GAZi ÜNİVERSİTESİ İKTİSAD İ VE İD ARİ B İLİMLER FAKÜL TESİ İKTİSAT BÖLÜMÜ YAYlN ORGANI, EKONOMİK YAKLAŞlM DERGiSİNİN DÜZENLEDİGİ "YENİ DÜNYA DÜZENİ VE KALKlNMA" KONULU KONGRE (Kongreler Dizisi III) 8-9 Mayıs 2003 AÇlLlŞ KONUŞMASI PROF. DR. GÜLTEN KAZGAN- Efendim, herkese merhaba, günaydın. Şimdi size bu gün açılış konuşmasını yapma durumunda olduğum konu, ilk bakışta dahi birbiriyle epeyce çelişik gözüken iki kavramın üzerine oturuyor; bunun bir ayağı kalkınma, diğer ayağı yeni dünya düzeni. İsterseniz bu çelişkiyi açıklamazdan önce kalkınmanın iktisat kuramında ve iktisat politikasında dünya düzeyinde yeri nasıldı; kısaca ona değineyim. Efendim, iktisat kuramında iktisadi büyüme olayı önce klasik iktisatta Ricardo ile gündeme geldi, fakat sonra bunu Marksizm aldı. Buna karşılık neoklasik iktisat büyüme üzerinde hiç durmadı. İktisadi kalkınma diye bir olay söz konusu dahi olmadı; çünkü, o zamanın az gelişmiş ülkeleri, imparatorlukların denizaşırı toprakları ya da yakınlarındaki toprakları olarak bulunuyordu. İktisadi kalkınma kurumsal olarak ele alınmaya 1930'lu yıllarda başladı büyük dünya depresyonu içinde. Bildiğiniz gibi, o dönemde iki olgu bir aradaydı. Birinci Dünya Savaşından sonra imparatorluklar yavaş yavaş dağılmaya başlamıştı; işte çarlık Rusyası, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu gibi bir yandan imparatorluklar dağılıyordu, bir yandan da neoklasik iktisat büyük dünya depresyonu dolayısıyla gündem dışı kalmıştı. Doğu Avrupa ülkelerinde kurarnlar
1 ı J 2 1 EKONOMiK YAKLAŞlM geliştirilmeye başladı iktisadi kalkınma üzerine ve geri kalkış ülkelerin, ki kendilerini o durumda sayıyorlardı, geri kalmış ülkelerin iktisadi yapılarının farklılıkları üzerine. Ama bu kuramsal düzeyde kaldı, politika düzeyine önemli ölçüde yansımadı. İkinci Dünya Savaşından sonra soğuk savaşla birlikte iki olay gündeme geldi: Birincisi, Amerika Birleşik Devletleri, dönemin Avrupa ülkelerinin metropollerini oluşturduğu imparatorlukları dağıtmaya girişti, olaylar da onu destekledi ve İkinci Dünya Savaşı sonrasında birden yeryüzündeki ülke sayısı artmaya başladı. Düşününüz, Birleşmiş Milletler ilk kurulduğu zaman ülke sayısı, dünyada bağımsız ülke sayısı 54 adet. Fakat, imparatorlukların dağılmasıyla birlikte bu sayı artmaya başladı. Biliyorsunuz bugün 200'e dayandık. Hatta tartışma da var, acaba 195 mi, 205 mi? Tam sayıları da belli değil. Ama, inanılmaz bir sayı artışı ortaya çıktı; bir. İkincisi, onların ortaya dökülmesiyle birlikte bağımsız ülkeler olarak, müthiş bir yoksulluk olayı, farklılık olayı da dünya gündemine oturdu. Aynı zamanda soğuk savaşla birlikte, iki kutuplu dünyada kutuplar arasında bir de çekişme konusu ortaya çıktı. Her kutup kendi alanını genişletmek için bu ülkeleri giderek daha fazla sayıda kendisine çekmek istiyordu; çekmek için de cazibe noktası olarak, işte bizim kalkınma hızımız, büyüme hızımız daha yüksek ve bu ülkelere destekler, yardımlar vaat ederek gelişmenin daha dinamik olduğu kendi kampına davet ediyorlardı. İşte bu çekişmeli ortamda iktisadi kalkınma dünya gündemine oturdu. 