KPSS 2016 Pegem Akademi Sınav Komisyonu; 2015 KPSS ye Pegem Yayınları ile hazırlanan adayların, 70'in üzerinde soruyu Eğitimde 29. yıl kolaylıkla çözebileceğini açıkladı. ezberbozan ezberletmezöğretir! KPSS EĞİTİM BİLİMLERİ KONU ANLATIMLI gelişim psikolojisi öğrenme psikolojisi rehberlik ve özel eğitim program geliştirme öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı sınıf yönetimi öğretim ilke ve yöntemleri ölçme ve değerlendirme
Editörler: Ercüment Yerlikaya - Mehmet Karakuş EZBER BOZAN KPSS EĞİTİM BİLİMLERİ ISBN-978-605-318-281-8 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 10. Baskı: 2015, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Melike Serap Dalbudak Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş. Yenice mah. No:3 Esenboğa-Ankara 0312 342 22 08 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 30233 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, KPSS için hazırlanan bu kitabın temel amacı, siz öğretmen adaylarına açık ve anlaşılır bilgiler ve örneklerle, sınav kapsamında yer alan konularını bir arada sunmak ve anlamlı bir şekilde öğrenmenizi sağlamaktır. Kitapta yalın bir dil kullanmaya özen gösterilmiştir. Kitap akademik kaynaklar referans alınarak alanında uzman ve deneyimli bir kadro tarafından yazılmıştır. Öğrencilerin hangi konularda, nerelerde takılacağı göz önüne alınarak ona yönelik, tatmin edici açıklamalar verilmeye çalışılmıştır. On yıldır gerçekleştirilen bu sınav kapsamında sorulan sorular farklılaştıkça sınava hazırlanan adaylar için hazırlanan kitaplar da çeşitlilik göstermeye başlamıştır. Özellikle 2008 yılından bu yana sınavda yer almaya başlayan farklı kavramlar, sınav hazırlığı yapan öğretmen adaylarına yardımcı olmak için hazırlanan kitapların kapsamının da önemli ölçüde genişlemesine yol açmıştır. KPSS kitaplarında öğrencilerin en çok karşılaştıkları sorun kapsamla ilgilidir. Her kitap farklı bir kapsam genişliğinde olduğundan öğretmen adaylarının kafasını karıştırmakta, öğrenmesini zorlaştırmaktadır. Bu kitapta kapsam oluşturulurken KPSS de son 10 yılda sorulan sorular dikkate alınarak, genellik ve sınırlılık ilkesine göre hareket edilmiştir. ÖSYM tarafından son on yıldır hazırlanan KPSS Eğitim Bilimleri testleri incelendiğinde soruların bilgiden kavramaya, hatta kavramadan da uygulamaya doğru bir seyir izlediği görülmektedir. Bu durum sadece bilmenin KPSS de başarılı olmak için yetmeyeceği anlamına gelir. Yayınlanan bütün KPSS ye hazırlık kitaplarını ezbere bildiği hâlde sınavda başarısız olan birçok öğrenci vardır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi bilgiyi olduğu gibi ezberlemektir. KPSS de nadiren ezber gerektiren sorular sorulmaktadır, ezber adaylara çok büyük bir katkı getirmemektedir. KPSS de kavramak ve yorumlamak ön plandadır. Kitap, minimum kavrama düzeyi dikkate alınarak yazılmıştır. Kavramların tanımları sadece verilerek geçilmemiş, somut olarak örneklerle açıklanarak ve farklı şekillerde ifade ederek ezberin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Adaylar sınava hazırlanırken, sınavda sorulması olası çok sayıda konuyu değil de yalnızca sınav kapsamında bugüne kadar sorulmuş olan konuları kapsamlı bir şekilde ele alan ve bu konuların tam ve eksiksiz olarak öğrenilmesine yardımcı olacak, anlatım açısından değil ama kapsam açısından sınırlandırılmış bir hazırlık kitabına ihtiyaç duymaktadır. Elinizdeki kitap böyle bir ihtiyacı karşılamak üzere hazırlanmıştır. Kitapta ele alınan konular KPSS Eğitim Bilimleri testinde bugüne kadar yer alan konularla sınırlandırılmış ancak bu konular ayrıntılı olarak ele alınarak okuyucunun bu kapsamda ayrıntılı ve net bilgilere sahip olması hedeflenmiştir. Bu nedenle elinizdeki bu kitap bir özet kitap olmaktan ziyade yalnızca kapsam açısından sınırlandırılmış fakat gerekli olan tüm konuları detaylı olarak ele alan, alanındaki tüm dersleri tek bir ciltte bir arada sunan bir kaynaktır. Kitapta gelişim, öğrenme, rehberlik, program geliştirme, öğretim yöntem ve teknikleri ve ölçme değerlendirme konuları bir arada verilmiştir. Buradaki amaç dersler arasında bütünlüğü sağlamak ve kitabın kullanımını kolaylaştırmaktır. Son yapılan KPSS lerde sorulan bazı sorular, farklı derslere ait bilgi birikimini aynı anda kullanmayı gerektirmektedir. Kitapta bütün derslerin bir arada verilmesinin dersler arasında bağlantı kurmayı ve bilgileri sentezlemeyi kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Bununla birlikte herhangi bir modüler seti kullanırken alanındaki önemli konuları tekrar etmek, sınav kapsamında yer alan konuların hepsini tek bir kitabı kullanarak gözden geçirmek için de bu kitaptan faydalanabilirsiniz. Tüm dersleri tek bir ciltte sunarak aylar süren sınav hazırlığı döneminde kolaylıkla yanınızda taşıyabileceğiniz ve her an başvurabileceğiniz temel bir kaynak olarak hazırlanan bu kitabın hedefinize ulaşmanızda size katkı sağlamasını dileriz. Bu kitaptan üst düzeyde bir katkı sağlayabilmek için yukarıda da açıklandığı gibi öncelikle konunun kavranması önemlidir. Konuyu kavrayabilmek için de kavramlar arasındaki ilişkileri görmek, benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymak ve onları farklı durumlara taşımak gerekir. Kitap bu konuda zengin bir içeriğe sahiptir. Sonrasında çalışılan konuyla ilgili, çok sayıda soru çözmek faydalı olacaktır. Kitapta her kavramdan sonra verilen örnek açıklama ve uyarılar birer soru çözümü stratejisi niteliğindedir. Soru çözümünde bu uyarıların dikkate alınması önemlidir. KPSS ye girecek bütün öğretmenlere başarılar diler, kitapta emeği geçen herkese çok teşekkür ederiz. Pegem Akademi Yayıncılık
