TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ Yayın No: 2006/1

TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ Yayın No: 2006/1 DİYARBAKIR 2006

ÖNSÖZ Güneydoğu Anadolu Bölgesi, buğdayda, 1.123 milyon ha. ekim alanı ve 2.526 milyon ton üretim, arpada ise 557 bin ha. ekim alanı ve 1.250 milyon ton üretim ile, Ülkemizde buğday ve arpa yetiştiriciliği bakımından oldukça önemli bir yere sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Ülkemizin toplam mercimek ekim alanının % 80'ini kapsamaktadır ve üretiminin % 77'sini karşılamaktadır Bölgemizde pamuk ekim alanı son yıllarda oldukça artmıştır. Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü, kurulduğu 1962 yılından bu yana çeşitli tüketici guruplarının isteği doğrultusunda başta buğday, arpa olmak üzere mercimek, nohut, pamuk, ayçiçeği, çeltik, mısır, soya, susam, kanola, aspir, yem bitkileri, meyve, sebze, tıbbi ve aromatik bitkiler, büyükbaş hayvancılık ile kanatlılarda bir çok araştırma yürütmüş ve sonuçlandırmıştır. Enstitümüzde yürütülen araştırmaların tümü yüksek çekiciliği ve önceliği olan konuları kapsamakta olup, söz konusu araştırmaların büyük bir kısmı "Ülkesel Entegre Ürün Yönetimi Projesi"nden desteklenirken, bir kısmı da kuruluş döner sermayesi ve özel sektör tarafından desteklenmektedir. Bu güne kadar yapılan araştırmalar sonucunda geliştirilen Diyarbakır-81, Fırat-93, Aydın-93, Ceylan-95, Harran-95, Sarıçanak-98, Altıntoprak-98 gibi makarnalık buğday çeşitleri ile Nurkent ve Karacadağ-98 ekmeklik buğday çeşitleri yağışa dayalı ve ilave sulanan şartlarda Bölgenin çeşit ihtiyacını önemli ölçüde karşılamaktadır. Enstitümüzce geliştirilen Sur-93 ve Şahin-91 arpa çeşitleri bölgede tercih edilen çeşitler olmuşlardır. Enstitümüz tarafından tescil edilen kırmızı mercimek çeşitlerinden Fırat-87 ve Seyran-96, nohut çeşitlerinden ILC-482 ve Diyar-95 bölge çiftçileri tarafından kabul gören çeşitler olmuşlardır. Pamuk araştırmaları neticesinde 2002 yılında Dicle-2002 pamuk çeşidi tescil edilmiştir. Ayrıca diğer pamuk çeşitlerinin Bölgemizdeki performansları araştırılarak çiftçilere Bölgemize uygun pamuk çeşitleri tavsiye edilmektedir. Yetiştirme tekniğine yönelik olarak, ekim nöbeti sistemleri ve diğer yetiştirme tekniği konularında yapılan araştırmalar sonucunda elde edilen bulgular çiftçiler düzeyinde uygulanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin başta serin iklim tahılları, tıbbi ve aromatik bitkiler ile yemeklik tane baklagillerin gen kaynağı ve orijini olması ve bu genetik zenginlikten en iyi şekilde faydalanmak gerektiğinden bu konularda araştırmalar başlatılmıştır ve önümüzdeki yıllarda bu konulardaki araştırmalara ağırlık verilecektir. 2005 yılında mevcut şartlar da dikkate alınarak kuruluşumuzda, buğday, arpa, mercimek, nohut, pamuk, yağlı tohumlu bitkiler, mısır, tıbbi ve aromatik bitkiler, küçükbaş hayvancılık konularında çeşitli araştırmalar yürütülmüş, başta hububat tohumu olmak üzere çeşitli alanlarda üretim faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. 2005 yılı gelişme raporunda kurumda yapılan araştırmalar geniş olarak yer almaktadır. Serin iklim tahılları, yemeklik tane baklagiller, pamuk, yağlı tohumlu bitkiler, tıbbi ve aromatik bitkiler, yem bitkileri, mısır, sebze ve meyve çalışmalarında hem bölgeye uygun çeşit geliştirme, hem de yetiştirme tekniği üzerine çalışmalar devam etmektedir. Ayrıca koyunculukla ilgili bir projede devam etmektedir. 2005 yılında yaklaşık 710 ton hububat tohumluğu üretilmiştir. Bölgemizin tohumluk ihtiyacının karşılanması konusu, üzerinde en fazla durulması gereken konudur. 2005 yılı çalışmalarımızın yer aldığı gelişme raporunun Türk ve Bölge Tarımına hayırlı olmasını diler, çalışmaları özveri ile yürüten araştırmacılara ve raporun düzenlenmesinde emeği geçen tüm arkadaşlara teşekkür ederim. Dr.Zübeyir TÜRK Müdür 2

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ 3

BÖLGENİN GENEL TANIMI Güneydoğu Anadolu çeşitli bitkilerin yetiştirilebilmesi açısından Türkiye'nin en önemli bölgelerinden biridir. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ile bu önemi daha da artacak olan bu bölge düz ve hafif meyilli ovalan kapsar. Bölgeyi 3 agroekolojik alt bölgeye ayırmak mümkündür. Bölgenin en önemli bölümünü teşkil eden 1. alt Bölge esas itibariyle, Şanlıurfa, Mardin ve Kilis illerinin düz ovalarını kapsar. Gaziantep, Diyarbakır, Adıyaman ve Batman illerinin bir kısmını da içine alır. Denizden yüksekliği 300-400 m. civarında olup 600 m.yi geçmez. Bu alt bölgede genellikle kışlar çok sert olmaz. Yağış 300-400 mm. arasındadır. Yaz ayları çok sıcak olup yağış olmadığı gibi nisbi rutubette çok düşüktür. 2. alt bölgede yıllık toplam yağış daha yüksek olup 450-600 mm. arasında değişmektedir. Arazi biraz engebeli ve tarım alanlarının denizden yüksekliği belli başlı tabii yükseltileri hariç tutulur ise 600-700 m. civarındadır. Bu alt bölgede kış ayları 1. alt bölgeye nazaran daha sert geçer. Fakat ekstrem yıllar hariç kar yağışı ve kar örtüsü kış ayları boyunca birkaç günü geçmez. Bu yörede de yaz ayları çok sıcak ve kurak geçer. 2. alt bölge esas olarak Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep Batman, Siirt illeri ile Şırnak ilinin bir kısmını kapsar. 3. alt bölgeyi esas itibariyle bölgenin kuzey kesimleri ile Elazığ ve Malatya illeri kapsar. Denizden yüksekliği 1.000 m civarındadır. Kış ayları 1. ve 2. alt bölgelere göre sert geçmekle birlikte Doğu Anadolu Bölgesinden daha yumuşaktır. Ortalama yıllık yağış 1. alt bölgeden fazla, 2. alî bölgeden daha az olup 350-450 mm. arasında değişir. Bu alt bölge, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgeleri arasında bir geçit kuşağıdır Yaz ayları bu alt bölgede de kurak olmakla birlikte diğer alt bölgelere nazaran daha az sıcak olur. Vejetasyon süresi de nispeten daha uzun olur. Bölgenin yarı-kurak ve çok sıcak iklim şartları toprak yapısını da etkilemiştir. Gaziantep, Şanlıurfa, Diyarbakır. Siirt yayı arasındaki kırmızı -kahverengi topraklar iklim özelliklerine göre oluşmuş olup, Bölge toprakları içinde önemli bir yere sahiptir. Bu topraklar düz ve düze yakın eğimlerde, derin veya orta derin, ABC profili zonal topraklardır. Bu profillerde bol miktarda kalsiyum bulunmaktadır. Bölge topraklarının organik madde ve fosfor kapsamları genellikle düşüktür. Güneydoğu Anadolu Bölgesi toprakları çoğunlukla derin ve orta derin olmalarına karşın bazı tarım arazilerinde topraklar çok yüzlektir. Bölge'nin çeşitli yerlerinde yürütülen denemelerde alınan toprak örneklerinin analiz sonuçları bölge topraklarının organik maddece fakir olmasına karşın K20 miktarının çok yüksek olduğunu göstermektedir. Kireçli sınıfa giren bu toprakların P205 muhtevaları az fosforlu olarak sınıflandırılabilir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde tarım işletmelerinde çalışma durumu, şekli ve diğer hususlar bakımından da yöresel farklılıklar mevcuttur, işletme büyüklükleri 1. alt bölgede 30-40 bin dekara kadar çıkabildiği halde 3. alt bölgede küçük aile işletmeleri çoğunluktadır. Bu nedenle 3. alt bölgede mekanizasyon yeterince yerleşmemiştir. Bugün gerek devlet sulamaları olsun ve gerekse üreticilerin kendi imkanları ile çıkardıkları yer altı sulamaları ile olsun bölgede sulama yapılan arazilerin önemli bir bölümünde pamuk tarımı yapılmaktadır. Bu oran özellikle 1. alt bölgede çok yüksek rakamlara çıkabilmektedir. Pamuğun iklim isteklerine uyan, geniş ve düz ovaları bulunan 1. alt bölgede pamuk tarımına daha fazla yer verilmektedir. Nispeten meyilli topraklar ve küçük aile işletmeleri ile yetiştirme dönemi daha kısa olan 2. alt bölgede pamuk ekim oranı düşük olmakla birlikte sulanan alanlarda sebze ve tütün gibi ürünler daha fazla yer işgal etmektedir. Bölgenin yağışa dayalı tarım sisteminde tahıl-yemeklik baklagil ekim nöbetine büyük oranda yer verilmesine rağmen, sulanan alanlarda rotasyona çok az rastlanılmaktadır. Bunun en başta gelen sebebi; 1. alt bölgede pamuk, diğer ürünlere nazaran daha yüksek gelir getirmesidir. 4