50'li yılların ortaları, belki de başlarından itibaren ve 1970'li yılların ortasına kadar da gündemin o odağında bulunma noktası olarak bulundu iktisadi kalkınma konusu. İktisadi kalkınınayla bağlantılı kurarnlar oluşturuldu, politikalar geliştirildi. Gelişmekte olan ülkeler kendi politikalarını oluşturmakta özgün bırakıldı. Düşününüz ki, GATT kuruldu belirli kurallarla. GATT' a üye olduk; ama GATT'ın kurallarını, o serbest ticaret falan, hiç uygulamadık, kimse de bizden böyle bir şey talep etmedi. Aksine, bizlerin, her iki kamp da kendi alanındaki gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına dönük olarak bir sürü iktisat politikalarını uygulamalarında da serbest bıraktı. İktisadi planlama geldi, hesaplı kitaplı kalkınma planları yapılmaya başlandı. Dış ticaret koruması bizim gibi ülkeler için olağan sayıldı. Mali destekler yatırımlar bağlamında gündeme getirildi ve bu olay sürdü. İktisadi kalkınma bizlerin baş konusu olarak gündemde kaldı, okullarımıza dersler koyduk, kitaplar yazdık, bu iş böyle devam etti. Fakat, ne zaman ki birkaç olay üst üste gelmeye başladı; birincisi, soğuk savaş eski soğukluğunu kaybetmeye başladı, özellikle 80'li yılların başından itibaren Sovyet Bloku havlu atmaya başladı, çünkü elektronik devrimi izleyemediği için kendisi geri kalmaktaydı ve bunun da bilincindeydi, hele o "yıldız savaşları" projesiyle Ronald Reagan'ın iyice Gorbaçov'un ürkütüsü ortaya döküldü ve tam anlamıyla havlu attı; bir boyutu olayın bu. Yani, fiilen Doğu Bloku ortadan kalkınazdan önce, epeyce önce
EKONOMiK YAKLAŞlM 1 3 Doğu Bloku zaten bir güç merkezi olarak sayılır olmaktan çıkmıştı; bir nokta bu oldu. İkincisi, Amerika Birleşik Devletleri 70'li yıllarda birçok bakımdan kendisini geri kalır gördü. Japonya'ya oranla verimlilik itibarıyla geri kalıyordu. Almanya bir sanayi devi olarak ortaya çıkıyordu ve kendisine bir tehdit olarak görüyordu. Ayrıca da, dünün yeni yetme çocukları, bir sürü kalkınmakta olan ülke kendisine kafa tutmaya başlamıştı, işte petrol krizi onun bir örneğiydi, Vietnam Savaşı bir diğer örneğiydi, Birleşmiş Milletlerdeki 77'ler Hareketi bir diğer örnekti. Bütün bunlar üst üste bindi ve 1980'li yılların başından itibaren, ne zaman ki Ronald Reagan, Margarita Thatcher'la beraber bir işbirliği içinde ortaya bir yeni düzen geliyor, bunun ismi deregülasyon diye çıktı, işte yeni dünya düzeni o noktada başladı. Ve o noktadan itibaren de kalkınma olayını gündem dışına düşürecek politikalar, olaylar peş peşe gelmeye başladı. Efendim, yeni dünya düzeni diye hemen çıkmadı ortaya. Hedef, nihai hedef çok dinamik bir seyir izledi. Deregülasyon, kuraldan arındn ma diye başladı yeni dünya düzeni, giderek konvertibilite, dış ticaret serbestliği, işte Dünya Ticaret Örgütünün GATT'ın yerini alması ve getirdiği politikaların bütünüyelere zorunlu olması, böyle bir ivme ortaya çıktı. Artı, IMF ve Dünya Bankası yeni bir işlev üstlendi. Geri kalmış, gelişmekte olan ülkelerin krizlerinde baş kredi veren, ama