pegem akademi Önsöz... iii İçindekiler... v GELİŞİM PSİKOLOJİSİ 1. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Gelişim Psikolojisinde Temel Kavramlar... 3 1. Büyüme... 3 2. Olgunlaşma... 3 3. Hazırbulunuşluk... 4 4. Öğrenme... 4 5. Gelişme... 4 6. Gelişim... 4 7. Değişim... 4 8. Değişme... 5 9. Yaş... 5 10. Deneyim... 5 Gelişimin İlkeleri... 5 Gelişimi Etkileyen Faktörler... 8 Kalıtım... 8 Çevre...10 Zaman (Tarihsel Zaman)...11 Gelişim Dönemleri ve Havighurst un Gelişim Görevleri...11 Gelişim Psikolojisinde Kullanılan Araştırma Desenleri...12 Kesitsel Araştırmalar...12 Boylamsal Araştırmalar...12 Sırasal Araştırma Deseni (Ardışık Desen)...12 Korelasyonel Araştırmalar...12 Deneysel Desen...13 2. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE GELİŞİM ALANLARI Fiziksel Gelişim...15 Bedensel Gelişim...15 Doğum Öncesi Dönemde Bedensel Gelişim...15 Bebeklik Döneminde Bedensel Gelişim...15 İlk Çocukluk Döneminde (3-6 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Son Çocukluk Döneminde (7-11 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Ergenlik Döneminde (12-18 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...17 Devinsel Gelişim Alanındaki Bazı Yeterlilikler...17 Bebeklik Döneminde Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...18 İlk Çocukluk Döneminde (3-6 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Son Çocukluk Döneminde (7-11 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Ergenlik Döneminde(12-18 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Bilişsel Gelişim...21 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramı...21 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramındaki Temel Kavramlar...21 1. Zekâ...21 2. Şema...21 3. Dengeleme...21 4. Adaptasyon (Uyum)...22 5. Örgütleme (Organizasyon)...23 6. Bilişsel Yapılar...23 Piaget ye Göre Bilişsel Gelişimi Etkileyen Etmenler...23 içindekiler Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemlerinin Özellikleri...24 Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri...25 1. Duyusal-Motor Dönem (Duyu Devinim, Duyu-Hareket, Sensori Motor) (0-2 Yaş)...25 2. İşlem Öncesi Dönem (3-6 yaş)...26 3. Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş)...31 4. Soyut İşlemler Dönemi (12-18 Yaş)...33 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramıyla İlgili Bazı Kavramlar...35 Bruner in Bilişsel Gelişim Kuramı...35 Bruner in Bilişsel Gelişim Dönemleri...36 Vygotsky nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Gelişim Kuramı...36 Dil Gelişimi...38 Dil Gelişimiyle İlgili Bazı Özellikler...38 Dil Edinim Kuramları...38 1. Davranışçı Kuram...38 2. Sosyal Öğrenme Kuramı...38 3. Bilişsel Kuram...38 4. Biyolojik (Psiko-Linguistik) Kuram...39 Dil Gelişimi Dönemleri...39 1. Agulama Evresi (0-12 Ay)...40 2.Tek Kelime Evresi (12-18 Ay)...40 3. Telgrafik Konuşma (18-24 Ay) (Kelimelerin Birleştirilmesi Dönemi)...40 4. İlk Gramer Süreci (2 Yaş- 5 Yaş)...41 Piaget ve Vygotsky nın Dil Gelişimi Kuramlarının Karşılaştırılması...41 Kişilik ve Kimlik Gelişimi...43 Kişilik Nedir?...43 Sigmund Freud: Psikanalitik Kuram...43 Psikoseksüel Gelişim Dönemleri...46 Erik H. Erikson: Psikososyal Gelişim Kuramı...48 James Marcia nın Kimlik Gelişimi Kuramı...51 Hümanistik (İnsancıl) Kuramlar...52 Ahlak Gelişimi...53 Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramı...53 Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramı...54 Duygusal Gelişim...58 Bağlanma Kuramı...58 Bowlby nin Bağlanma Kuramı...58 Ainsworth un Bağlanma Kuramı...58 Hazan ve Shaver in Yetişkinlikte Bağlanma Kuramı...59 Bartholomew ve Arkadaşlarının Yetişkinlikte Dörtlü Bağlanma Kuramı...59 Toplumsal Gelişim...60 Cinsiyet Rolü (Toplumsal Cinsiyet Rolü) Gelişimi...60 Ana-Baba Tutumları...61 Kaynakça...63 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ 1. BÖLÜM ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Öğrenme Psikolojisi...67 Öğrenme Nedir?...67 Öğrenmenin Özellikleri...68 v
içindekiler Davranış Türleri...68 Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler...71 Öğrenenle İlgili Faktörler...71 Öğrenme Yöntemi İle İlgili Faktörler...74 Öğrenme Malzemesi İle İlgili Faktörler...76 Öğrenme Kuramları...77 Davranışçı Yaklaşımla Bilişsel Yaklaşım Arasındaki Temel Farklar...77 vi 2. BÖLÜM KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA Koşullu Tepkileri Ortadan Kaldırma Yöntemleri...89 3. BÖLÜM BAĞLAŞIMCILIK KURAMI (DENEME YANILMA YOLUYLA ÖĞRENME) Temel Kavramlar...91 Thorndike in Öğrenme İle İlgili Üç Temel Yasası...92 4. BÖLÜM BİTİŞİKLİK KURAMLARI (UYARICI-TEPKİ BİTİŞİKLİĞİ) Watson (En son ve En sık ilkesi)...95 Guthrie (Tek denemede öğrenme)...97 5. BÖLÜM EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA Temel Kavramlar... 105 Pekiştirme tarifeleri... 111 Eğitimde Cezanın Kullanılması... 119 6. BÖLÜM GESTALT KURAMI Gestalt Yaklaşımın Temel İlkeleri... 125 Algı Yasaları... 125 Problem Çözme Türleri... 127 Yaratıcı Düşünme... 127 Alan Kuramı (Kurt Lewin)... 128 7. BÖLÜM BİLGİ İŞLEME KURAMI Bilişsel Süreçler... 134 Bilginin Duyusal Kayıttan Ksb ye Aktarılmasını Sağlayan Süreçler... 134 Bilginin Ksb de Saklanmasına Yardımcı Olan Süreçler... 134 Bilginin Ksb den Usb ye Aktarılması... 135 Bilginin Usb den Ksb ye Aktarılmasını Sağlayan Süreçler... 137 8. BÖLÜM İŞARET-GESTALT KURAMI Temel Kavramlar... 142 9. BÖLÜM SOSYAL ÖĞRENME (GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME) Dolaylı Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar... 148 Model Alma Yoluyla Neler Öğrenilebilir?... 149 Modelin Özelliklerinin Gözlemci Üzerindeki Etkisi... 150 pegem akademi Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri... 152 Kaynakça... 154 REHBERLİK VE ÖZEL EĞİTİM 1. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ Rehberliğin Tanımı ve Amacı... 158 Maslow a Göre Kendini Gerçekleştiren İnsanın Özellikleri... 160 Rehberliğin İlkeleri... 161 Rehberliğin Ortaya Çıkmasını ve Gelişmesini Etkileyen Faktörler... 164 Rehberlik Uygulamalarında Farklı Yaklaşımlar... 165 Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Programları... 166 2. BÖLÜM REHBERLİĞİN TÜRLERİ Hizmet Alanlarına Göre Rehberlik Türleri... 169 Kişi Sayısına Göre Rehberlik Türleri... 169 Problem Alanlarına Göre Rehberlik Türleri... 169 Kişisel Rehberlik... 169 Eğitsel Rehberlik... 171 Mesleki Rehberlik... 176 Meslek Seçim Kuramları... 178 Eğitim Kademesine Göre Rehberlik Türleri... 181 Okul Öncesi Eğitimde Rehberlik Hizmetleri... 181 İlköğretimde Rehberlik Hizmetleri... 182 Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetleri... 183 Yükseköğretimde Rehberlik Hizmetleri... 184 Temel İşlevlerine Göre Rehberlik Türleri... 185 3. BÖLÜM REHBERLİK HİZMETLERİ Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Planının Hazırlanması... 187 Oryantasyon (Duruma Alıştırma) Hizmetleri... 187 Bireyi Tanıma Hizmetleri... 188 Bilgi Toplama ve Yayma Hizmetleri... 188 Psikolojik Danışma Hizmetleri... 188 Grup Rehberliği... 188 Yöneltme ve Yerleştirme Hizmetleri... 189 Sevk Hizmetleri... 189 İzleme Hizmetleri... 190 Müşavirlik (Konsültasyon) Hizmetleri... 190 Çevre ve Veli ile İlişkiler... 191 Araştırma ve Değerlendirme Hizmetleri... 191 4. BÖLÜM BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ Bireyi Tanımanın Amacı... 193 Bireyi Tanımanın Temel İlkeleri... 193 Öğrencinin Tanınması Gereken Yönleri... 194 Bireyi Tanıma Tekniklerinin Sınıflandırılması... 194 Standart Testler (Test Teknikleri)... 194 1. Yetenek Testleri... 194 2. İlgi Testleri... 195