İlk yıllarda sorunsuz gibi gözüken sürekli pamuk sisteminin yaygınlaşması ve devam etmesi sonucu bazı bölgelerde (Nusaybin) toprakta çoraklaşma ve tuzluluk ile Bölgede çok az görülen beyaz sinek populasyonunda artış görülmesi dikkati çekmiştir. II.ürün bitkilerinin ekim alanı, II.ürün tarımına müsait bölge için nispeten düşük bir oran olarak görülmektedir. II. ürün üretimini sınırlayan sebepler arasında, üreticilerin II.ürün tarımına yabancı olmaları, bölgede mısır kurutma sistemlerinin yetersizliği, çiftçi eğitim yayım hizmetlerinin yetersizliği, çiftçilerin bu ürünlere yabancı olması gibi problemler gösterilebilir. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ'NİN TARIMSAL VE METEOROLOJİK ÖZELLİKLERİ Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ni 3 agroekolojik alt bölgeye ayırmak mümkündür. Bölgenin en önemli bölümünü teşkil eden 1. alt bölge esas olarak Kilis, Mardin ve Şanlıurfa illerinin geniş ve düz ovalarını kapsar. Gaziantep Adıyaman ve Şırnak illerinin bir kısmını da içine alır. Denizden yüksekliği 300-400 m. civarında olup, 600 m.'yi geçmez. Bu alt bölgede genellikle kışlar çok sert olmaz. Yağış 300-400 mm. arasında değişir. Yaz ayları çok sıcak olup, yağış olmadığı gibi nispi rutubette çok düşüktür. İkinci alt Bölgede yıllık toplam yağış daha yüksek olup 450-600 mm. arasında değişmektedir. Arazi biraz daha engebelidir. Kuru tarım alanlarının denizden yüksekliği belli başlı tabii yükseltiler hariç tutulur ise 600-700 m. civarındadır. Bu alt bölgede kış ayları birinci alt bölgeye nazaran daha sert geçer. Fakat ekstrem yıllar hariç kar yağışı ve kar örtüsü kış ayları boyunca birkaç günü geçmez. Bu yörede de yaz ayları çok sıcak ve kuraktır. Hasat mevsiminden önce olgunlaşma döneminde görülebilen sıcak rüzgarlar hububatta tane kalitesini etkiler. Birinci alt bölgede olduğu gibi ikinci alt bölgede de süne (Eurygaster intericeps Put.) tehlikesi ekilecek buğdaylarda erkencilik vasfını gerektirir. Üçüncü alt bölgeyi esas itibariyle bölgenin kuzey kesimleri ile Elazığ ve Malatya illeri kapsar. Denizden yüksekliği 1.000 m civarındadır. Kış ayları 1. ve 2. alt Bölgelere göre sert geçmekle birlikte Doğu Anadolu Bölgesinden daha yumuşaktır. Ortalama yıllık yağış 1. alt bölgeden fazla, 2. alt bölgeden daha az olup 350-450 mm. arasında değişir. Bu alt bölge, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu Bölgeleri arasında bir geçit kuşağıdır Yaz ayları bu alt bölgede kurak olmakla birlikte diğer alt bölgelere nazaran daha az sıcak olur. Vegetasyon süresi de nispeten daha uzun olur (Kılıç ve Özberk, 1998). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tarım işletmelerinde çalışma durumu, şekli ve diğer hususlar bakımından da yöresel farklılıklar mevcuttur, işletme büyüklükleri 1. alt bölgede 30-40 bin dekara kadar çıkabildiği halde 3. alt bölgede küçük aile işletmeleri çoğunluktadır. Bu nedenle 3. alt bölgede mekanizasyon yeterince yerleşmemiştir (Alagöz,1990). Bugün gerek devlet sulamaları olsun ve gerekse üreticilerin kendi imkanları ile çıkardıkları yer altı sulamaları ile olsun bölgede sulamaya açılan alanın önemli bir kısmında pamuk tarımı yapılmaktadır. Bu oran 1. alt bölgede çok yüksek rakamlara çıkabilmektedir. Pamuğun iklim isteklerine uyan, geniş ve düz ovaları bulunan 1. alt bölgede pamuk tarımına daha fazla yer verilmektedir. Nispeten meyilli topraklar ve küçük aile işletmeleri ile yetiştirme dönemi daha kısa olan 2. alt bölgede pamuk ekim oranı düşük olmakla birlikte sulanan alanlarda sebze ve tütün gibi ürünler daha fazla yer işgal etmektedir. Bölgenin yağışa dayalı tarım sisteminde tahıl-yemeklik baklagil ekim nöbetine büyük oranda yer verilmesine rağmen, sulanan alanlarda rotasyona çok az rastlanılmaktadır. Bunun en başta gelen sebebi; 1. alt bölgede pamuk, 2.ve 3. alt bölgede de tütünün diğer ürünlere nazaran daha yüksek gelir getirmesidir. İlk yıllarda sorunsuz gibi gözüken sürekli pamuk sisteminin yaygınlaşması ve devam etmesi sonucu bazı bölgelerde (Nusaybin) toprakta çoraklaşma ve tuzluluk ile bölgede çok az görülen beyaz sinek populasyonunda artış görülmesi dikkati çekmiştir. II.ürün bitkilerinin ekim alanı, II.ürün tarımına müsait bölge için nispeten düşük bir oran olarak görülmektedir. II. ürün üretimini sınırlayan sebepler arasında, üreticilerin II. ürün tarımına yabancı 5

