16 Kromozom Translokasyonları İngiltere' deki Guy's ve St Thomas Hastanesi ve IDEAS Genetik Bilgi Parkı tarafından hazırlanan broşürlerden kendi kalite standartlarına uygun olarak uyarlanmıştır. Ocak 2007 Bu çalışma EuroGentest, Avrupa Birliği FP6 tarafından desteklenmiştir. Kontrat Numarası: 512148. Çeviri; Dr. Türker BİLGEN, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı 07059. Resimler; Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com Hastalar ve Aileler İçin Bilgiler
2 15 Kromozom Translokasyonları Bu broşür kromozom translokasyonlarının ne olduğu, nasıl kalıtıldığı ve ne zaman sağlık sorunlarına sebep olabilecekleri konusunda bilgiler vermektedir. Bu broşür doktorunuzla görüşmeniz sırasında sizin için önemli olan soruları sormanıza yardımcı olabilmek amacıyla hazırlanmıştır. Kromozom Translokasyonu nedir? Kromozom translokasyonlarını anlamak için genler ve kromozomları tanımak faydalı olabilir. Gen ve Kromozom nedir? Vücudumuz milyonlarca hücreden oluşur. Hücrelerin çoğu genlerin tamamını içerir. Genler büyümemizi ve vücudumuzun nasıl çalışacağını kontrol eden bir yönergeler dizisi gibidir. Ayrıca genler göz rengimiz, kan grubumuz ve boyumuz gibi birçok özelliğimizin oluşmasından sorumludurlar. Genler kromozom olarak tanımlanan ipliksi yapılar üzerinde taşınırlar. Genellikle çoğu hücremizde 46 kromozom bulunur. Kromozomlarımızı anne ve babamızdan alırız. 23 kromozomluk bir takımı annemizden ve diğer 23 kromozomluk takımı babamızdan alırız. Böylelikle 2 takım 23 kromozoma veya diğer bir ifade ile 23 çift kromozoma sahip oluruz. Kromozomlar genlerden oluştuğu için hemen hemen tüm genlerimizin iki kopyasını, her biri bir ebeveynden gelecek şekilde anne ve babamızdan alırız. Ebeveynlerimiz ile benzer özelliklere sahip olmamızın altında yatan gerçek budur. Kromozomlar ve dolayısı ile genler DNA ismi verilen bir kimyasal molekülden yapılmıştır.
14 Şekil 1: Genler, Kromozomlar ve DNA 3 Şekil 2: 23 çift kromozom büyüklüklerine göre düzenlenmiştir. Kromozom 1 en büyük olandır. Son iki kromozom ise cinsiyet kromozomlarıdır.
4 Kromozomlar (Şekil 2 ye bakınız) kadın ve erkeklerde 1 den 22 ye kadar aynı şekilde numaralandırılır. Bunlar otozomlar olarak isimlendirilir. 23 üncü çift kromozomlar kadın ve erkeklerde farklıdır ve bunlar cinsiyet kromozomları olarak isimlendirilir. İki çeşit cinsiyet kromozomu vardır. Birisi X kromozomu, diğeri ise Y kromozomu olarak isimlendirilir. Kadınlar normalde iki X kromozomuna (XX) sahiptir. Bir kadın bir X kromozomunu annesinden alırken, diğerini babasından alır. Erkekler ise normalde bir X ve bir Y kromozomuna sahiptir (XY). Bir erkek X kromozomunu annesinden alırken, Y kromozomunu babasından alır. Dolayısıyla Şekil 2, kromozomların son çifti XY olduğu için bir erkeğin kromozomlarını göstermektedir. Genler, kromozomlar üzerinde bulunduğu için doğru miktarda kromozomal materyale sahip olmamız önemlidir. Kromozomun her hangi bir bölgesinin kaybolması veya artışı çocukta öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği veya sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. 13 Adres: Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı. Dekanlık Binası 3. Kat Kampus 07059- ANTALYA Tel: +90 242 2496970 Web: www.akdeniz.edu.tr/tip/genetik Gülhane Askeri Tıp Akademisi nin resmi web sayfasıdır. Address: Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Askeri Tıp Fakültesi. 06018 Etlik, ANKARA, Web: www.gata.edu.tr Ege Üniversitesi nin resmi web sitesidir. Genetikle ilgili konularda kısa bilgiler veren ve genetik laboratuvarının güncel olarak hangi hizmetleri verdiğini gösteren web sayfasıdır. Adres: Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Genetik Anabilim Dalı, Bornova, 35100-İZMIR, Türkiye Tel: +90 232 390 4917 E-posta: tibbigenetik@mail.ege.edu.tr Web: www.tibbigenetik.ege.edu.tr