pegem akademi 3. Başarı Testleri... 195 4. Tutum Testleri... 196 5. Kişilik Testleri... 196 Test Dışı Teknikler... 196 Gözleme Dayalı Teknikler... 196 Gözlem... 196 Gözlem Listesi... 197 Olay Kaydı (Vaka Kaydı, Anekdot)... 197 Derecelendirme Ölçeklerine Karışan Hatalar... 197 Özellik Kayıt Çizelgesi... 198 Kendini Anlatmaya Dayalı Teknikler... 199 Görüşme... 199 Otobiyografi... 199 Kime Göre Ben Neyim?... 199 Arzu (İstek) Listesi... 200 Zaman Çizelgesi... 200 Problem Tarama Listesi... 200 Anket... 200 Öğrenci Tanıma Fişi (Formu)... 200 Başkalarının Kanılarına Dayalı Teknikler... 200 Sosyometri... 200 Kimdir Bu? Tekniği... 202 Sosyal Uzaklık Ölçeği... 202 Etkileşime Dayalı Teknikler... 202 Ev Ziyaretleri... 202 Oyun Terapisi... 202 Psikodrama... 203 Sosyodrama... 203 Rol Oynama Tekniği... 203 Diğer Teknikler... 203 Vaka İncelemesi... 203 Vaka Konferansı... 203 Toplu Dosya... 203 içindekiler Edilgen Dinleme... 210 Ben Dili... 211 Öz Saygı Geliştirici Dil... 211 Açık Uçlu Soru Sorma... 211 Asgari Düzeyde Teşvik... 212 İletişim Engelleri... 212 Emir Vermek, Yönlendirmek... 212 Uyarmak, Gözdağı Vermek... 212 Ahlak Dersi Vermek... 212 Öğüt Vermek, Çözüm Önermek... 212 Öğretmek, Nutuk Çekmek, Mantıklı Düşünceler Üretmek.. 213 Yargılamak, Eleştirmek, Suçlamak... 213 Ad Takmak, Alay Etmek... 213 Yorumlamak, Analiz Etmek... 213 Övmek, Aynı Düşüncede Olmak, Olumlu Değerlendirmeler Yapmak... 213 Güven Vermek, Desteklemek, Avutmak... 213 Soru Sormak, Sınamak, Sorguya Çekmek... 213 Sözünden Dönmek, Oyalamak, Şakacı Davranmak, Konuyu Saptırmak... 214 Danışmanlık Becerileri... 214 Açıklama... 214 Onaylama... 214 Duyguları Yansıtma... 214 Yüzleştirme... 214 Yorumlama... 214 Destekleme... 214 Cesaret Verme... 214 Kendini Açma... 214 Soru Sorma... 214 Bilgi Verme... 214 Tavsiye Etme... 214 5. BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA YAKLAŞIMLARI Psikanalitik Yaklaşım (Sigmund Freud)... 205 Davranışçı Yaklaşım (Watson, Skinner, Thorndike)... 205 İnsancıl (Hümanistik) Yaklaşım (Carl Rogers, Maslow)... 205 Varoluşçu Yaklaşım (Rollo May, Victor Frankl, İrvin Yalom)... 205 Gestalt Yaklaşımı (Frederick Perls)... 206 Akılcı-Duygusal-Davranışçı Yaklaşım (Albert Ellis)... 206 Bilişsel Terapi (Aaron T. Beck)... 206 Gerçeklik Yaklaşımı (William Glasser)... 206 Transaksiyonel Analiz (Eric Berne)... 206 Eklektik Yaklaşım... 207 6. BÖLÜM İLETİŞİM VE DANIŞMANLIK BECERİLERİ Empati... 209 Saydamlık (Bağdaşım, Tutarlılık)... 209 Koşulsuz Kabul (Koşulsuz Saygı)... 210 Genel İletişim Becerileri... 210 Etkin Dinleme... 210 7. BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK HİZMETLERİNDE ÖRGÜT VE PERSONEL Bakanlık Düzeyinde Örgütlenme... 215 İl/İlçe Düzeyinde Rehberlik Hizmetleri Örgütü... 215 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri İl Danışma Komsiyonunun Görevleri... 215 Rehberlik ve Araştırma Merkezi (RAM)... 215 Okullarda Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri... 216 Kaynakça... 220 PROGRAM GELİŞTİRME 1. BÖLÜM EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Kavramı... 223 Formal ve İnformal Eğitim... 223 vii
içindekiler Örgün ve Yaygın Eğitim... 224 Eğitim ve Kültür İlişkisi... 224 Sistem Yaklaşımı... 224 Eğitim Sistemi... 225 Eğitimin ve Eğitim Kurumlarının (Okulun) İşlevleri... 225 Türk Millî Eğitimin Temel İlkeleri... 225 2. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Programı... 227 Eğitim Programının Ögeleri... 227 Öğretim Programı... 227 Ders Programı... 228 Müfredat Program... 228 Posner a Göre Program Türleri... 228 resmi program... 228 uygulamadaki program... 228 ihmal edilen program... 228 ekstra program... 228 örtük program... 228 Program Geliştirme... 229 İyi Bir Programın Özellikleri... 230 3. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMENİN TEMELLERİ Psikolojik Temel... 233 Bireysel Temel... 233 Konu Alanı Temeli... 233 Tarihsel Temel... 233 a. Dünyada Program Geliştirmeyle İlgili Bazı Önemli Tarihsel Gelişmeler... 233 b. Türkiyede Program Geliştirmeyle İlgili Bazı Önemli Tarihsel Gelişmeler... 233 Ekonomik Temel... 234 Toplumsal (Sosyolojik) Temel... 234 Felsefi Temel... 234 a) Felsefenin Alanları... 234 b) Eğitim ve Felsefe İlişkisi... 234 c) Eğitime Temel Oluşturan Başlıca Felsefi Akımlar... 235 d) Eğitim Felsefeleri... 235 Eğitim Programı Tasarım Yaklaşımları... 236 A) Konu Merkezli Tasarımlar... 237 B) Öğrenci Merkezli Tasarımlar... 237 C) Sorun Merkezli Tasarımlar... 238 Eğitimde Program Geliştirme Modelleri... 239 a) Tyler Modeli... 239 b) Taba Modeli... 239 c) Taba - Tyler Modeli... 240 2005 Yılında Hazırlanarak Uygulamaya Konulan Meb Program Geliştirme Modeli... 240 Program Geliştirme Sürecinin Planlanması... 240 Program Geliştirme Çalışma Gruplarının Oluşturulması... 240 Çalışma Planı Türleri... 241 pegem akademi 4. BÖLÜM İHTİYAÇ ANALİZİ İhtiyaç Belirleme Yaklaşımları... 243 İhtiyaç Belirleme Teknikleri... 243 5. BÖLÜM EĞİTİMDE HEDEFLER Hedeflerin Özellikleri... 245 Hedeflerin Dikey ve Yatay Boyutları... 246 Hedeflerin Aşamalı Olarak Sınıflanması... 247 Hedef ve Davranış Yazmada Farklı Yaklaşımlar... 250 a) Aşamalı Hedef Yazma Yaklaşımı... 250 b) Yeterliğe (Ölçüte) Dayalı Amaç Yazma Yaklaşımı... 251 c) Modüler Amaç Yazma Yaklaşımı... 251 6. BÖLÜM İÇERİK (Tema, Kapsam, Muhteva) İçerik Seçiminde Dikkat Edilecek İlkeler... 253 İçerik Düzenleme Yaklaşımları... 253 a) Doğrusal (Dikey) Programlama Yaklaşımı... 253 b) Sarmal Programlama Yaklaşımı (Spiral, Helezonik)... 253 c) Modüler Programlama Yaklaşımı... 254 d) Piramitsel Program Yaklaşımı... 254 e) Çekirdek (Bütünleştirilmiş) Program Yaklaşımı... 254 f) Konu Ağı-Proje Merkezli Yaklaşım... 254 g) Sorgulama Merkezli Yaklaşım... 254 7. BÖLÜM BELİRTKE TABLOSU Belirtke Tablosu... 255 8. BÖLÜM EĞİTİM DURUMLARI Eğitim Durumlarının Temel İlkeleri... 257 Eğitim Durumlarını Etkileyen Faktörler... 257 9. BÖLÜM ÖĞRETİMDE MATERYAL VE ARAÇ-GEREÇ KULLANIMI Öğretimde Materyal ve Araç-Gereç Belirleme İlkeleri... 259 Öğretimde Araç-Gereç ve Materyal Kullanmanın Yararları... 259 Ders Kitaplarının Seçiminde Dikkat Edilecek İlkeler... 259 a) İçerik... 259 b) Dil, Anlatım ve Üslup... 260 c) Öğrenme, Öğretme ve Ölçme-Değerlendirme... 260 d) Teknik, Tasarım ve Düzenleme... 260 10. BÖLÜM EĞİTİM VE ÖĞRETİMDE PLANLAMA Planlı Çalışmanın Yararları... 261 Plan Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler... 261 Plan Türleri... 261 A) Ünitelendirilmiş Yıllık Plan... 261 B) Ders Planı... 261 viii