olmaları, bölgede mısır kurutma sistemlerinin yetersizliği, çiftçi eğitim yayım hizmetlerinin yetersizliği, çiftçilerin bu ürünlere yabancı olması gibi problemler gösterilebilir. Çizelge 1. Alt Bölgeleri Temsil Eden Ceylanpınar ve Diyarbakır İstasyonlarının Çok Yıllık Kayıtlara Göre Bazı iklim Verileri. (D.Bakır 1929-80, C.Pınar 1957-80) Aylar Top.yağış, mm D.Bakır C.Pınar Ort.Sıcaklık C D.Bakır C.Pınar Nisbi Nem % D.bakır C.Pınar Max. Sıcaklık C D.Bakır C.Pınar Min. Sıcaklık C D.Bakır C.Pınar Eylül 3.4 1.1 24.9 25.6 28 36 42.0 45.4 4.0 7.2 Ekim 28.3 16.0 17.2 19.1 46 45 35.4 39.4 8.0-2.4 Kasım 53.5 25.5 9.9 11.9 67 60 28.4 32.8-12.9-8.2 Aralık 74.6 58.5 4.2 7.2 77 68 23.1 23.0-17.7-6.7 Ocak 76.9 63.0 1.5 5.4 77 73 16.9 22.0-24.2 11.2 Şubat 66.7 49.0 3.6 7.2 73 68 21.1 26.0-19.7-9.9 Mart 64.8 49.4 8.3 11.1 65 63 26.0 30.4-12.2-6.2 Nisan 74.0 43.8 13.8 16.0 61 59 33.0 36.4-6.1-4.2 Mayıs 45.8 22.8 19.4 22.5 55 46 39.8 41.0 0.8 2.1 Haziran 6.9 1.40 26.0 28.7 34 33 41.8 45.6 6.0 8.0 Temmuz 1.5 0.10 31.0 32.1 24 31 46.2 47.6 9. i 14.2 Ağustos 11 0.00 30.4 31.0 24 32 45.9 47.2 8.4 11.7 Ortalama 497.5 330.6 15.8 18.2 53 51 46. 47.6-24 -11 633.2 12.5 56 19.4-5.7 Bölge Ortalaması Kaynak: Anonim, 1986 Çizelge 2. Ortalama Yağış Miktarlarının Mevsimlere Dağılışı (mm., %) RASAT MEVSİMLER YERİ Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Yıllık mm % mm % mm /o Mm % mm % Ceylanpınar 42.6 12.8 170.5 51.6 116.0 35.1 1.5 0.5 330.6 100 (1957-80) Diyarbakır 85.2 17.1 218.2 43.9 184.0 37.1 9.5 1.9 497.5 100 (1928-80) KAYNAK: Eser, 1997 Yağışların mevsimlere dağılışı Çizelge 2'de belirtilmiştir. Her iki alt bölgede de yağışların en çok olduğu devre kış mevsimidir. Bunu ilkbahar ve sonbahar mevsimleri izlemektedir. Yaz mevsiminde ise yağışlar yok denecek kadar azdır. Çizelge 1' den yıllık toplam yağış bakımından ikinci alt bölgenin daha yüksek rakamlara sahip olduğu görülmektedir. Ortalama sıcaklık verilerine göre en sıcak lokasyon Ceylanpınar olmaktadır. Diyarbakır'ın nispeten daha az sıcak olduğu görülmektedir. Ortalama sıcaklık değerlerine göre her iki yörede en soğuk ay Ocak ayı, en sıcak ay ise Temmuz olarak görülmektedir. Bilhassa birinci alt bölgede kış aylarında bile sıcaklık dereceleri vejetasyonun devam etmesini sağlayacak düzeydedir. En yüksek sıcaklığa Temmuz ayında ulaşılmakta olup, 47.6 C ile Ceylanpınar en başta gelmektedir. Veriler incelendiği taktirde kış aylarında bile 20 C nin üzerinde sıcaklıklar görülebilmektedir. Çizelge l'de görüleceği üzere buğday büyüme devresinin sonuna doğru nispi nem % 50'nin altında olmakta hatta bu değerler yaz mevsiminde % 20-30'lara kadar düşmektedir. 6

Çizelge 3. 2004/2005 Yılı Yetiştirme Sezonuna Ait Diyarbakır İli Meteorolojik Verileri Aylar Ortalama Ortalama Ortalama Aylık Top Ortalama Nisbi Nem Sıcaklık( C) Maks.Sıcak.( C) Min.Sıcak.( C) Yağış(m2/mm) (%) Eylül 2004 25.0 34.0 15.3 0.0 19.0 Ekim 2004 18.2 26.7 10.8 1.3 41.2 Kasım 2004 8.1 13.9 3.7 123.1 69.4 Aralık 2004 1.4 8.3-3.7 4.7 59.9 Ocak 2005 2.3 7.9-2.7 58.7 66.0 Şubat 2005 3.0 8.9-2.3 46.8 61.7 Mart 2005 8.4 14.0 2.9 58.4 53.3 Nisan 2005 14.1 21.1 6.7 36.8 51.9 Mayıs 2005 19.6 27.5 10.6 26.5 44 Haziran 2005 25.8 33.1 16.4 33.1 24.9 Temmuz 2005 32.4 39.7 22.9 0 10.8 Ağustos 2005 31.8 39.2 22.3 0 19.6 Eylül 2005 25.0 32.8 16.0 0.7 30.9 Ekim 2005 16.2 24.7 8.7 14.9 40 Kasım 2005 7.5 15.0 1.3 38.0 60.4 Aralık 2005 5.3 11.9 0.6 94.3 72.5 KAYNAK: Devlet Meteoroloji İşleri Diyarbakır Bölge Müdürlüğü GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ'NİN TOPRAK YAPISI : Bölgenin yarı-kurak ve çok sıcak iklim şartları toprak yapısını da etkilemiştir. Şanlıurfa, Diyarbakır ve Siirt yayı arasındaki kırmızı -kahverengi topraklar iklim özelliklerine göre oluşmuş olup, Bölge toprakları içinde önemli bir yere sahiptir. Bu topraklar düz ve düze yakın eğimlerde, derin veya orta derin, ABC profili zonal topraklardır. Bu profillerde bol miktarda kalsiyum bulunmaktadır. Bölge topraklarının organik madde ve fosfor kapsamları genellikle düşüktür. Bölge toprakları çoğunlukla derin ve orta derin olmalarına karşın, özellikle eğimli arazilerde toprak çok yüzlektir. Bölge dahilinde yapılan toprak işleme denemelerinde illerin nadas etkinlikleri Diyarbakır'da % 19,3; Mardin'de % 8,7 ve Şanlıurfa'da % 13,5 olarak bulunmuştur (Anonim, 1986) Bölge toprakları işlemeye uygun arazi varlığı yönünden Orta kuzey (4,697,000 ha) ve Orta güney (4,349,000 ha) bölgelerinden sonra üçüncü sırada (3,840.000 ha) yer almaktadır (Eser ve ark., 1997). Bölgenin çeşitli yerlerinde yürütülen denemelerde alman toprak örneklerinin analiz sonuçlan bölge topraklarının organik maddece fakir olmasına karşın K2O miktarının çok yüksek olduğunu göstermektedir. Kireçli sınıfa giren bu toprakların P205 muhtevaları az fosforlu olarak sınıflandırılabilir. 7