aynı zamanda krediyi verdiği zaman da onların politikalarını şekillendiren kurumlar olarak devreye girdi. Ve Dünya Ticaret Örgütünde herhangi bir geri kalmış, gelişmekte olan ülke bir noktayı kabul etmediyse, -gördük ki, Türkiye'nin başına çok geliyor bu olay, onun içinvurguluyorum-imf ya da Dünya Bankası tavsiyelerinde tırnak içinde, mutlaka o Türkiye'nin reddettiği olay yer alıyor ve Türkiye onu uygulamak zorunda kalıyor, reddetme durumu söz konusu olmuyor. Yani böyle bir dinamik biçimde şekillenen hedefler ortaya çıkmaya başladı yeni dünya düzenine ilişkin. Şimdi, bu hedeflerin adım adım izlediği seyir boyunca bir diğer olay, efendim, kafa karışıklığı ortaya çıktı. Kafa karışıklığını şöyle söyleyeyim Türkiye örnekleri y le: 1980'li yılların başında bize dendi ki, sen hep ithal ikamesiyle büyüdün, yüzde 6 bilmem ne, bu tıkandı, işte bak krize girdin, 78'deki kriz, krize girdin, bu tıkandı, şimdi ihracata döneceksin, ama bak, Uzak Doğu'da ülkeler var, onlar serbest piyasa ekonomisiyle ihracata dönük büyüdeler, sen de serbest piyasa ekonomisine geç, çünkü başka türlü ihracata dönük büyüme olmaz. Önce biz ihracata dönük büyüme. istikrar programıyla birlikte ihracata dönük büyüme diye yola çıktık. Derken, ınal] piyasaların serbestleşmesi adım adım devreye girmeye başladı. Ondan sonra OECD bize dedi ki, paranız konvertibil olacak, OECD kuralıdır. Ama nasıl konvertibil olacak? Mali piyasalar artık serbest oluyor. Konvertibilitenin tanımı değiştirildi; ınal! piyasa serbestliği buna eklendi. 1980 öncesi dönemde konvertibiliteye çevrilınemiş-
4 1 EKONOMiK YAKLAŞlM tl '! ıl ~\ ~ 1 'i ti mali piyasaların serbestliği. Nitekim Margarita Thatcher iktidara geldiği zaman İngiltere çift döviz kuru uyguluyordu; biri mal ticaretine ilişkin, ikincisi sermaye hareketine ilişkin. Sermaye hareketlerini, çok sermaye çıkıyordu İngiltere'den, bunu duraksatmak için sterlini daha düşük kurdan hesaplıyordu dışarı giden sermaye için. Yani, çift kurlu sistemle konvertibilite geçerli oluyordu. Londra her zaman dünya mali piyasalarının merkeziydi, merkezlerinden biriydi. Konvertibilitenin tanımı değişti. Ayrıca zamanla IMF, Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü yeni işlevlerle piyasada yer almaya başladılar özellikle bizim gibi ülkeler bağlamında. Şimdi, bu süreçte Türkiye'nin ya da bizim gibi ülkelerin daha önce sahip oldukları hedefler bir şaşırtma oyunuyla gölgede kaldı, şöyle: İktisadi kalkınma öncelikli hedef iken, kalkınma planları bildiğiniz gibi önce gayrisafi milll hasıla artışı hedefiyle başlıyordu, işte beş yıllık plan, yılda yüzde 6 oranında artış olacak, derken bu hedefe ulaşmanın stratejisi geliyordu; iç tasarruf ne olacak, iç yatırım ne olacak, bunun finansmanı için ne kadar dış kredi gerekiyor, ne kadar bir sektörel büyüme gerekli; bunlar geliyordu ve bunlar için gerekli iktisat politikaları geliyordu. Şimdi, bu yeni ortama 1980'li yıllarda girilıneyle birlikte yeni dünya düzeni doğup, bebeklik evrelerini geçirirken bizim hedeflerimiz başkalaştı. Ne oldu