pegem akademi 11. BÖLÜM SINAMA DURUMLARI (Değerlendirme) Sınama Durumlarını Düzenleme İlkeleri... 263 Amacına Göre Değerlendirme Türleri... 263 Programın Denenmesi ve Değerlendirilmesi... 263 Program Değerlendirme Yaklaşımları... 264 Hedefe Dayalı Değerlendirme Yaklaşımı... 264 Programa Süreklilik Kazandırılması... 265 Program Geliştirme Sürecini Engelleyen Etmenler ve Çözüm Önerileri... 266 A) Yönetici tutum ve davranışlarına ilişkin engeller... 266 B) Öğretmen tutum ve davranışlarına ilişkin engeller... 266 C) Program geliştirme sürecinin okul ve ulusal düzeyde çalışmalarına öneriler... 266 Kaynakça... 267 ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR HEDEFLERİN AŞAMALI SINIFLANDIRILMASI İLETİŞİM SÜRECİ VE YAŞANTI KONİSİ Temel Kavramlar... 271 Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması... 271 Öğretim Teknolojisi ve İletişim... 272 İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı... 272 Yaşantı Konisi (Edgar Dale)... 272 2. BÖLÜM ARAÇ GEREÇLERİN EĞİTİMDEKİ YERİ VE MATERYAL TASARIMI Eğitim Araç Gereçlerinin Sınıflandırılması... 275 Öğretim Materyallerinin Tasarlanması ve Önemi... 275 Materyal Tasarlama Süreci... 276 Görsel Tasarım... 278 Tasarım İlkeleri... 280 Materyal Tasarımında Diğer İlkeler... 282 Eğitimde Kullanılan Araç Gereçler... 283 İki Boyutlu Görsel Araçlar... 283 Gerçek Eşyalar ve Modeller... 283 Sunum Materyallerinin Hazırlanması... 286 Saydamlar (Yansılar)... 286 Saydamların Hazırlanmasında Tercih Edilecek Araç Gereçler... 286 Saydamların Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Noktalar... 286 Saydamlar ve Basılı Metinler... 287 Slaytlar (Dialar)... 287 Film Şeritleri... 288 Televizyon... 288 Gösteri Tahtaları... 289 Kara Tahta ve Beyaz Tahta... 289 Manyetik Tahtalar... 289 Bülten Tahtaları (Kumas Kaplı Tahtalar)... 290 Döner Levhalar... 290 içindekiler Yazılı Materyaller... 290 Ders Kitapları... 291 Grafikler... 292 Şemalar... 294 Çoklu Ortam Setleri... 294 Konferanslar... 294 Telemetin... 294 Videometin... 294 Etkileşimli Video... 294 Teknoloji Destekli Öğretim Modelleri... 294 Bilgisayar Destekli Öğretim... 294 İnternet Tabanlı Öğretim... 296 Harmanlanmış (Karma) Öğretim... 297 Uzaktan Eğitim... 297 3. BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ DEĞERLENDİRME Öğretim Materyallerinin Değerlendirilmesi... 299 Öğretim Materyallerinin Değerinin Belirlenmesi... 299 Materyal Tasarımında Süreç ve Ürün Değerlendirmenin Karşılaştırılması... 300 Materyalleri Değerlendirmede Kullanılabilecek Formlar... 300 Kaynakça... 301 SINIF YÖNETİMİ SINIF YÖNETİMİ Sınıf Yönetimini Etkileyen Unsurlar... 305 Öğretmenlerin Özellikleri... 305 a. Kişisel Özellikler... 305 b. Mesleki Özellikler... 305 Sınıf Yönetimi Modelleri... 308 Geleneksel Sınıf Yönetimi... 308 Çağdaş Sınıf Yönetimi... 308 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 309 Sınıf Yönetimi ve İletişim... 311 Sınıf Kurallarının Belirlenmesi... 312 Sınıfta İstenmeyen Davranışlar ve Önlenmesi... 313 Kaynakça... 317 ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ 1. BÖLÜM ÖĞRETİM İLKELERİ VE TEMEL KAVRAMLAR Öğretim İlkeleri... 321 Öğretme-Öğrenme Sürecinde Temel Kavramlar... 323 2. BÖLÜM ÖĞRETME ÖĞRENME YAKLAŞIM KURAM VE MODELLERİ Okulda Öğrenme Modeli (Carrol)... 325 Tam Öğrenme Modeli (Bloom)... 325 Öğrenci Nitelikleri (Hazırbulunuşluk)... 325 Öğretim Hizmetinin Niteliği... 326 Öğrenme Ürünleri... 326 Etkili Öğretim Modeli (Slavin)... 328 ix
içindekiler Temel Öğrenme Modeli (Glasser)... 328 Çoklu Zekâ Kuramı (Howard Gardner)... 328 İş Birlikli Öğrenme... 330 İş Birlikli Öğrenmede Kullanılan Teknikler... 330 Basamaklı Öğretim (Nunley)... 331 Probleme Dayalı Öğrenme (John Dewey)... 332 Probleme Dayalı Öğrenmenin Aşamaları... 332 Probleme Dayalı Öğrenmenin Yararları... 332 Sınırlılıkları... 332 Proje Tabanlı Öğrenme (John Dewey, Kilpatrick ve Bruner)... 333 Proje Temelli Öğrenmenin Sınırlılıkları... 333 Yapılandırmacılık - Yapısalcılık - Yeniden Kurmacılık - Oluşturmacılık (Piaget, J. Dewey, Vygotsky, Bruner ve Gestalt).. 335 Öğrenme Halkası... 335 5 E Modeli... 335 Aktif (Etkin) Öğrenme... 337 Yapılandırmacı Öğretimin Özellikleri... 338 Öğretim Durumları (Etkinlikleri) Modeli (Gagne)... 338 Gagne nin Öğretim Durumları Modelinin Basamakları... 339 Yaşam Boyu Öğrenme... 340 Uzaktan Eğitim... 340 Yararları... 340 Sınırlılıkları... 340 İnternet Tabanlı Öğrenme... 341 Beyin Temelli Öğrenmenin İlkeleri... 341 Beyin Temelli Öğrenme (Caine & Caine)... 341 Sınırlılıkları... 341 Kuantum Öğrenme... 342 3. BÖLÜM ÖĞRETİM STRATEJİLERİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Öğretim Stratejileri... 343 Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi (Ausubel)... 343 Buluş Yoluyla Öğretim Stratejisi (Bruner)... 344 Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisi (John Dewey)... 346 Öğretim Yöntem ve Teknikleri... 347 Öğretim Sürecinde Yöntem ve Teknik Seçimini Etkileyen Faktörler... 347 Öğretim Teknikleri... 367 Grupla Öğretim Teknikleri... 367 Drama ve Rol Oynama Teknikleri... 367 Özellikleri... 368 Benzetim (Simülasyon) Tekniği... 369 Özellikleri... 369 Analoji... 369 Mikro Öğretim Tekniği... 370 Uygulama Aşamaları... 370 Özellikleri... 370 Soru Cevap Tekniği... 371 Soru Sorarken Dikkat Edilecek Hususlar... 371 Özellikleri... 371 Gösteri (Demonstrasyon) Tekniği... 372 Özellikleri... 372 İstasyon Tekniği... 372 Özellikleri... 372 Altı Şapkalı Düşünme Tekniği... 373 Özellikleri... 373 pegem akademi Altı Ayakkabı Uygulama Tekniği... 374 Argümantasyon (Dayanaklandırma)... 374 Ekiple Öğretim... 375 Köşelenme... 375 Bireysel Öğretim Teknikleri... 375 Bireyselleştirilmiş Öğretim (Keller Planı)... 375 Özellikleri... 375 Programlı Öğretim (Skinner)... 376 Özellikleri... 376 Bilgisayar Destekli Öğretim... 377 Özellikleri... 377 Bilişsel Çıraklık... 377 Tutor Destekli Öğretim... 378 Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri... 378 Gezi... 378 Müze Eğitimi... 379 Gözlem... 379 Görüşme... 379 Ödev... 379 Günlük Tutma... 380 Sergi... 380 Diğer Teknikler... 380 4. BÖLÜM ÜST DÜZEY DÜŞÜNME BECERİLERİ, ÖĞRENME STRATEJİ- LERİ VE ÖĞRENME STİLLERİ Üst Düzey Düşünme Becerileri, Öğrenme Stratejileri ve Öğrenme Stilleri... 385 Öğrenme Stratejileri... 387 Öğrenme Stilleri... 387 Kolb un Yaşantı Temelli Öğrenme Stili... 387 Gregorc un Öğrenme Stilleri Modeli... 388 5. BÖLÜM KAVRAM ÖĞRETİMİ Kavram Haritaları... 389 Özellikleri... 389 Kavram Haritası Türleri... 389 Kavram Ağı... 390 Zihin Haritaları... 390 Bilgi Haritaları... 391 Kavram Karikatürleri... 391 Anlam Çözümleme Tablosu... 391 Yapılandırılmış Grid... 392 Kavram Kargaşası Yaratma Tekniği... 392 Kavramsal Değişim Metinleri... 392 Düzeltici Metin Stratejisi... 392 İki Aşamalı Teşhis Testi... 392 Kaynakça... 393 x