ENSTİTÜ HAKKINDA ÖZET BİLGİ 8

ENSTİTÜNÜN AMACI: Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü faaliyet alanına giren illerde çeşitli tüketim gruplarının isteklerine uygun olarak başta buğday ve arpa olmak üzere serin iklim tahılları, nohut ve mercimek gibi yemeklik tane baklagillerde çeşit geliştirme ve yetiştirme tekniği çalışmalarını, bunlar dışında pamukta çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları, yağlı tohumlu bitkilerde çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları, yem bitkilerinde çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları,, tıbbi ve aromatik bitkilerde kültüre alma olanaklarının araştırılması, çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları, II. Ürün mısırda çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları, bağ bahçe bitkileri ile ilgili çeşit geliştirme ve agronomi çalışmaları, hayvan yetiştiriciliği ile ilgili çalışmaları yürütmektedir. Ayrıca, tescil edilen tahıl ve baklagil çeşitlerinin tohumluk üretimleri ile bazı sebze çeşitlerinin fide üretimi ve damızlık tosun üretimi yaparak bölgeye yararlı olma gayreti içindedir. KURULUŞ İLE İLGİLİ BİLGİLER: 20.6.1962 tarihinde kurulan enstitü, 1974 yılında bugünkü ampusüne taşınmıştır. Diyarbakır şehir merkezine 9 km. uzaklıkta, Dicle nehri kıyısında, Silvan karayolu üzerinde bulunmaktadır. 5775 dekar arazi üzerinde kurulu enstitünün yaklaşık 3000 da.tarla arazisi, 500 da. Bağ-bahçe arazisi, 1000 da. Ağaçlandırma alanı mevcuttur. Geri kalan alan çeşitli amaçlar doğrultusunda kullanılmaktadır. MEVCUT ELEMAN DURUMU: Alt yapı bakımından oldukça yeterli olan enstitü yaklaşık 135 teknik eleman barındıracak düzeydedir. 1 Müdür 3 Müdür Yardımcısı dahil toplam 30 Mühendis, 3 Tekniker, 2 Teknisyen, 4 Laborant, 4 Veteriner Hekim, 2 Vet.Sağlık Teknisyeni, 5 Memur, 25 Güvenlik Görevlisi ve 71 Daimi İşçi istihdam edilmektedir. ADI SOYADI: ÜNVANI: ÇALIŞMA ALANI: Dr.Zübeyir TÜRK Zir. Yük. Müh. Müdür Mehdi SÜMERLİ Zir.Yük. Müh. Müdür Yardımcısı M.Şerif YASAK Zir. Müh. Müdür Yardımcısı Kudret BEREKATOĞLU Zir.Yük. Müh. Müdür Yardımcısı Dr.Hasan KILIÇ Zir.Yük. Müh. Buğday Arpa Islahı,Agronomi Ahmet ALTIKAT Zir.Müh. Buğday Arpa Islahı,Agronomi Enver KENDAL Zir. Teknikeri Buğday Arpa Islahı,Agronomi Yaşar GÖKDEMİR Zir. Müh. Buğday Arpa Islahı,Agronomi Dr.Çetin KARADEMİR Zir.Yük. Müh. Pamuk Islahı,Agronomi Dr.Emine KARADEMİR Zir.Yük. Mü Pamuk Islahı,Agronomi Remzi EKİNCİ Zir.Yük. Müh. Pamuk Islahı,Agronomi Murat KOÇ Zir.Yük. Müh. Yemeklik Tane Bakl.Islahı,Agr. İrfan ERDEMCİ Zir.Yük. Müh. Yemeklik Tane Bakl.Islahı,Agr. Medeni YAŞAR Zir. Müh. Yemeklik Tane Bakl.Islahı,Agr. Dr.Davut KARAASLAN Zir.Yük. Müh. Yağlı Tohumlu Bitkiler Dr.Songül GÜRSOY Zir.Yük. Müh. Agronomi Betül KOLAY Zir.Yük. Müh. Agronomi Dr.Fethullah TEKİN Zir.Yük. Müh. Tıbbı Aromatik Bitkiler Dr.Berat BAYLAN Zir.Yük. Müh Çayır-Mera,Yem Bitkileri M.Salih SAYAR Zir. Müh. Çayır-Mera,Yem Bitkileri Yusuf YILMAZ Zir.Yük. Müh. Sıcak İklim Tahılları 9

Mikdat ŞİMŞEK Zir Yük Müh. Bağ ve Bahçe Bitkileri A.Murat KAYA Zir.Müh. Bağ ve Bahçe Bitkileri Mehmet ÇİÇEK Zir. Müh: Bağ ve Bahçe Bitkileri Abit KAYA Ziraat Teknikeri Bağ ve Bahçe Bitkileri Samet HALICI Zir.Müh. Bitki Koruma Nalan AKÇA Zir.Müh. Hayvancılık M.Emin VURAL Veteriner Hekim Hayvancılık Ahmet KARATAŞ Veteriner.Hekim Hayvancılık S.Türker GÖZÜBYÜK Uzm.Veteriner Hekim Hayvancılık Nizamettin YÜCEDAĞ Veteriner Hekim Hayvancılık Mustafa AĞAÇ Vet.Sağlık teknisyeni Hayvancılık Hüsnü AKTAŞ Zir.Müh. Laboratuvar Kontrol Çalışmaları Nurettin BAYRAM Zir.Müh Laboratuvar Kontrol Çalışmaları Abdullatif EKİN Laborant Laboratuvar Kontrol çalışmaları Burusk KESKİN laborant Laboratuvar Kontrol çalışmaları Mahmut TANTEKİN Zir.Müh. Üretim-İşletme-Atölye Esat YAMAN Zir.Müh. Üretim-İşletme-Atölye Veysel AKSAKAL Laborant Üretim-İşletme-Atölye Murat URĞUN Zir.Müh Enformasyon Birimi TEKNİK KONULAR: Bulgular Özeti: Enstitümüz kuruluşundan bugüne kadar bölge çiftçilerinin ve diğer tüketici gruplarının sorunlarını çözmek için bir çok araştırma planlamış, yürütmüş, sonuçlandırmış ve oluşturulan teknolojik paketi çeşitli yollarla çiftçiye ulaştırılmıştır. Yağışa dayalı şartlarda serin iklim tahılları çeşit geliştirme çalışmaları sonucunda Dicle 74 ve Diyarbakır 81 makarnalık buğday çeşitleri ile Kop ekmeklik buğday ve Şahin 91 arpa çeşitleri geliştirilmiştir. Ayrıca yurt içindeki diğer araştırma kuruluşları tarafından geliştirilen çeşitlerden bölgeye uyum sağlayan çeşitler belirlenmiştir. Yeni çeşitlerin adaptasyon denemeleri sürdürülmektedir. GAP ile sulamaya açılacak alanlarda ilk etapta yetiştirilebilecek hububat çeşitlerini saptamak amacıyla tescilli çeşitler kullanılarak yapılan denemeler sonuçlandırılmış ve ilave sulama koşullarında yetiştirilebilecek hububat çeşitleri tespit edilmiştir. İlave sulama yapılan koşullarda gerçekleştirilen çeşit geliştirme çalışmaları sonucunda kaliteli iki makarnalık buğday, Fırat 93 ve Aydın 93, ile Sur 93 arpa çeşidi için "Mayıs-1994" itibariyle üretim izni alınmıştır. Ceylan-95 ve Fırat-95 makarnalık buğday çeşitleri ise 1995 yılında, Altıntoprak 98, Sarıçanak 98 makarnalık buğday ile Karacadağ 98 ekmeklik buğday çeşitleri 1998 yılında tescil ettirilerek çiftçiye sunulmuştur. Hububat ve baklagillerde yetiştirme tekniği ve münavebe konusunda çeşitli çalışmalar yapılmış, hemen hemen tüm problemler çözümlenmiş, çalışmaların bir kısmı tamamlanmış, bir kısmı da devam etmektedir. Yağışa dayalı koşullarda hububat ile rotasyona giren nohut ve mercimekte çeşit geliştirme ve yetiştirme tekniği konularında bir çok çalışma yapılmış, Yerli Kırmızı ve Fırat 87, Seyran-96 mercimek çeşitleri ile Diyar -95 ve ILC-482 nohut hattı tescil ettirilmiş ve çiftçinin yararına sunulmuştur. Nohut ve mercimekte gübre miktarı, tohum miktarı, ekim zamanı, ekim şekli, bakteri inokulasyonu, yabancı ot kontrolü, ilave sulama zamanı gibi çok çeşitli konularda yetiştirme tekniği çalışmaları yürütülmüş ve teknoloji paketi oluşturulmuştur. Serin iklim tahılları ile rotasyona girebilecek bir diğer bitki grubu ise yem bitkilerdir. 1988-94 yıllarında buğdaygil ve baklagil yem bitkileriyle yapılan çalışmalar sonunda yağışa dayalı şartlarda fiğler, mürdümük, burçak ve kara nohut, sulanan şartlarda yonca ve üçgüller ümitvar bulunmuştur. 10