hedeflerimiz? Serbest piyasaya geçiş, kotaları kaldırma, onları önce gümrük vergileri, sonra gümrük vergileri de olmadan götürme, derken mali piyasaları serbestleştirmezden önce ona geçiş adımı, döviz tevdiat hesaplarını serbest bırakma, özelleştirmeye geçme, ama adım adım özelleştirme yapma, devletin piyasadan elini çekmesi falan, hedefler başkalaştı, kalkınma geride kaldı. Ama, 80'li yıllardı yine de Türkiye'nin o borç ödeyebilir olmasını desteklemek üzere sahip olduğu kapasiteler devreye sokulduğu için, bu hedeflerin başkalaşma süreci daha olanca ağırlığıyla hissedilmezden önce biz epeyi de bir büyüme kaydettik, 84-88 arasındaki dönemde yeni alanlar gelişti, işte turizm gibi, giyim sanayii gibi; Türkiye'nin ihracatında yapısal dönüşüm oldu falan, böyle bir değişime de girdik. Ama, 1990'lı yıllarda bütün dünya değişirken biz de bundan etkilendik. Dünya şöyle değişti: Bildiğiniz gibi, 89' da Doğu Bloku dağıldı, 91 'de Sovyetler Birliği dağılma sürecine girdi ve bu ikisi üst üste geldiğinde dünya tek kutuplu dünya olunca fiilen, yeni dünya düzeninin boyutlan da değişıneye başladı. Yani gelen dünya düzeninde, küreselleşme diye geliyor, bir kere bütün pazarlar açılacak dışarıdaki sermayeye hem mali fon biçiminde, hem doğrudan yatırımlar olarak ve pazarların açılmasıyla birlikte serbest piyasa kuralları geçerli olduğu gibi, dışarıdan gelen sermaye ile içerideki sermaye arasındaki fark diye bir olay olmayacak, aynı kurallara tabi olacaklar. Eğer siz bu kuralların dışına çıkarsanız, işte onların da merkezleri var, hakemleri var, oralarda yargılanırsınız, onun da kuralları şudur diye yeni kurallar devreye girmeye başladı.
EKONOMiK YAKLAŞlM 1 5 Şunu belirtmek gerekiyor ki; bu kadar sıkı kurallara tabi tutulan az gelişmişlik statüsündeki ülkeler arasında yeni yükselen pazarlar, "Emerging markets" diye bir grup ülke, ki bunun sayısı 20 civarında, Türkiye de buraya dahil edildi, bu emerging markets denen ülkeler zannediyorum en fazla darbe alan ülkeler oldu. Çünkü, bunlar Batıyla aynı statüye sokuldular. Bunlar belirli bir düzeye kadar sanayileşmiş olan ülkelerdi, gelişmiş olan ülkelerdi, orta düzeyde gelir sahibiydiler ve bu ülkelerin statüsü, geri kalan az gelişmiş ülkelerden de biraz daha farklı oldu. Sanki gelişmiş ülkelermiş gibi aynı statüde ele alınır oldular. Ve bu bahsettiğim mali piyasa serbestliğine tam sokulanlar da onlar oldu. Türkiye de bu arada o 20'ye yakın ülke arasında yer aldı. Şimdi, mali piyasaların serbestleşmesi, dolaysız yatırımların tam serbestleşmesi yanında pazarlar dış dünyaya açıldı. Bu da Dünya Ticaret Örgütünün getirdiği yeni kurallarla oldu. Özellikle tarım alanında GATT-Uruguay Anlaşmasıyla varılan sonuçlar hepimize dayatıldı ve tarım politikalan da tam serbest piyasa düzenine sokuldu. Bunun mantığı belli. Genetik devrim gelmiş, tarımda verim defalarca artabiliyor, yeni ürünler, yeni çeşitler yaratılabiliyor; böyle bir ortamda pazarlan ne kadar büyük tutarsanız tabii birim maliyetiniz araştırma başına o kadar düşük olacaktır. Dolayısıyla tarım pazarları