pegem akademi ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME 1. BÖLÜM ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin İşlevleri... 397 1. Değişken... 397 2. Ölçme... 398 3. Ölçüm... 398 4. Ölçme Kuralı... 398 5. Ölçmede Birim... 398 6. Ölçmede Sıfır... 399 7. Ölçme Türleri... 399 8. Ölçüt... 401 9. Değerlendirme... 402 10. Ölçek... 405 11. Ölçme Hatası... 407 12. Ölçmenin Standart Hatası... 407 13. Korelasyon... 408 2. BÖLÜM BİR ÖLÇME ARACINDA BULUNMASI GEREKEN TEMEL ÖZELLİKLER Geçerlik... 411 Geçerlik Türleri... 411 Güvenirlik... 415 Güvenirlik Katsayısı... 416 Güvenirliği Etkileyen Faktörler... 417 Kullanışlılık... 418 3. BÖLÜM İSTATİSTİKSEL İŞLEMLER Evren ve lem... 421 Ölçme Sonuçları Üzerinde Yapılan Bazı İstatistiksel Teknikler... 421 A) Merkezi Eğilim Ölçüleri... 421 B) Merkezi Yayılma (Dağılım) Ölçüleri... 423 Grup Puanlarının Dağılımının Yorumlanması... 424 A) Bağıl Değişkenlik Katsayısı... 424 B) Çarpıklık (Kayışıklık) Katsayısı... 424 Ham Puanların Standart Puanlara Çevirilmesi... 427 Test ve Madde Analizi... 429 1. Testin Ortalama Güçlüğü (TOG)... 429 2. Madde Güçlük İndeksi (Derecesi) (Pjx)... 429 3. Madde Varyansı (Mv)... 430 4. Madde Ayırt Edicilik İndeksi (Derecesi) (rjx)... 430 5. Madde Güvenirlik Katsayısı... 430 içindekiler Sözlü Testler... 435 Yazılı Testler... 436 Kısa Cevaplı Testler (Boşluk Doldurmalı ya da Tamamlamalı Testler)... 437 Doğru/Yanlış Testleri... 438 Eşleştirmeli Testler... 439 Çoktan Seçmeli Testler... 439 Portfolyo (Bireysel Gelişim Dosyası, Öğrenci Dosyası, Ürün-Seçki Dosyası)... 443 Performans Değerlendirme (Performansa Dayalı Durum Belirleme)... 444 Çeteleme Aracı... 446 Kontrol Listesi... 446 Dereceleme Ölçekleri... 447 Rubrik (Dereceli Puanlama Anahtarı/Yönergesi)... 447 İş ve Performans Testleri... 448 Öz Değerlendirme ve Akran Değerlendirme... 449 Grup Değerlendirme... 449 Gözlem Tekniği... 449 Tanılayıcı Dallanmış Ağaç (TDA)... 449 Yapılandırılmış Grid (YG)... 449 Kelime İlişkilendirme Testleri (KİT)... 450 V-Diyagramı... 451 Kaynakça... 452 4. BÖLÜM TESTLER Testler... 433 Testlerin Sınıflandırması... 433 Test Hazırlarken Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler... 434 Test Geliştirme Aşamaları... 435 Eğitimde Kullanılan Testler... 435 Geleneksel Ölçme Araçları... 435 xi
GELİŞİM PSİKOLOJİSİ eğitim bilimle itim bilimleri
gelişim psikolojisi 1. Bölüm GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 1.1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TEMEL KAVRAMLAR 1. Büyüme Büyüme, kişinin bedeninde görülen boy ve kilo artışı, organ ve organ sistemlerinin hacimlerinde meydana gelen değişikliklerdir. Diğer bir ifadeyle bireyin fiziki yapısında kalıtıma ve zamana bağlı olarak meydana gelen niceliksel değişikliklerdir. Doğum öncesi dönemde embriyodaki hücre sayısının artması, aydan aya bebeğin kilo alması, ergenlikte boyun uzaması ve vücut ağırlığının artması. Büyümenin Özellikleri 1. Niceliksel artış söz konusudur. 2. Kalıtım ve çevreden etkilenir. 3. Büyümede organlar tek başlarına ve farklı hızlarda büyüyebilirler. Yani büyüme, vücudun değişik organlarında değişik hızlarda gerçekleşir. Örneğin; ergenlikte elleri ayaklar, ayakları kollar, kolları bacaklar, bacakları gövde takip eder. 4. Büyümenin en hızlı olduğu dönemler sırasıyla doğum öncesi dönem, bebeklik ve ergenlik dönemidir. 5. Olgunlaşmanın ön koşuludur. Fatma Hanım seneye okula başlayacak olan yeğeni Bertuğ a bir hediye vermek ister. Çocuk giysileri satan bir mağazadan Bertuğ un yaşını söyleyerek bir pantolon satın alır. Hediyesini yeğenine verdiğinde, uzun süredir görüşmemelerine karşın, satın aldığı pantolonun yeğeninin bedenine tam olduğunu görür, çok sevinir. Yukarıdaki paragrafta gelişim psikolojisine özgü kavramlardan hangisine vurgu yapılmaktadır? A) Büyüme B) Olgunlaşma C) Öğrenme D) Hazırbulunuşluk E) Kritik dönem Yanıt A 2. Olgunlaşma Büyüyen organizmanın kendisinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek fizyolojik güce erişmesidir. Olgunlaşma öğrenmeden bağımsız olarak ve kalıtımın etkisiyle meydana gelen biyolojik bir değişmedir. Olgunlaşmanın özellikleri: 1. Niteliksel değişimler söz konusudur. 2. Kalıtımın etkisiyle ortaya çıktığından kendiliğinden ve zamanla meydana gelir. Öğrenmeden bağımsızdır yani olgunlaşmanın olması için öğrenmeye gereksinim yoktur. Çevrenin etkisi normal koşullarda olgunlaşmayı etkilememektedir. Olgunlaşma dışarıdan müdahale ile hızlandırılamaz. Ancak olumsuz çevre şartları, kötü beslenme ve hastalıklar olgunlaşmayı geciktirebilir. Olumsuz şartlar düzeldiğinde gecikme telafi edilir, yani olgunlaşma hedefini yakalar. Örneğin uyarıcı yoksunluğunun yoğun olmadığı durumlarda çocuklar normal olarak yürümeyi öğrenir. İnsanın biyolojik donanımı yürüme davranışı için programlanmıştır. Ancak çocuğun tam yürümeye başlayacağı sırada eşlik eden ateşli bir hastalık yürümenin sekteye uğramasına neden olabilir. Olumsuz koşulların olgunlaşmaya etkisi nadiren kalıcı sonuçlar bırakır. Örneğin kabakulak hastalığının erkeklerde üreme özelliğini ortadan kaldırması gibi. 3. Fiziksel olgunlaşma örnekleri olduğu gibi zihinsel olgunlaşma örnekleri de vardır. Buna göre 5 yaşındaki bir çocuğun renkleri birbirinden ayırtedebilecek gerekli zihinsel yeterliğe erişmesi zihinsel olgunlaşmaya örnektir. 4. Öğrenmenin ön koşulu olgunlaşmadır. 5. Olgunlaşma, büyük ölçüde fiziksel gelişime eşlik eder. Diğer bir deyişle olgunlaşma büyümeyle birlikte oluşur. Birçok psiko-motor davranışın yapılabilmesi olgunlaşmaya bağlıdır. Büyük bir hevesle ilköğretime başlayan Hakan, ikinci dönemde okuma ve yazmayı öğrenir. Ancak yıl sonunda annesinin istediği gibi, çizgiyi taşırmadan düzgün bir şekilde yazmayı başaramaz. Hakan ın düzgün yazamamasının sebebi aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Okuldan bıkması B) Annesinin düzgün yazması için baskı yapması C) Küçük kas gelişiminin yeterince tamamlanmaması D) Öğretmeninin yeterince ilgi göstermemesi E) Ellerini, kollarını etkili kullanamaması Yanıt C Bir bebeğin yürüyebilmesi, 6 aylık bebeğin desteksiz oturabilmesi, 6 yaşındaki bir çocuğun kalemi düzgün tutabilecek duruma gelmesi, 1,5 yaşındaki çocuğun idrarını tutabilmesi, ergenlikte ilk adet görme, ilk meni akıtma, erkeklerde sesin kalınlaşması, 5 yaşındaki bir çocuğun renkleri, sayıları birbirinden ayırt edebilecek zihinsel yeterliliğe ulaşması gibi.