Sulanabilen alanların en önemli bitkisi olan pamukta yürütülen çeşit geliştirme çalışmaları yapılmış, en uygun ekim zamanı ve sıra arası x sıra üzeri gibi yetiştirme tekniği konularında çalışmalar yürütülerek sonuçlandırılmıştır. 1996 yılında Maraş-92 çeşidinin tohumluk üretimine başlanmıştır. Belli bir dönem Maraş-92 VE Dicle-2002 nin tohumluk üretimi yapılmıştır. 2002 yılında Dicle 2002 pamuk çeşidi tescil edilmiştir ve bir dönem tohumluk üretimi yapılmıştır. Bölgede yaygın bir şekilde yetiştirilen pamuk bitkisi ile ilgili agronomi ve ıslah çalışmaları devam etmektedir. Sulanır şartlarda münavebe sistemlerini belirlemek üzere 4 yıl sürdürülen ve 1997 yılında sonuçlandırılan projeye göre en uygun ve ekonomik sistemlerin sırasıyla; Pamuk-arpa+silajlık mısır Pamuk-pamuk(sürekli) Pamuk-buğday+ayçiçeği Pamuk-buğday+soya, olduğu tespit edilmiştir. Ayçiçeği yetiştirme tekniği ve çeşit geliştirme çalışmaları 1979 yılında başlamış, en uygun gübre dozu, ekim zamanı ve sulama gibi konularda çalışılmış, kuru koşullarda Vinimik 8931, sulanan koşullarda ise Türkay I uygun çeşitler olarak tespit edilmiştir. Eleman yokluğu nedeniyle bir süre durdurulan çalışmalar 1995' te tekrar başlatılmıştır. Kuruluşumuzda yürütülen çeltik çeşit geliştirme çalışmalar sonunda yerli Karacadağ çeşidi tescil ettirilmiştir. Bunun dışında bölgeye adapte olan diğer introdüksiyon çeşitleri ana ve ikinci ürün şartlarında denenerek tespit edilmiştir. Ayrıca en uygun ekim zamanı tesbit edilmiştir. Enstitüde yürütülen mısır çalışmalarında en uygun ekim zamanı ana ve ikinci üründe tesbit edilmiştir. Ana üründe TTM 813 ve 815 ve TTM 819 çeşitleri ana ürün olarak ümitvar görülmüştür. Buna rağmen aşırı sıcak ve kuru havanın tozlaşma üzerine olumsuz etkilerinden dolayı bazı yıllar dane tutma azalmakta ve ana ürün mısır verimi düşmektedir. İkinci üründe çevre şartlarının dane tutma üzerine olumsuz bir etkisi görülmemiş, ancak fizyolojik oluma gelen çeşit sayısı sınırlıdır. Brulois (İnra-180) ve G. 188 çeşitleri buğday hasadından sonra iyi sonuç vermişlerdir. II.Ürün silaj mısır çalışmalarında en uygun çeşitler tespit edilmiştir.(ttm 815 ve TTM 8119) II.Ürün soya çalışmaları sonunda bölgeye uyum gösteren çeşitler ve ekim zamanı tespit edilmiştir. Sıra arası mesafesi ve bakteri aşılama konularında da çalışmalar yürütülmüştür. Diğer bir yağ bitkisi olan kolzada ekim zamanı gibi yetiştirme tekniği çalışmaları ile birlikte yürütülen çeşit geliştirme çalışmaları sonucunda kışlık kolza çeşitlerinin yazlıklara göre daha ümitvar olduğu görülmüştür. Meyan kökünde 1988-1992 yılları arasında yapılan çalışmalarda karık ve yağmurlama sulama koşullarında yerli Siirt çeşidi uygun çeşit olarak belirlenmiştir. Diyarbakır koşullarında anasonun ekim zamanı, ekim normu, azot ve fosfor dozları tespit edilmiştir. Bağ bölgeleri için standart üzüm çeşitlerinin tespiti projesinde Bölge İlleri taranmış, 195 üzüm çeşidi tespit edilmiştir. Ampelografik özellikleri çıkarılmış, standart olabilecek çeşitler belirlenmiştir. Bağ bölgelerinde anaç adaptasyonu ve affinite çalışmaları kapsamında en uygun anaçlar tespit edilmiştir. Armut adaptasyon çalışmaları sonucu Dr. Jules Guyot çeşidi verim ve kalite bakımından iyi bulunmuştur. Ceviz ve erikte yapılan çalışmalarda da kayda değer sonuçlar alınmıştır. Çilekte adaptasyon denemeleri sonucu Yalova 426 çeşidi en iyi bulunmuştur. Sofralık yer domatesinde WC 156 ve SC 2121 çeşitleri iyi bulunarak fide ve tohumluk üretimleri yapılmıştır. Biber adaptasyon çalışmaları sonucu dolmalık biberde Bağcı Çarliston ve sivri biberde Ilıca 256 uygun çeşitler olarak bölgeye tavsiye edilmektedir. Urfa biberinin saflaştırılması çalışmaları eleman yokluğu nedeniyle bitirilememiştir. Patlıcanda yapılan çalışmalarda bölgenin Şeyhkent patlıcan populasyonundan seleksiyon yapılarak elde edilen bazı hatlar verim denemesine alınmış, çeşit adayları belirlenmiştir. 11