da açılsın diye İkinci Dünya Savaşı sonrasında ilk kez oldu bu. Çünkü GATT anlaşması tarımı içermemişti ve bu GATT tasfiye oluncayakadar böyle gitti. Ama, Uruguay görüşmeleri sırasında Amerika Birleşik Dev!etleri, A vrupa, Japonya arasındaki kavgalar, onlar koruma uyguluyor, Amerika, uygulamasınlar diye bastırıyor, sonunda Amerika önemli ölçüde galip geldi. Ama, zaten öbür taraf da Amerika'nın kurallarını dinlemedi, yine onlar bildiklerini okuyorlar. Fakat, o alan da böylece açıldı. Şimdi dünya, küreselleşmenin temel olgusunu bu bazda yaşamaya başladı. Yani hedefkalkınma olmaktan çıktı, serbestleşme, özelleştirme, kapıları dünya sermayesine açma olarak belirlendi. Tabii, bir hedef gündemden düşer, onun yerini başka hedefler alırsa, o yer alan yeni hedefler kaçınılmaz biçimde öncelik sahibi oluyorlar. Bakınız, bugün Türkiye'nin gelişmesi şöyle, gelişmesi böyle ikinci derecede bir olay. Telekom özelleştirilecek, Türk Hava Yolları özelleştirilecek, gündemde esas olan olaylar onlar. Böyle bir hedef saptırması yaşadık. İkincisi yani hedef saptırmasıyla kalkınmanın ikinci, belki de üçüncü düzeye indirilmiş olması. İkinci önemli olay, kalkınma sürecini yaratan ortamın yok edilmesi oldu. Efendim, "iktisadi kalkınma" terimi büyüme teriminden şöyle bir farklık gösterir diye kabul ediliyordu: Farklılık şu noktadaydı: Büyüme ülkelerin kendi iç dinamiğiyle yatırımları, teknolojik değişmeleri gerçekleştirip, piyasanın koşulları içinde büyümesi; kalkınma dendiği zaman, orada bir kavramsal farklılık vardı, kurumsal,
6 1 EKONOMIK YAKLAŞlM yapısal bir dönüşüm ve aynı zamanda politikalarla güdülenme olgusu. Çünkü, geri kalmış ülkeler, isimlerinden belli, kendi içsel dürtüleriyle büyüyemiyorlardı ki, onca yıl geri kalmış kaldılar. Bunları büyüme ra yına sokabilmek için kalkınma kavramı çerçevesinde politikalar üretilmesi gerekiyordu. İşte kalkınma o ortamda gerçekleşti. Türkiye yüzde 6 ortalama kalkınma hızına birtakım ekonomi politikalarını düzenleyerek girdi. Nitekim o politikalar gündemden düşünce kalkınma hızı da yüzde 6 olmaktan çıktı. Bir yıl yüzde 6 olsa, ertesi yıl eksi bilmem kaç oluyor. Ortalama, sürekli bir 10-15 yıl süreyle böyle bir yüksek hızı götürme olayı mümkün olmaktan çıktı. Şimdi, farklılık yalnız serbestleşmeden ileri gelmedi; en büyük farklılık zannediyorum ki, bizim gibi, bu emerging markets denen ülkelerin sık sık içine düştükleri krizlerden oldu. Çünkü, krizler çok olumsuz etkileri birlikte götürüyor. Bir yandan sermaye kaçarken, birlikte giren sermayeden yüzde 30'la yüzde 50 fazlasını dışarı götürüyor. Türkiye için yapılan hesaplara, Emerging markets olarak gözde olmasına neden olan olay, sık sık dolar üzerinden yüzde 50 getiri sağlaması. Bu giren fonların çıkarken, yüksek getiriyle fonlar birlikte dışarı çıktıklarında tabii bir kere ekonomide çöküş yaratıyor; bir. İkincisi, geldikleri tahviller, bonolar, Hazine tahvilleri bonoları, artı sermaye piyasasında hisse senetleri, onları satıp gittikleri için şiddetli bir düşüş yaşıyor. Bu şiddetli düşüş, peşinden