gelişim psikolojisi İlköğretim okuluna yeni başlayan Mehmet önlüğünü kendisi giyebilmekte, ancak annesi defalarca göstermesine karşın, önlüğünün yakasını bir türlü ilikleyememektedir. Mehmet in önlük yakasını bir türlü ilikleyememesi, aşağıdaki ifadelerden hangisiyle açıklanabilir? A) Yaka kullanmaya yeni başladığı için Mehmet deneyim eksikliği yaşamaktadır. B) Annesinin aşırı koruyucu tutumu nedeniyle Mehmet iliklemeyi öğrenememiştir. C) Mehmet yakasının düğmelerini ilikleyebileceği kritik döneme henüz ulaşmamıştır. D) Mehmet in el kasları yakasını ilikleyebilecek olgunluğa erişmemiştir. E) Mehmet in parmakları yakasını ilikleyebilecek kadar büyümemiştir. pegem akademi Yanıt D 4. Öğrenme Organizmanın davranışlarında yaşantı kazanma sonucunda meydana gelen, nispeten kalıcı ve sürekli değişikliklerdir. Çocuğun sayı sayması, okuma-yazmayı öğrenmesi, renklerin isimlerini söylemesi, bisiklete binmeyi öğrenmesi. 5. Gelişme Gelişme, organizmanın büyüme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimi sonucu sürekli ilerleme kaydeden değişmesidir. Diğer bir deyişle gelişme, büyüme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimlerinin bir ürünüdür. GELİŞME = BÜYÜME + OLGUNLAŞMA + ÖĞRENME Uyarı 3. Hazırbulunuşluk Hazırbulunuşluk, yeni bir öğrenme durumunda, bireyin önceden sahip olduğu özelliklerin tümünü kapsar. Buna göre bireyin yaşı, gelişimi, olgunluk seviyesi, tutumu, motivasyonu, yetenekleri, önceki bilgileri ve sağlık durumu yeni öğrenme ortamında etkili olan unsurlardır. Özetle hazırbulunuşluk kavramı; olgunlaşma düzeyiyle birlikte, bireyin önceki öğrenmelerini, ilgilerini, tutumlarını, güdülenmişlik düzeyini, yeteneklerini, genel sağlık durumunu da içermektedir. Hazırbulunuşluk Kavramında Yer Alan Öğeler: 1. Olgunlaşma düzeyi 2. Önceki öğrenmeler 3. İlgiler, tutumlar, yetenek 4. Güdülenmişlik düzeyi 5. Genel sağlık durumu - Bölme ve çarpma işlemlerini öğrenecek olan bir çocuğun zihinsel olgunluğa ulaşmasının yanı sıra çarpma ve bölme için gerekli olan sayma, toplama ve çıkarma ile ilgili ön bilgilere sahip olması. - Bisiklet kullanmak için yeterli hazırbulunuşluk düzeyinde olan bir çocuk, bisiklet kullanmaya isteklidir; bisikleti kullanmak için gerekli olan kaslar ve diğer organları yeterli olgunluğa erişmiştir, bisikletin nasıl kullanılacağı ile ilgili ön koşul öğrenmelere sahiptir, genel sağlık durumu bisiklete binmesine uygundur. İp atlama, sek sek oynama, toplama çıkarma yapabilme, duygularını ifade edebilme. 6. Gelişim Gelişim, organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, sosyal ve duygusal yönden, sürekli ilerleme kaydeden değişimidir. Gelişme ve gelişim kavramları arasındaki farklılığa bakıldığında; gelişim bir süreç iken bu sürecin ürünü ise gelişmedir. Bir çocuğun soyut düşünmesi bilişsel gelişim alanında yaşanan bir değişimdir. Bir çocuğun sek sek oynayabilmesi fiziksel gelişim alanına ait bir değişimdir. 7. Değişim Değişim, bir durumdan farklı bir duruma geçme yani farklılaşma dır. Her gelişim aynı zamanda bir değişimi de beraberinde getirir ancak her değişim, gelişim olarak kabul edilemez. Daha önce bisiklete binemeyen bir çocuğun şimdi binebiliyor olması, daha önce sigara içmeyen birinin sigara içmesi gibi. 4
8. Değişme pegem akademi Bir süreç olan değişimin sonunda gelinen noktadır. Ali nin bisiklete biniyor olması, Zeliha nın yalan söylemeye başlaması gibi. gelişim psikolojisi Görme duyusunun temelindeki sinir bağlarının varlığını sürdürmesi için deneyim gereklidir. Yani genetik programın işlemesi için görsel deneyime ihtiyaç duyulur. Dahası belirli deneyimlerin zamanlaması da önemlidir. Örneğin bir görsel deneyimin doğumda yaşanması ile daha ileriki dönemlerde yaşanmasının yaratacağı etki arasında epeyce farklılık olması çok doğaldır. 9. Yaş Yaş kavramı basit anlamda bireyin doğumundan itibaren dünyanın güneş çevresindeki dönüşlerinin sayısıdır. Yaş, zaman ile eş anlamlı bir kavramdır ve kendi başına hiçbir şeyin nedeni değildir. Yaş kavramının yarattığı karışıklıklar nedeniyle, bazı gelişim psikologları evre (stage) kavramını kullanmayı yeğlerler. Yaş sadece biyolojik, kronolojik bir kavram değildir; aynı zamanda psikolojik, toplumsal bir gerçekliktir. ÖSYM yaş ve deneyim kavramlarıyla ilgili olarak korelasyon kavramına ilişkin bilgi gerektiren sorular sorabilmektedir. Korelasyonel araştırmalara ilişkin açıklamalar gelişim psikolojisinde kullanılan araştırma desenleri başlığı altında verilmiştir. Uyarı Bireyin kendini kaç yaşında hissetiğine ilişkin yaşantılar çok bilindik bir durumdur. Buna göre bir genç 16 yaşında olmasına rağmen kendini bir yetişkin gibi hissediyor olabilir. Bir araştırmada ilköğretim öğrencilerine bir yıl arayla iki kez ilgi envanterinin uygulanmasından 0,62; üniversite öğrencilerine uygulanmasından 0,80 korelasyon kat sayısı elde edilmiştir. Aynı çalışmada ilköğretim öğrencilerine ölçme aracının üç yıl arayla iki kez uygulanmasından 0,31; üniversite öğrencilerine aynı zaman aralığında iki kez uygulanmasından 0,63 korelasyon kat sayısı hesaplanmıştır. Ayrıca üniversiteden sonra yaşamın sonuna kadar ilgi puanlarındaki kararlığın 0,70 civarında olduğu gözlenmiştir. Bu araştırmaya göre, ilgi puanlarındaki kararlığın artışı, gelişim psikolojisine özgü aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Büyüme B) Öğrenme C) Hazırbulunuşluk D) Kritik dönem E) Yaş Yanıt E 10. Deneyim Yaşantı olarak da adlandırılabilir. Deneyim sürecinde bireyler duyu organları yoluyla çevresiyle belli bir etkileşimde bulunarak sahip oldukları şemaları genişletirler. Doğuştan görme engelli Ahmet, yetişkinlik döneminde gerçekleştirilen bir ameliyatla görme yetisini kazanır. Ancak bu yetiyi kullanma düzeyi, görme problemi olmayan bireylerle aynı seviyeye ulaşamaz. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Uyum sağlama B) Bireysel farklılıklar C) Dengeleme D) Olgunlaşma E) Yaşantı Yanıt E Yapılan boylamsal bir çalışmada, ikiz erkek kardeşlerin 5 yaşındaki ilgi alanları arasında.80; aynı çocukların 18 yaşındaki ilgi alanları arasında ise.60 korelasyon katsayısı saptanmıştır. Buna göre, ilgi alanları arasındaki korelasyon katsayısı farklılığını, aşağıdakilerden hangisi en iyi açıklar? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) Yaşantı D) Cinsiyet E) Büyüme Yanıt C 1.2. GELİŞİMİN İLKELERİ 1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşimin bir ürünüdür. Kalıtım yoluyla anne-babadan alınan özellikler çevreyle etkileşerek bireyin gelişiminin yönünü belirler. Kalıtım yoluyla getirilen zekâ kapasitesinin tam olarak kullanılabilmesi için, bireyin bilişsel gelişimini besleyen bir çevre içinde etkileşimde bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerekmektedir. Çevrenin etkisi bireyin kalıtsal özellikleriyle sınırlıdır. Bu duruma ilişkin bir örnek zihinsel yetersizliği olan bir çocuğa en iyi çevresel koşullar sunulsa da zekâsını normal düzeye yükseltmek mümkün değildir. 5