Büyükbaş hayvancılıkta Güneydoğu kırmızısı x Holstein melezleri üzerinde çalışılmış, bölgenin yerli hayvanlarının bu yolla süt verimlerinin artırılmasının mümkün olduğu tespit edilmiştir. Gl melezi tosunlar üretilip bölge çiftçisine satılmıştır. Yumurta tavukçuluğu konusunda yapılan çalışmalarda yerli hibritlerin yumurta ağırlığı yapılan ıslah çalışmaları sonucunda 60 gr'a çıkarılmıştır. Tavukçuluk araştırmaları 1995 yılından itibaren dondurulmuştur. ÜRETİM FAALİYETLERİ: Diyarbakır 81, Fırat 93, Aydın 93, Ceylan-95, Harran-95, Nurkent, Sarıçanak-98, Şahin 91 ve Sur 93 hububat çeşitlerinde kademeli tohumluk üretimi. Yerli kırmızı, Fırat 87, Seyran-96 mercimek, ILC 482 ve Diyar-95 nohut çeşitlerinde kademeli tohumluk üretimi. Sera koşullarında tohumdan sebze fidesi üretimi Sığırcılık biriminde süt üretimi YAYINLAR: Çeşitli konularda Araştırma Sonuç Raporları Çeşitli konularda Teknik Yayınlar DİĞER FAALİYETLER: TYUAP projesi kapsamında sağlanan laboratuvar malzeme, araç ve gereçleriyle toprak, patoloji, teknoloji ve fizyoloji laboratuvarları hızlı bir şekilde faaliyete geçirilmiş ve kuruluşumuzda toprak, su, protein, vs. analizler bedel karşılığı yapılmaktadır. Kuruluş içindeki mevcut su kaynakları değerlendirilmiş ve 4 adet cep gölet yapılmıştır. Göletler sulama suyu, balık yetiştirme ve çeşitli reaksiyon amaçları doğrultusunda kullanılmaktadır. TEKNİK KONULARDA HEDEFLER: GAP ve TAP proje hedeflerine uygun olarak tahıllar, yemeklik dane baklagiller, yağlı tohumlar, pamuk, tıbbi ve aromatik bitkiler, gen kaynakları, meyvecilik, sığırcılık, çayır-mera ve yem bitkileri, sıcak iklim tahılları, bağ-bahçe bitkileri, koyunculuk konularında mevcut araştırmaları kuvvetlendirmek ve şimdiye kadar çeşitli nedenlerle yürütülemeyen veya durdurulan araştırmaları başlatmak hedeflenmektedir. Makarnalık buğdayda kalite konusu son yıllarda çok önem verilmesi gereken konu olmuştur. Bu nedenle kaliteli makarnalık buğday ıslah programına ağırlık verilmektedir. Ekmeklik buğdayda, oluşturulan ıslah programının, önemle uygulanması hedeflenmektedir. GAP bölgesinde yemlik arpa çeşitlerinin geliştirilmesine gerek vardır. Gerek kuruluşumuzca tescil ettirilen gerekse yurt içindeki başka araştırma kuruluşlarınca geliştirilen ve bölgemizde yetiştirilmesi uygun bulunan hububat ve diğer ürünlerin tohumluklarının üretimini arttırmak hedeflenmektedir.. GAP bölgesinde sulanan koşulların vazgeçilmez bitkisi pamukta yürütülen ıslah ve yetiştirme tekniği çalışmalarının devamı hedeflenmektedir. Yem bitkileri, yağ bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler, gen kaynaklan sıcak iklim tahılları, bağ ve bahçe konularında bölge öncelikleri, eleman durumu ve TAP projesi hedefleri dikkate alınarak çeşitli araştırmalar yürütmek hedeflenmektedir. TAGEM e sunulan ve onaylanan TAGEM tarafından desteklenen projeler yanında, Avrupa Birliği ve TÜBİTAK gibi Kuruluşlarca da desteklenen projeler üretmek gayretindeyiz. Uluslararası araştırma kuruluşlarıyla öncelikli konularda ikili projeler yürütmek ve bu yolla bir yandan üretim sorunlarını çözerken diğer yandan elemanlarımızın yurt dışı temaslarını arttırmak gayretindeyiz. 12

İÇİNDEKİLER 1 ÖNSÖZ...I-II 2 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ..III-VII 3 ENSTİTÜ HAKINDA BİLGİ...VIII-XII 4 BUĞDAY ARPA ÇALIŞMASI.. 14 4.1 Serin İklim Tahılları Araştırma Projesi...15-25 4.2 Makarnalık Buğday Islah Çalışmaları...26-90 4.3 Ekmeklik Buğday Islah Çalışmaları.... 91-161 4.4 Arpa Islah Çalışmaları...162-190 4.5 Buğday-Mercimek ekim nöbeti sisteminde uygun Anız bozma ve Toprak İşleme Yöntemlerinin Belirlenmesi Projesi.191-204 4.6 Pamuk-Buğday Ekim Nöbetinde sırta ekim yönteminde Bazı Buğday çeşitlerinin uygun ekim sıklığının belirlenmesi...205-217 4.7 Yabani Buğdaylarda Demir-Çinko içeriğinin artırılması projesi...218-219 4.8 IRDEN...220-226 5 MEKANİZASYON VE AGRONOMİ ÇALIŞMALARI.227 5.1 Bazı Buğday çeşitlerinde Sırta Ekim Yönteminin Süne Zararı Üzerine Etkilerinin Araştırılması Projesi.228-233 5.2 Diyarbakır Koşullarında Pamuk Tarımında Ekim..234-244 5.3 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Pamuk-Buğday Ekim Nöbeti Sisteminde Pamuk Hasadı Sonrası En uygun Tohum Yatağı Hazırlığı ve Ekim Şeklinin Belirlenmesi...245-251 6 YEMEKLİK DANE BAKLAGİLLER ÇALIŞMALARI....252 6.1 Kırmızı Mercimek VE Nohut Islah Çalışmaları...253-266 7 ÜLKESEL MISIR ARAŞTIRMALARI 267 7.1 Ülkesel Mısır Entegre Ürün Yönetimi Mısır Çeşit Verim Denemesi...268-277 8 TIBBİ VE AROMATİK BİTKİ ARAŞTIRMALARI.278 8.1 Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Doğal FlorasındaBulunan Kekik Türlerinin Yerlerinin Tespit Edilip,Kültüre alma olanaklarının Araştırılması...279-280 8.2 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kapari Geliştirme Projesi...281-287 9 PAMUK ARAŞTIRMALARI....288-289 9.1 Firma Denemesi...290-293 9.2 GAP Pamuk Entegre Ürün Yönetimi (GAP Bölgesi Pamuk Çeşit Geliştirme Alt Projesi)...294-300 9.3 Kuraklık Stresine Dayanıklı Pamuk Çeşitlerinin Geliştirilmesi...301-307 9.4 Diyarbakır Ekolojik Koşullarında Farklı Pamuk Çeşitlerinin Solgunluk Hastalığı Etmenine Karşı Duyarlılıkları ve Bu Hastalık İle Verim ve Teknolojik Özellikler Arasındaki İlişkilerin Belirlenmesi.308-315 9.5 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Pamuk Islah Çalışmaları...316-331 10 YAĞLI TOHUMLU BİTKİ ARAŞTIRMALARI...332 10.1 Ülkesel Soya Entegre Ürün Yönetimi, Soya Islah Projesi, (Güney Dilimi) G.D.Anadolu Soya Islah Çalışmaları...333-334 10.2 Ülkesel Soya Entegre Ürün Yönetimi ve Yetiştirme Tekniği Projesi..335-347 11 BAHÇE BİTKİLERİ ARAŞTIRMALARI..348 11.1 Antepfıstığı Dublikasyonu Projesi 349 12 ÇAYIR-MERA ISLAHI ÇALIŞMALARI...350 13 TOHUMLUK ÜRETİMİ 351-354 14 HAYVANCILIK PROJESİ..355 14.1 İvesi Koyunlarının Süt Verimlerinin Araştırılması Projesi 356-358 13

BUĞDAY-ARPA ARAŞTIRMALARI 14

T.C. TARIM VE KÖY İŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ SERİN İKLİM TAHILLARI ARAŞTIRMA PROJESİ 2004/2005 YILI GELİŞME RAPORU Makarnalık Buğday Islah Çalışmaları Proje No :TAGEM/TA /03/03/02/005 Ekmeklik Buğday Islah Çalışmaları Proje No :TAGEM/TA/03/03/01/021 Arpa Islah Çalışmaları Proje No :TAGEM/TA/03/03/03/006 2006 DİYARBAKIR 15