firmaların değerlerinin düşmesini, karlannın düşmesini ve finansal darboğazda, tabii aynı zamanda faiz hadleri de fırladığı için finansal darboğaz da satışa geçmelerini getiriyor. Dolayısıyla, devalüasyon ortaya çıkmış, yerli para dibe vurmuşken bir de borsa dibe vurmuşken, sıkıntı içinde yapılan satışlarda bankalar, şirketler üç kuruşa satılıyorlar ve yabancılara geçiyorlar. Bakınız, 94 krizinde Türkiye gıda sanayiinin önemli bölümü yabancılara gitti. Bu son 98 'den bu yana süren krizde gıda sanayii el değiştirmesi sürdü, artı turizm firmaları el değiştirmeye başladı. Oteller, tur şirketleri el değiştiriyor. Yani, Türkiye'nin altın noktaları Türkiye'nin elinden çıkıp gidiyor. Tabii, bu yeni tarım politikalarıyla 90'lı yılların başından bu yana tarımda üretiminde nüfus artışını dahi karşılayamadığı, Türkiye'nin sürekli ithalat eder duruma girdiği eklenmesi gereken bir olay. Şimdi, kalkınma ortamını bozan bu krizler yaşanırken aynı zamanda faiz hadlerinin göklere tırmanması, devletin iç borç yükünün artmasına da neden oluyor. Çünkü, finansal serbestlikte devalüasyonu, daha doğrusu döviz piyasasındaki paniği durdurma bağlamında devletin elinde bir tek alet var, o da, reel faiz hadlerini göklere fırlatmak. Bunu nasıl yapacak? Bunu yapmanın yolu belli. İşte Hazine bonolarını inanılmaz faiz hadlerinde satacak, böylece cazip hale getirecek ve fonların o alana kayıp, döviz piyasasını terk etmesini sağlayacak. Bu krizler peşlerinden böylece iç borçlardaki büyürneyi ve reel faizlerdeki eskalasyonu, yani tırman ma yı da getirdi
r 1 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 7 ve kalkınma ortamını bozan bir diğer öğe oldu. Ayrıca, ortaya çıkıyor ki, Türkiye'de ya da benzer ülkelerde bir sanayisizleşme süreci de başladı. Çünkü, rekabete bu kadar açık olan bir pazar, aynı zamanda çok yüksek rizikolu bir pazarsa, siz oraya uzun vadeli yatırım yapmak istemiyorsunuz. Çünkü, uzun vadeli yatırım yapmanın getirisi düşük, rizikosu fazla ve ayrıca da uğraşı var. Nedir daha kolay olan? İşte reel faiz getiren kağıtlara yatırım yapabilirsiniz, döviz borsasında oyunlar çevirebilirsiniz. Şimdi Merkez Bankası o kağıtların da pazarlarının açılmasını sağladı. Böylece yeni oyun alanları da çıktı. Oralardan para kazanmaya çalışırsınız. Efendim, finansal oyunlarla para kazanmak ile sanayi üretiminde para kazanmanın arasında çok fark var. Siz sanayi üretimi yaparsanız, aynı zamanda çok sayıda işçi çalıştırıyorsunuz, dolayısiyla sizin kazancının bir kere genişçe bir dağılıyor. Ayrıca ürettiğiniz mal, insanların refahının yükselmesine de yol açıyor. Daha fazla kravat takıyorsunuz, daha fazla ayakkabı giyiyorsunuz, daha iyi besleniyorsunuz falan. Ama finansal oyunlar öyle değil. Finansal oyun, bir kişi, bir telefon, bir sekreterle yürüyor. Dolayısıyla, istihdam etkisi sıfır. Çok büyük "turnover"lar, el değiştirmeler çok küçük bir kadroyla gerçekleştirilebiliyor; bir olay bu. İkincisi, yaratılan bir gelir yok bu finansal oyun sonucunda. Gelir olmadığı için, sizin elde ettiğiniz büyük kazanç