12 Orphanet Nadir hastalıklar, klinik denemeler, ilaçlar ve tüm Avrupa daki destek grupları hakkında bilgi sağlayan ücretsiz web sayfasıdır. Web: www.orpha.net EuroGentest Genetik testler ve tüm Avrupa daki destek grupları hakkında bilgi sağlayan, ücretsiz web sayfasıdır. Web: www.eurogentest.org Ulusal genetik merkezler: Bu web sayfası Hacettepe Üniversitesi tarafından yaygın genetik hastalıklar hakkında kısa bilgiler vermek üzere hazırlanmıştır. Adres: Hacettepe Üniversitesi, 06532 - ANKARA Tel: +90 312 305 5000 Web: www.gen.hacettepe.edu.tr Translokasyon nedir? Translokasyon, kromozom yapısının normalden farklı olması anlamına gelir. a) Değişiklik, yumurta veya sperm hücresi oluşumu veya döllenme sırasında meydana gelir. b) Yapısı değişmiş bir kromozom ya anneden ya da babadan aktarılır. Resiprokal translokasyonlar Resiprokal translokasyon, iki farklı kromozomdan ayrılan parçaların yer değiştirmesi sonucu meydana gelir. Bunu Şekil 3 de görebilirsiniz. Şekil 3: Resiprokal translokasyonlar nasıl oluşur? 5 Dr. Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi nin resmi web sayfasıdır. Genetik testler ve verilen hizmetler hakkında bilgiler bulmak mümkündür. Adres: Talatpaşa Bulvarı Samanpazarı / ANKARA Tel: (0312) 306 50 00 E-posta: info@ztb.gov.tr Web: www.ztb.gov.tr Ankara Üniversitesi, Pediatrik Moleküler Genetik Bölümü nün hazırladığı genetikle ilgili oldukça kapsamlı bilgiler veren resmi web sayfasıdır. Adres: KORU Mahallesi, 606. Sokak, UYUM Sitesi No: 19. 06530, Cayyolu, ANKARA, FAX : 90-312-3620581 or 90-312-3201433 www.medicine.ankara.edu.tr/internal_medical/pediatrics/mol-gen Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı nın resmi web sayfasıdır. Genetik laboratuarlarında yapılan testler ve bölüm hakkında detaylı bilgi bulmak mümkündür. normal kromozom çifti iki kromozomdan kopan parçalar...ve tekrar farklı kromozomlara yapışm
6 Robertsonyan translokasyonlar 11 Robertsonyan translokasyon, bir kromozomun başka bir kromozoma tutunmasıyla meydana gelir. Şekil 4 iki kromozomun işe karıştığı bir Robertsonyan translokasyonu göstermektedir. Robertsonyan translokasyonlar nasıl oluşur? normal kromozom çifti Robertsonyan translokasyonu: kromozom çiftinden birisinin diğer bir kromozom çiftinden birisiyle birleşmesi Kromozomal değişiklikler hakkında daha fazla bilgiyi nereden temin edebilirim? Bu broşür kromozomal translokasyonlar için hazırlanmış kısıtlı bilgi içeren bir rehberdir. Daha fazla bilgi aşağıdaki adreslerden temin edinilebilir. Unique - The Rare Chromosome Disorder Support Group in the UK PO Box 2189, Caterham, Surrey United Kingdom CR3 5GN Telephone: + 44 (0) 1883 330766 E-posta: info@rarechromo.org Web:www.rarechromo.org Denge Fiziksel ve/veya zihinsel yetersizlikleri bulunan çocuklara özel eğitim veren bir merkezdir. Adres:Yıldırım Beyazıt Cd. No: 112 Yenibosna / İSTANBUL Tel: 0 212 654 37 36 E-posta: info@dengerehabilitasyon.com Web: www.dengerehabilitasyon.com
10 ailelerle sıkça karşılaşır ve diğer aile üyeleri ile bu durumu konuşmanıza yardımcı olmayı teklif edebilirler. Hatırlanması gereken noktalar Dengeli translokasyona sahip kişiler genellikle sağlıklıdır. Sadece çocuk sahibi olmak istediklerinde bu durum problem yaratabilir. Translokasyon anne ya da babadan aktarılır veya döllenme sırasında oluşur. Translokasyon düzeltilemez. Yaşam boyunca kalıcıdır. Translokasyon bir insandan diğerine bulaşan bir durum değildir. Dolayısıyla bir translokasyon taşıyıcısı kan bağışı yapabilir. İnsanlar ailede bulunan dengeli translokasyondan dolayı kendilerini suçlu hissedebilir. Bu durumun oluşmasında kimsenin bir kusuru olmadığı ve buna sebep olacak hiç bir şey yapmadığını akılda bulundurmak önemlidir. Translokasyonlar niçin oluşur? Yaklaşık 500 kişiden 1 inde translokasyon görülmesine rağmen translokasyonların niçin oluştukları halen anlaşılamamıştır. Kromozomların