Proje No : Proje Adı Projenin İngilizce Adı Yürütücü Kuruluş İşbirliği Yapılan Kuruluş Proje Lideri TARIM VE KÖY İŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ 2003/2004 YILI GELİŞME RAPORU :Güneydoğu Anadolu Bölgesi Serin İklim Tahılları Islah Projesi :Southeastern Anatolian Region Cool Season Cereals Improvement Project :Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü-Diyarbakır :Ceylanpınar TİM, Diyarbakır, Şanlıurfa, Adıyaman, Gaziantep, Mardin ve Elazığ Tarım İl Müdürlükleri GAP Eğitim Yayım ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü :Dr. Hasan KILIÇ Proje Yürütücüleri :Enver KENDAL Hüsnü AKTAŞ (kalite analizleri) Projenin Tanımı :Çeşitli tüketim gruplarının istekleri doğrultusunda, bölge ekolojisine uygun, sulu ve kuru şartlarda yüksek verimli, kaliteli, hastalık ve zararlılara tolerant veya mukavim buğday ve arpa çeşitlerinin geliştirilmesi amaçlanmıştır Araştırma Hedefleri: Makarnalık buğdayda Bölgeye ekolojisine uygun sıcağa soğuğa ve kurağa tolerant, makarna fabrikalarının isteğine uygun kaliteli ve hastalıklara mukavim çeşitlerin geliştirilmesi. Ekmeklik buğdayda verimin artırılması, değirmenci, fırıncı ve tüketicinin isteklerine uygun kalitenin iyileştirilmesi ve hastalıklara mukavim çeşit geliştirilmesi. Sulu şartlar için yatmaya ve hastalıklara mukavim aynı zamanda kaliteli çeşitlerin geliştirilmesi. Arpada verimin artırılması ve kaliteli çeşitlerin geliştirilmesi. Yeni geliştirilen tahıl çeşitlerinin yeterli tohumluğunun üretilerek çiftçiye ulaştırılması. Elazığ ve Malatya illeri için çeşit geliştirmeye yönelik bir çalışmamız olmamakla birlikte Türkiye de tescilli kışlık çeşitlerin bu bölgede adaptasyonuna yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Son yıllarda oldukça sorun olan süne emgisine karşı dayanıklı çeşit geliştirme çalışmaları da proje hedefleri arasında yer almıştır. 16

Bugüne Kadar Yapılan Çalışmalar, Elde Edilen Bulgular: Güneydoğu Anadolu Bölgesi faaliyet alanımıza giren Elazığ ve Malatya illeri dışında kalan 7 il (Adıyaman, Diyarbakır, Batman, Siirt, Gaziantep, Şanlıurfa ve Mardin) itibariyle buğday ekim alanları 1.3 milyon ha., üretim ise yaklaşık 3 milyon ton dur. Bölgenin bu illerindeki arpa ekim alanları 557 bin ha.ve üretim de 1.250 milyon ton dolayındadır. Bölge hububat yetiştiriciliği açısından 2 alt bölgeye ayrılır. 1 alt bölgede (Şanlıurfa, Mardin ve Gaziantep in güneyi) yazlık, 2. Alt bölgede (Gaziantep, Adıyaman, Diyarbakır, Batman, Siirt yayı) yazlık ve alternatif, Elazığ, Malatya illerinde ise kışlık veya-alternatif buğday ve arpalar yetiştirilmektedir. Bölgemiz buğday ve arpa tarımına elverişli düz ve hafif meyilli ovalardan oluşmaktadır. Ülkemizin makarnalık buğday kuşağı olarak bilinir. Bölgemizin buğdayın orijini ve gen merkezlerinden biri oluşu nedeniyle bu adın verilmesine neden olmuştur. Bölgede genellikle makarnalık buğday tarımı yapılmakla birlikte bir çok ekmeklik buğday ve arpa çeşitleride bulunmaktadır. Bölgenin kendine özgü bir çok yerel çeşidi bulunmasına rağmen, bu çeşitlerin sınırlı verim kapasitesine sahip olmaları, gübreye responslarının az olması, makinalı tarıma uygun olmayışları nedeni ile çiftçiler geliştirilmiş yeni çeşit arayışına yönelmişlerdir. 1960 lı yıllarda bölgede yaygın olarak yerel çeşitler ekilmekte iken Enstitümüzün kurulması ile Türkiye de ekilen tescilli çeşitler getirilerek denenmiş ve uygun bulunanlar bölge çiftçisine önerilmiştir. Enstitümüzde başlatılan buğday ıslah çalışmalarında ilk olarak acilen makarnalık bir buğday çeşidinin geliştirilmesi hedeflenmiş, yapılan çalışmalar sonucunda 1975 yılında Dicle-74 çeşidi tescil ettirilmiştir. Çiftçiler tarafından kabul görülen yazlık tabiatlı, kurağa toleranslı, yüksek verimli bu çeşit kış soğuklarından etkilendiği ve bazı yıllarda yüksek oranda dönme getirdiği için tam bir makarnalık özelliği göstermese bile ekmeklik olarak beğenilmektedir. Enstitümüzde yapılan ıslah çalışmaları sonucunda Diyarbakır-81 çeşidi geliştirilerek 1986 yılında tescil ettirilmiştir. Yazlık tabiatlı, kurağa ve soğuğa toleranslı yüksek verimli, iyi agronomik ve teknolojik özelliklere sahip bu çeşit çiftçiler tarafından derhal kabul görmüş ve günümüze kadar bölgemizde yaygın olarak ekilmektedir. Ekmeklik buğday programında Malabadi (yerel) ve Kop isimli iki çeşit tescil ettirilmiştir. Diyarbakır bölgesinde bir miktar yayılma alanı buldu ise de sarı pasa dirençlerinin kırılması nedeniyle 1992 yılından beri üretimden kalkmıştır. Arpa programında ise Enstitümüzde yapılan çalışmalar sonucunda bölge için Tokak-157/37 önerilmekte idi. Arpada yapılan ıslah çalışmalarındaki amaç yatmaya dayanıklı ve verim potansiyeli yüksek olan çeşitleri bulmaktır. 1987 yılında tescile teklif edilen YEA.1553-1 2 sıralı arpa hattı 1991 yılında Şahin-91 adıyla tescil edilmiştir. Yüksek verimli bölgenin kuzey kesimleri ile Elazığ ve Malatya bölgeleri için uygun görülen ve soğuğa dayanımı iyi olan bu çeşit tohumluk üretimi yapılarak bölge çiftçisinin yararına sunulmuştur. Ayrıca Sur-93 2 sıralı arpa çeşidimiz 2001 yılında aynı bölge için tescil ettirilerek sertifikalı tohumluk üretimine başlanmıştır. 1989-92 yılları arasında yürütülen GAP bölgesi buğday, arpa çeşit geliştirme projesi sonucunda bölgede ilk etapta sulamaya açılacak alanlar için Fırat-93 ve Aydın-93 makarnalık çeşitleri uygun bulunarak üretim izni alınmıştır. Fırat-93 makarnalık buğdayı GAP denemelerinden öncede muhtelif denemelerde kuru şartlarda denenmiş üstün kalite özellikleri ve tatminkar verimiyle dikkati çekmiştir. Aydın-93 çeşidi ise yağışa dayalı şartlarda soğuklara mukavemeti ile dikkati çekmektedir. Her iki çeşitte de dönme temayülü azdır. 1995 yılında Harran-95 ve Ceylan-95, 1998 yılında da Altıntoprak-98 ve Sarıçanak-98 adıyla dört yeni makarnalık buğday çeşidi uygun bulunarak tescil ettirilmiştir. Özellikle Sarıçanak-98 çeşidi sulanır alanlar için oldukça yüksek verimli bir çeşit olup bölgeye önerilmektedir. Ancak Harran-95 te olduğu gibi, dönme temayülü sebebiyle yeteri azot gübrelemesi yapılmalıdır. Bu amaçla sulanır şartlarda ve yağışı yeterli bölgelerde üst gübrelemenin 2 seferde yapılması dönme riskiniz azaltır. 17