kaçınılmaz olarak birilerinin cebindeiı. alınan kazanç oluyor. Dolayısıyla, sizin kazancınız, gelir bölüşümünün sizin lehinize dönmesi sonucu oluyor. Halbuki sanayicinin elde ettiği kar, yarattığı gelirinin bir parçasıdır. O geliri işçiyle de paylaşmıştır. Refahı artar. Tüketici de, teknoloji değiştikçe falan bunlar kazanır. Ama, finansal oyunlardaki kar öyle değil. Siz onu bir sekreterinizle paylaşmazsınız da, kimseyle paylaşmazsınız. O sizindir ve birinin cebinden alınmıştır. Çünkü, onun karşılığında ortaya sunulan bir hizmet yoktur, bir mal yoktur, herhangi bir refah artışı yoktur, bir şey yoktur. Şimdi, böylece kalkınma ortamı bozuluyor. Kalkınmanın, çünkü gerisinde artan mallar, hizmetler ve bunları tüketen genişçe bir kitle var. Daha bozulmaya yol açan nedenler var ama, galiba benim zamanım tükeniyor. Dolayısıyla, daha uzatmadan bunu bir diğer aşamasına geçeyim. Efendim, ortam bozulduğu gibi, kalkınma için gereken kaynaklar da eş anlı olarak daralıyor. Bu biraz önce anlattığım olay daralmanın nedenini gösteriyor. Eğer siz, bilmem, devlete havadan bir iş için borç vererek çok yüksek reel faiz alıyorsanız ya da finansal oyunlarda para kazanıyorsanız ya da döviz spekülasyonunda para kazanıyorsanız, sizin sabit yatırım yapma isteğiniz ortadan kalkıyor. Çünkü, öbür tarafta getiri fonlarınız için daha yüksek. Dolayısıyla, üretime giden kaynaklar bir bu alanlar kuruyor. İkincisi, kurma alanı kamu katından çıkıyor. Bugün devlet bütçesine bakarsanız, yarısı faize gidiyor. Dolayısıyla, bu faiz olarak elde edenler yatırım yapan kesim olmadığı ölçüde devletin de yatırım yapma gücü ortadan kalkıyor. Kalkınma bu bağlamda da bir darbe yemiş oluyor.
8 1 EKONOMiK YAKLAŞlM Şimdi efendim, biz bu darbeleri böyle aşama aşama yerken, eş anlı olarak bu yeni dünya düzeni çok yeni bir evreye girdi. Biraz ona da değineyim, öyle konuşmamı bırakayım. Bu yeni evrede, buraya kadar olan evrede olay ekonomi düzleminde, piyasa düzleminde sürüp gidiyordu. Şimdi, bu yeni evrede ulus devletin gücünü yok edecek politikalar devreye girmeye başladı. Zaten bu kadar borçlanan ulus devletin piyasa katında hiçbir saygınlığı da kalmıyor, gücü de kalmıyor; olayın bir boyutu bu. Ama, daha önemli olan boyutu, bu yeni gelenler, bir kere, eskiden beri adalet, devletlerin, ulus devletlerin temel işlevleri arasındadır. Adam Sirnit de piyasayı göklere çıkarırken yine de adaleti devlete bırakmıştır. Şimdi bakınız, adalet mekanizmasını da aşama aşama terk ediyoruz. Tahkim geliyor, Anayasaya giriyor. Böylece Danıştay, danışma organına dönüşüyor, bir karar organı olmaktan çıkıyor; olayın bir boyutu bu. İkinci boyutu, şimdi gündemde, Yerel Yönetim Kanunu olarak gelecek, fakat bir çeşit eyalet sistemi getiriyor. Merkezi devletin karar gücünü öyle dağıtıyor ki, merkezi devlet merkezde karar alıp, bütün bir ülke çapında uygulayama yacak. Karar gücünü dağıtıyor, aşağı yukarı iller, eyaletler yetkisine kavuşuyor ve böylece, bir eyalet sistemi içinde merkezi devletin gücü gidiyor. Bu arada tabii birtakım devletin gücünü