gelişim psikolojisi 2. Gelişim süreklidir, ileriye doğrudur ve belli aşamalarda gerçekleşir. Gelişim ileriye doğrudur ve birikimli bir süreçtir. Gelişimde her aşama, kendinden öncekine dayalı, kendinden sonraki aşamaya ise hazırlayıcıdır. Ancak bu gelişim aşamaları birbirinden keskin çizgilerle ayrılmış değildir, birbiriyle iç içe geçmiştir. Ergenlik döneminde aile ve evlilik hayatına hazırlanmak bir gelişim görevidir. Bunun için ergenin karşı cinsle olgun ilişkiler geliştirmesi ve duygusal bağımsızlığını kazanması gerekmektedir. Eğer ergen bu görevi başarıyla yerine getirirse sonraki dönem olan genç yetişkinlikte eş seçme ve aile kurma görevlerini de başarıyla yerine getirebilir. İnsan gelişimi, döllenmeden başlayıp bireyin ölümüne kadar sürer; doğum öncesi ve doğum sonrası olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Doğum öncesi dönemde yumurta (dölüt), embriyo ve fetüs evreleri bulunmaktadır. Doğumdan sonra dönemde ise sırasıyla bebeklik, ilk çocukluk, son çocukluk, ergenlik, genç yetişkinlik, orta yetişkinlik, yaşlılık evreleri bulunmaktadır. 3. Gelişimde genel bir eğilim (yordanabilir bir sıra) vardır. Gelişim baştan ayağa, içten dışa ve genelden özele doğru gerçekleşir: Bu ilkeye gelişimin sırası ilkesi de denilmektedir. Bu ilkeye göre bedensel ve motor gelişim sırasında yapısal ve işlevsel özellikler belli bir sırayla ortaya çıkarlar. Çocuklar önce emeklerler ardından yürürler ve koşarlar. Gelişimle ilgili yapılan araştırmalar, akranlarına göre konuşmayı geç öğrenen çocukların okumayı da geç öğrendiklerini göstermektedir. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? pegem akademi Bu ilkeye bağlı olarak, bebekler önce başlarını dik tutmayı başarırlar. Bunun ardından sırasıyla destekli oturma, emekleme, ayağa kalkma, ayakta durma, desteksiz yürüme gelir. Yeni doğum yapan Hatice, bebeğinin başının diğer organlarına göre büyük olduğunu fark eder ve kaygılanarak bebeğini bir doktora götürür. Doktor korkulacak bir şey olmadığını belirtir. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Gelişim baştan ayağa doğru olur. B) Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. C) Gelişim içten dışa doğru gerçekleşir. D) Gelişimde kritik dönemler vardır. E) Gelişim genelden özele doğrudur. Yanıt A - Gelişim, içten dışa doğru gerçekleşir: Önce iç organlar daha sonra dış organlar büyüyüp gelişir. Örneğin iç organ olan kalp, dördüncü haftada oluşup atmaya başlarken, bebeğin cinsel organı on altıncı haftada ultrason yardımıyla görülebilir hâle gelmektedir. - Gelişim, genelden özele doğru gerçekleşir: Gelişimde önce genel gelişim daha sonraları ise özelleşmeler yani ayrıntılar ortaya çıkar. Örneğin doğum öncesi dönemde döllenmeden sonra insanın genel görünümü ortaya çıkar; sonra alt sistemler, daha sonra da alt sistemlerin ayrıntıları gelişir. Doğum sonrası aşamada ise çocuklar önce tüm vücuduyla hareket eder ve bütün kaslarını kullanırlar. Örneğin; çocuk top oynarken önce bütün vücuduyla topu tutar. Daha sonra küçük kasları geliştikçe sadece elleriyle hatta parmaklarıyla topu tutabilir hâle gelir. 4. Gelişim bir bütündür. Gelişim psikolojisi, her ne kadar bedensel, zihinsel, sosyal ve duygusal gibi farklı alanlara ayrılsa da gelişim alanları birbirleriyle etkileşim içindedir. Buna göre bir gelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarını da aynı yönde etkiler. A) Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. B) Gelişim yordanabilir bir sıra izler. C) Gelişim genelden özele doğrudur. D) Gelişim nöbetleşe devam eder. E) Gelişim hızı her dönemde aynı değildir. Yanıt B - Gelişim baştan ayağa doğru gerçekleşir: Önce, başın hareketi kontrol edilir. Daha sonra göğüs, karın, bacaklar ve ayağın kontrolü sağlanır. Döllenmeden itibaren bedenin baş bölgesi öncelikle gelişip büyür. Bedenin öteki bölümleri başa yakınlığına göre sırasıyla büyüyüp gelişirler. Fiziksel bakımdan güzel bir çocuk, başkalarının yoğun ilgisini çeker, sevilir. Sevilen çocuğun duygusal gelişimi olumludur. Kendine güven duyar. Başkalarını sevebilir ve olumlu ilişkiler kurabilir. Bu nedenle, sosyal gelişimi de olumlu bir şekilde etkilenir. Sosyal bir çocuk, çevresiyle daha çok etkileşimde bulunacağından bilişsel gelişimi olumlu yönde etkilenebilir. Sonuç olarak, tüm gelişim alanları birbirleriyle iç içedir ve etkileşim içindedir. 6
pegem akademi 5. Gelişimde nöbetleşe ilkesi vardır. Çeşitli dönemlerde gelişim alanları nöbetleşerek ön plana geçebilir. Bir gelişim alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri duraklama gösterebilir. gelişim psikolojisi Gebeliğin ilk 3 ayı, 0-1,5 yaş arası temel güven duygusunu kazanma, 6 yaş okuma-yazma öğrenme, okul öncesi dönem kavram gelişimi, 6-11 yaş ikinci dilin kazanılması. Yürümenin ön plana çıktığı dönemde, konuşma duraklama gösterebilir. Örneğin 0-1 yaş arası dönemde bedensel gelişim çok hızlı iken, 1 yaşından sonra bedensel gelişim başlangıçtaki hızını kaybetmeye, devinsel gelişim ve dil gelişimi ise daha hızlı gerçekleşmeye başlar. 6. Gelişimde bireysel farklılıklar söz konusudur. Her bireyin kalıtımsal ve çevresel özellikleri farklı olduğu için bireysel farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle aynı anne-babadan doğan kardeşler arasında da farklılıklar söz konusudur. Tek yumurta ikizlerinin ise genetik potansiyelleri birbirlerine denktir. Buna bağlı olarak da gelişim özellikleri açısından birbirlerine benzeme olasılıkları yüksektir. Ancak tek yumurta ikizlerinin tümüyle aynı yaşantıları geçirmeleri mümkün olmadığı için gelişim özellikleri bakımından birbirlerinin tıpatıp aynı olmaları beklenemez. Bu ilke doğrultusunda her birey tektir. Buna göre gelişim boyunca ilk önce emeklemek, yürümek, koşmak; önce sesler çıkarmak- birkaç anlamlı sözcük kullanmak-cümle kurmak gibi aynı sırayı izleyen benzer süreçlerden geçilse de taşınan farklı kalıtsal yapılar ve çevresel koşullar nedeniyle hiçbir birey tam anlamıyla diğerine benzemez. Yirminci yüzyılın başında Hindistan da bir ormanda bulunan ve 8 yaşına kadar bir kurt sürüsü ile yaşamış olan bir çocuk, ormanın kitabı öyküsüne esin kaynağı olmuştur. Bu çocuğa 9 yaşında dil öğretmek için özel bir eğitim verilmiş fakat çocuk konuşulanları anlamasına rağmen tam olarak konuşmayı öğrenememiştir. Ayrıca çocuk kurt uluması ve kurtların kavga ederken çıkardığı pek çok sesi rahatlıkla çıkarabilmiş ancak İngilizce deki çoğu sesi çıkaramamıştır. Bu çocuğun konuşmayı öğrenememesi gelişim psikolojisine özgü kavramlardan hangisi ile daha çok ilişkilidir? A) Olgunlaşma B) Kritik Dönem C) Büyüme D) Öğrenme E) Bireysel faklılık Yanıt B Yağız ve Mert, 5 yaşlarında iki çocuktur. Yağız, kendini sözel olarak çok iyi ifade etmekte ve başkalarıyla rahat iletişim kurmaktadır. Mert ise henüz kendini sözel olarak iyi ifade edememekte ve başkalarıyla iletişimde çekingen durmaktadır. