarihinde 4.000 TL karşılık ayrılmış olan 10.000 TL maliyetli ticari malların tamamı 2010 yılında 5.000 TL ye satılmıştır. --/--/2010 100 KASA HESABI 5.000 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 4.000 689 DİĞER OLAĞANDIŞI GİDER VE ZARARLAR HS. 1.000 157 DİĞER STOKLAR HESABI 10.000 Değeri Düşen Malların Satılmasına İlişkin Kayıt
ÖRNEKLER (DEVAM) Örnek 4: 31.12.2009 tarihinde 4.000 TL karşılık ayrılmış olan 10.000 TL maliyetli ticari malların tamamı 2010 yılında 8.000 TL ye satılmıştır. --/--/2010 100 KASA HESABI 8.000 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 4.000 Değeri Düşen Malların Satılmasına İlişkin Kayıt 157 DİĞER STOKLAR HESABI 10.000 644 KONUSU KALMAYAN KAR. 2.000
ÖRNEKLER (DEVAM) Örnek 5: 31.12.2009 tarihinde 4.000 TL karşılık ayrılmış olan 10.000 TL maliyetli ticari malların tamamı 2010 yılında 10.500 TL ye satılmıştır. --/--/2010 100 KASA HESABI 10.500 158 STOK DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 4.000 Değeri Düşen Malların Satılmasına İlişkin Kayıt 157 DİĞER STOKLAR HESABI 10.000 644 KONUSU KALMAYAN KAR. 4.000 679 DİĞER OL.DIŞI GİD. ZAR. 500
ÖRNEKLER (DEVAM) Örnek 6: 2009 yılında işletmenin deposunu sel basması sonucu maliyet bedeli 100 TL/Adet olan 15.000 Adet ticari malın yarısı değersiz hale gelmiştir (KDV gözardı edilmiştir). --/--/20-- 689 DİĞER OLAĞANDIŞI GİD. VE ZARARLAR HS. 750.000 153 TİCARİ MALLAR HESABI 750.000 Değersiz Hale Gelen Stokların Ticari Mal Hesabından Çıkarılması