sağlayan, en uç noktalara kadar giden, işte Toprak Su İşleri gibi, Orman Bakanlığı gibi, böyle Devlet Su İşleri gibi devlet teşkilatı var, ki Anadolu'nun en ücra köşelerine kadar gider ya da İller Bankası gibi oraya bir şeyler götürür, şimdi bunlar devleti küçültme bağlamında küçültülüyor. Ve gördüğünüz gibi, yeni dünya düzeni aşama aşama ekonomiden başlayıp siyasal boyuta geldi ve bu arada biz de hedefi şaşırmış, hedefin nerede olduğunu bilmeyen, tabiri mazur görün, şaşkın tavuklar gibi her gelene hoş geldin dedik ve hoş geldin dediğimiz her şeyi de baş tacı edip uyguladık. Yeni dünya düzeni böyle geldi ve bizi böyle götürdü. Kalkınma ise, galiba pek fazla da bahsedilir olmak durumunda değil artık. Yine 80'li yıllarda biraz konu ediliyordu ama, 90'lı yıllarda zaten devlet katındaki yolsuzluklar, bilmem ne, o kadar öncelik aldı ki, kalkınmada geri plana itti. Zaten dediğim gibi, kalkınma ortamı da kalktı, kavram da artık bugünün dünyasına ait değilmiş gibi bir durum ortaya çıktı. Zannediyorum ki, şimdi bu durumda ciddi biçimde durup düşünmek gerekiyor. O da şu: Türkiye gibi bir ülkenin getirilen bu düzene hayır deme gücü nedir, bu gücü nasıl kullanabilir, eğer gücü yoksa, hayır demeden neler yapabilir? En azından bunun bir stratejik planı yapılmalı. Bu biçimde bir beyin fırtınası gerekiyor. Umarım toplantının diğer oturumlarında bu beyin fırtınaları yapılacaktır. Bir yandan, gücümüz nedir, ne kadar düşündüğümüzü yapabiliriz; ikincisi, gücümüz olmasa da yapabileceğimiz nedir, bunları nasıl bir stratejinin içine oturtabiliriz? Çünkü efendim, Türkiye, 2000'li yılların başında geldiği noktada çok zor bir
EKONOMiK YAKLAŞlM 1 9 r durumda. Düşününüz ki, 90'lı yıllarda kişi başına gelirde artış olmadı; 92'de neyse 2002'de de oydu. Gelir artmadığı halde dış borcumuz 49 milyar dolardı, bir 100 milyar dolara yakın artış gösterdi; bu dış borç. İç borç 80'li yılların ortasına kadar namevcuttu, şimdi bugün, biliyorsunuz, gayrisafi milll hasılaya, yarısını aştı, 3/4'üne yakın bir de iç borç var. B u iki borç üst üste bindiğinde, Türki ye' de hareket kabiliyetini azaltan etkiler yaratıyor ve aynı zamanda bizim başımızda sürekli kamçıyla, "hayır öyle yapamazsın" diyen birilerinin bulunmasını getiriyor. O itibarla iş zor. Ve yalnız akademisyen düzeyinde düşünme değil, ama bu tür platformları, iş yapanlar işadamları çünkü, işadamlarıyla birlikte, TOBB 'la birlikte oturup örneğin, merkezi burada, beyin fırtınaları yapmak lazım. Ne yapılabilir, Anadolu'ya ne götürülebilir, merkezlerde neler yapılabilir, bir de, bu Eyaletler Kanununa, nasıl olmalı ki geçmesin? Yoksa, merkezi devlet o kadar yok olur noktaya gelecek ki, oradan Türkiye Cumhuriyeti belki Türkiye Eyaletler Federasyonu falan gibi bir şey olacak. Bütün bunlar ne yazık ki düşünmeyle çözümlerrecek işler de değil, ancak yapınayla çözümlerrecek işler. O itibarla, yapabilecek durumda olanlarla birlikte beyin fırtınaları, çözümler üretme öncelikli konumuz olarak önümüzde duruyor. Efendim, dinlediniz, çok teşekkür ederim, iyi günler.