yumurta ve sperm oluşumu veya döllenme sırasında sık sık kırıldığını ve tekrar birleştiğini biliyoruz. Bu değişimler bazen sorunlara yol açmaktadır ve bu değişimler bizim kontrolümüz dışında oluşmaktadır. Translokasyonlar ne zaman sorunlara yol açarlar? İncelediğimiz her iki translokasyon tipinde de kromozomlar yeniden düzenlenmektedir. Dolayısıyla kromozomal materyalde artma veya azalma yoktur. Buna dengeli translokasyon denir. Dengeli translokasyon taşıyan bir kişi genellikle bundan etkilenmez ve çoğu kez translokasyona sahip olduğunun farkında değildir. Bu durum yalnızca çocuk sahibi olunacağı zaman önem kazanır. Çünkü çocuk dengesiz translokasyon olarak adlandırdığımız translokasyonu taşıyabilir. 7 Dengesiz translokasyonlar Eğer ebeveynlerden birisi dengeli translokasyon taşıyor ise, çocuğa bir kromozomdan fazladan parça içeren ve/veya diğer bir kromozomun bir parçasının kaybolmuş olduğu dengesiz translokasyon aktarılabilir. Ebeveynleri normal kromozoma sahip olsa bile, bazen çocuk translokasyonla doğabilir. Buna de novo (Latince den) ya da ilk kez ortaya çıkan denir. Bu durumda ebeveynlerin aynı anormal kromozom yapısına sahip başka bir çocuğa sahip olma ihtimali çok düşüktür.
8 Hamilelik düşükle sonuçlanabilir. 9 Dolayısıyla, dengeli translokasyona sahip kişi sağlıklı çocuklara sahip olabilir. Sorunun şiddeti translokasyonun tipine bağlı olmakla birlikte, dengeli translokasyon taşıyıcısı bir bireyin belli derecede de olsa sağlık sorunları olan bir çocuğa sahip olma riski normalden daha yüksektir. Kromozom translokasyonları için testler Dengesiz translokasyona sahip bir çocukta öğrenme yeteneğinin kaybolması, gelişme geriliği veya sağlık sorunları görülebilir. Bunların şiddeti kromozomun kaybolan bölgesinin büyüklüğüne ve yerine bağlıdır. Çünkü kromozomların bazı kısımları diğer kısımlarından daha önemlidir. Eğer ebeveynlerden birisi dengesiz translokasyona sahipse, bunu her zaman çocuklarına aktarır mı? Zorunlu olmamakla birlikte, her bir hamilelik için birçok olasılık mevcuttur. Çocuk tamamıyla normal kromozomları alabilir. Çocuk ebeveyninki ile aynı olan dengeli translokasyonu alabilir. Çoğunlukla çocuk bu translokasyona bağlı olarak her hangi bir sağlık sorununa sahip değildir. Çocuk dengesiz translokasyonu ebeyenlerinden alabilir ve belli oranda da olsa öğrenme yeteneğinin kaybolması, gelişme geriliği ve sağlık sorunları ile doğabilir. Bir kişinin translokasyon taşıyıp taşımadığını öğrenebilmesi için genetik testler mevcuttur. Basit bir kan testi ile yapılmaktadır. Böylece kandaki hücreler kromozomal değişiklikler açısından değerlendirilmektedir. Buna karyotip testi denir. Ayrıca hamilelik sırasında bebeğin kromozom translokasyonu taşıyıp taşımadığını değerlendirmek de mümkündür. Bu prenatal tanı olarak isimlendirilir ve bu doktorunuzla konuşmak isteyeceğiniz bir durum olabilir (Bu testler hakkında daha fazla bilgi CVS ve Amniyosentez broşürlerinde mevcuttur). Ailedeki diğer bireylerin durumları Eğer ailenin bir üyesinde translokasyon bulunmuşsa, kişi bunu ailenin diğer üyeleri ile konuşmak isteyebilir. Bu konuşma, ailenin diğer üyelerine, istedikleri takdirde kan testi yaptırarak, translokasyon taşıyıcısı olup olmadıklarını öğrenme şansı verecektir. Bu özellikle şuanda çocuğu olan ya da çocuk sahibi olma ihtimali olan aile üyeleri için önemli olabilir. Eğer translokasyon taşımıyorlarsa bunu çocuklarına aktarmayacaklardır, ama eğer kromozomal değişikliği taşıyorlar ise kendilerine gebelik sırasında bebeğin kromozomlarının kontrol edilmesi önerilebilir. Bazı kişiler, ailenin diğer üyelerine bu kromozomal değişikliği söylemekte zorlanabilirler. Ailede endişe yaratacaklarını düşünebilirler. Bazı ailelerde, bireyler akrabaları ile olan bağlantılarını kaybetmiş ve yeniden iletişim kurmanın güç olduğunu düşünebilirler. Genetik uzmanları böyle durumdaki