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Gelişim bir bütündür. B) Gelişimde bireysel farklılıklar vardır. C) Gelişim, nöbetleşe devam eder. D) Gelişimde kritik dönemler vardır. E) Gelişim, genelden özele doğrudur. Yanıt B 7. Gelişimde kritik dönemler (zamanlama) vardır. Gelişim sürecinde, bazı gelişimsel özelliklerin kazanılması açısından belirli zaman aralıkları o gelişimsel özellikle ilgili deneyimlere en açık olunan dönemlerdir. Bu dönemlere kritik dönem denilmektedir. Kritik dönemi, Demir tavında dövülür. ve Ağaç yaşken eğilir. atasözleri çok iyi ifade etmektedir. Kritik dönemde çevrenin etkisi destekleyici olabileceği gibi engelleyici nitelikte de olabilir. Bir araştırmada; kedi yavruları, hayatlarının üçüncü haftasından on beşinci haftasına kadar süren dönem boyunca sadece dikey çizgiler görebildikleri bir ortamda büyütülmüşlerdir. Daha sonra hem yatay hem de dikey çizgilerin bulunduğu bir ortamda teste tabi tutulan kediler yalnızca dikey çizgileri görebilmişler ancak daha önce hiç karşılaşmadıkları yatay çizgileri görememişlerdir. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) Hazırbulunuşluk D) Büyüme E) Transfer Yanıt B 7
gelişim psikolojisi Yaşamın ilk iki yılında, bebeğin deneyimlerine bağlı olarak duyusal alanında kapsamlı bir gelişme olur. İç kulaktaki vestibular sistem, hareket ve denge duyularını yönetir ve diğer duyu sistemlerini etkiler. Bazı bulgular, bebeklerde ve yeni yürümeye başlayan çocuklarda vestibular sistemin yeterince uyarılmamasının daha sonra öğrenme zorluklarına neden olabildiğini göstermektedir. Bu sistemin, yaşamın ilk yıllarında yeterince uyarılmaması sonucunda ortaya çıkan öğrenme zorluklarını aşağıda verilen gelişim kavramlarından hangisi en iyi açıklar? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) İlerleme D) Büyüme E) Dengeleme Yanıt B Kritik dönem kavramı çevresel etkenlerin gelişimi nasıl etkilediğini anlamada çok önemlidir. Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın, belirli yönlerinin sabit zamanlarda geliştiği görülmektedir. Bu sabit zamanlara kritik dönem denmektedir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi gelişim sürecinde kritik dönemlerinin bulunduğu görüşünü doğrulayan bir örnek olabilir? A) Ters doğan Ayşe, doğum sırasında beynine bir süre oksijen taşınmaması sonucu ileriki yıllarda normalin altında zekâya sahip olmuştur. B) Gebeliğin ilk üç ayında X ilacı kullanan Fatma, kolsuz bir bebek dünyaya getirmiştir. C) Prematüre doğan İlker, iyi beslenerek birkaç ay içinde normal doğan çocukların kilosuna erişmiştir. D) Başından geçen olumsuz bir olay sonrasında kekelemeye başlayan Sabri, tüm çabalara rağmen kekeme kalmıştır. E) Doğuştan hipermetrop olan Zehra nın bu görme bozukluğu yaşla birlikte giderek artmıştır. Yanıt B Gözlerinde kataraktla doğan ve 7 yaşına kadar tedavi olamayan çocuklar, daha sonra tedavi olsalar bile görme sorunlarıyla karşı karşıya kalabilirler. Bu durumda, yaşamın ilk 7 yılı görme duyusu açısından aşağıdakilerin hangisiyle nitelendirilebilir? A) Duyusal-motor dönem B) Olgunlaşma düzeyi C) Hiyerarşik düzey D) Kritik dönem E) Gelişme dönemi Yanıt D 8 pegem akademi 1.3. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER (Kalıtım-Çevre- Tarihsel Zaman) Gelişim sürecinin kalıtımdan mı yoksa çevresel koşullardan mı etkilendiği konusu uzunca bir süre tartışılmıştır. İlk başlarda gelişim sürecinin tamamen kalıtımdan etkilendiği düşünülürken 20.yy de gelişim üzerine yapılan araştırmaların çoğu öğrenme yaşantıları ve çevre etkisi üzerine yoğunlaşmaktaydı. Günümüzde ise gelişim sürecinin hem kalıtımdan hem de çevresel koşullardan etkilendiği kabul edilmektedir. Kalıtım Bireye anne ve babadan genetik yolla geçen bazı özelliklerdir. Bunlar; cinsiyet, fiziksel özellikler (ten rengi, göz rengi, saç rengi ve biçimi, saçın kalınlığı, boy uzunluğu vb), kromozom diziliminden kaynaklı anomali durumları, bazı fiziksel, ruhsal hastalıklar, zekâ kapasitesi, yaratıcılık, problem çözme becerisi ve düşünme kapasitesi, kişiliğin mizaç denen yönüdür. Kalıtım, gelişimi etkileyen önemli bir faktördür ve kalıtımın kapsamını annenin yumurta ve babanın sperm hücrelerinde bulunan 23 er adet kromozom belirlemektedir. Döllenme sırasında, yumurta ve spermdeki 23 er adet kromozom birleşerek zigotun çekirdeğindeki 46 adet kromozomu ya da 23 çift kromozomu meydana getirir. Kromozomlar her hücrenin çekirdeğinde bulunan yapı taşlarıdır ve kalıtsal olarak anne babaya ait özelliklerin yeni bireye geçmesini sağlarlar. İnsanda 23 çift kromozom vardır. Her kromozomun içinde 20-100 bin arasında gen bulunmaktadır. Kromozomlar içindeki genler, DNA dan yapılmışlardır. Genler, deoksiribonükleik asit (DNA) adı verilen amino asitten meydana gelir. Çoğu zaman DNA ya yaşamın özü adı verilmektedir. DNA canlının tüm özellikleri ile ilgili bilgiyi içerir. Yani, organların oluşumu, diğer genlerin düzenlenmesi, organizma için yaşamsal öneme sahip olan enzimlerin salgılanması vb. DNA tarafından yönlendirilir. Genler, baskın (dominant) ve çekinik (resesif) olmak üzere iki çeşittir. Baskın genler kendi özelliklerini dölüte geçirme konusunda baskın, çekinik genler ise zayıf özellik gösterenlerdir. Kahverengi göz, esmer ten, kıvırcık saç, çekik göz, kısa boy baskın gen özelliklerini; renkli göz, beyaz ten, düz saç, normal göz, uzun boy ise çekinik gen özelliklerini taşımaktadır. Kromozomlar da kendi aralarında otozom ve gonozom olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Vücut hücresinde bulunan 23 çift kromozomun 22 çifti vücut yapısının özelliklerini belirler ve bu çiftlere otozom kromozom çiftleri denilirken, cinsiyeti belirleyen genleri taşıyan kromozom olan 23. kromozom çiftine gonozom denilmektedir. Cinsiyet kromozomları X ve Y olmak üzere ikiye ayrılır. X dişiliği, Y ise erkekliği temsil eder. Dişilerde cinsiyet kromozom çifti XX, erkeklerde ise XY şeklindedir. Döllenmenin sonunda; dölütün kız ya da erkek olma olasılığı % 50 olup, bebeğin cinsiyeti, hangi cinsiyetteki spermin, yumurtayı döllediğine bağlıdır. Dölütün erkek olmasında ya da olmamasında dişi hücresinin hiçbir fonksiyonu yoktur. Belirleyicilik tamamen erkek hücresine bağlıdır.