Ayrıca Nurkent adıyla beyaz orta sert daneli ve kalitesi ile dikkat çeken ekmeklik buğday çeşidi 2000 yılında tescil ettirilerek çiftçinin hizmetine sunulmuştur. Sarı pasa mukavemeti orta olan bu çeşidin soğuğa mukavemeti iyidir. Bölgede En çok Ekilen Makarnalık Çeşitler: 1.Alt Bölge: (Mardin, Şanlıurfa Kilis, G.Antep) Sarıçanak-98, Svevo, Zenit, Aydın-93, Fırat-93, Cosmidor, Ege-88, Fuatbey, Amanos-97 ve Diyarbakır-81 2. Alt Bölge (Diyarbakır, Batman, Siirt, A.Yaman) Sarıçanak-98, Svevo, Zenit, Ege-88,vAydın-93, Fırat-93, Cosmidor, Fuatbey, Amanos ve Diyarbakır- 81 3.Alt Bölge: Kunduru, Sarıbursa, Kızıltan-91 Bölgede En çok Ekilen Ekmeklik Çeşitler 1.Alt Bölge: (Mardin, Şanlıurfa Kilis, G.Antep ın bir kısmı) Adana-99, Panda, Sagıttario, Nurkent, Gönen, Basribey, Golia, Pehlivan, Kaşifbey, Dariel 2. Alt Bölge (Diyarbakır, Batman, Siirt, A.Yaman) Pehlivan, Nurkent, Panda, Golia, Sagıttario Bezostaja, Basribey, Adana-99, Yüreğir-89, 3. Alta Bölge (Elazığ, Malatya) Bezostaja, Kıraç, Gerek-79 Atay-85, Aşure Bölgede En çok Ekilen Arpa Çeşitleri 1. Alt Bölge: Mardin, Şanlıurfa Kilis, G.Antep ın bir kısmı) Yerli arpa, Fıransız arpa, Tokak 2. Alt Bölge (Diyarbakır, Batman, Siirt, Adıyaman) Yerli arpa, Şahin-91, Tokak, Fransız arpası, Efes Pilsen çeşitleri 3. Alt Bölge:(Elazığ, Malatya) Yerli arpa, Tokak-157/37 ve Şahin-91 Bölgede ekmeklik buğday ekim alanı gün geçtikçe yayılmaktadır. Özellikle makarnalık buğday paritesinin düşürülmesi sonucu üretici ekmeklik buğdaya kaymıştır. 2004 yılında bölgede %65 civarında ekmeklik buğday ekiminin gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir. Arpada ise bölgenin yerli çeşitleri 2 ve 6 sıralı siyah ve beyaz arpalar yerini Şahin-91 e bırakmıştır. Hızla yayılan çeşidin ekimine engel tek faktör fiyattır. 2 sıralı, beyaz arpa olan bu çeşit kışa mukavim, kurağa toleranslı, orta erkenci, dane dökmez, başak kırılmaz, oldukça verimli çeşittir. Arpa ekim alanlarının %40 ını oluşturan Bozova-Suruç arası bölgede yetiştirilen arpaların çoğu yerli olup verim oldukça düşüktür. Söz konusu bölgeye uygun, sıcak ve kurağa mukavim yazlık arpa çeşitlerinin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. 2004 yılında TMO nunda bir miktar destekle birlikte serbest piyasa ekonomisini benimsemesi ile birlikte buğday fiyatları gerçek fiyat seviyesini yakalamıştır. Özellikle son 2 yıldır üreticiler yüksek verimle birlikte kaliteli çeşidi de sormaya başlamıştır. Serbest piyasa ekonomisi ile önümüzdeki dönemde gerek fiyat ve gerekse Makarnalık-ekmeklik ekiliş alanlarında bir bocalamadan sonra istikrarlı bir durumun ortaya çıkması beklenmektedir. 18

Ülkemiz için önemli bir makarnalık buğday üretim merkezi olan Bölgede fiyat ve pazarlama sorunları nedeniyle makarnalık buğday ekiliş oranlarında bir düşme beklenmektedir. Özellikle makarna fabrikalarının kaliteli makarnalık buğdayı temin etmek için sözleşmeli çiftçilerle çalışması gerekmektedir. Makarnalık buğday ekiliş alanlarının ihtiyacı karşılayamaz duruma düşmesi halinde TMO nun üretimi teşvik edici tedbirler alması zorunluluk halini alabilecektir. 2004-2005 Yılı Çalışmaları: Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü buğday ıslah proje çalışmaları çerçevesinde, Fırat 93, Aydın 93,, Harran 95, Sarıçanak 98, makarnalık buğday ile Nurkent ekmeklik buğday ve Şahin 91 arpa çeşidinin tohumluk üretimlerini yapmak suretiyle çiftçinin hizmetine sunmaktadır. Ayrıca Ülkesel Serin İklim Tahılları Projesi çerçevesinde diğer araştırma enstitülerince geliştirilen tescilli çeşitler Ortak Bölge Verim denemeleri adı altında bölgenin farklı lokasyonlarında ekilmiştir. Yazlık çeşitler Diyarbakır Hazro ve Ceylanpınar lokasyonlarında, kışlık çeşitler ise yalnızca Diyarbakır da ekilmiştir. 2004-2005 ekim sezonu Deneme Yerleri; Enstitü arazisi Ceylanpınar Hazro/Sarıçanak köyü Ekimler mibzer ve elle yapılmış, dekara 6 kg. N, 6 kg. P 2 0 5 ekimle beraber tohum yatağına 20-20-0 ticari gübre formunda verilmiştir. Baharda üst gübre olarak 6 kg./da AN verilmiştir. Makarnalık denemelerde m 2 ye 450 dane, ekmeklik buğdayda ve arpada m 2 ye 400 dane atılmıştır. 2004/2005 ekim sezonunda ekilen ve değerlendirilen materyal ile 2005-2006 sezonunda ekilecek ekmeklik ve makarnalık buğday ile arpaya ait tüm materyal ekli cetvellerde verilmiştir. Gerek Diyarbakır ve gerekse bölge genelinde düşen yağış miktarı uzun yıllar ortalamasından düşük kaydedilmiş bununla beraber bölge genelinde çok düşük olmayan verimler alınmıştır. 2004-2005 yılında enstitü ve bölgede denenen verim denemelerine ait istatistiki analizler ile yıllık yağış ve sıcaklık grafikleri ekte sunulmuştur. 2004/2005 Yetiştirme Sezonunda Bölgede Alınan Yağış Miktarı Lokasyonlar Uzun yıllar 2004/2005 Diyarbakır 495.0 mm 389.9 Ceylanpınar 330.6 mm 323.5 2004-2005 ÜRÜN YILI Bazı İklim Verileri Yağış mm Ortalama Sıcaklık 0 c Nispi nem % Aylar K.tepe C.Pınar D.bakır C.pınar D.bakır C.Pınar D.bakır Eylül 0-0 26 25 25,7 19 Ekim 0-1,3 20,4 18,2 35,7 41,2 Kasım 176 156.5 123,1 11,8 8,2 69,4 69,4 Aralık 0 0 4,7 5,2 1,4 53,4 59,9 Ocak 66,1 68 58,7 5,8 2,3 61,8 66 Şubat 67,6 58 46,8 6,4 3 66,0 61,7 Mart 21,9 25 58,4 11,5 8,4 52,9 53,3 Nisan 11 36,8 17,8 14,1 45,0 51,9 Mayıs 15,3 5 26.5 23,5 19,6 38,9 Haziran 33.1 28,5 25.8 29,9 24.9 Toplam/ort 346,9 323.5 389.4 19

2004/2005 YILI AYLIK YAĞIŞ mm D.BAKIR 140 120 100 80 60 40 62,2 58,4 20 0 Eylül Ekim Ocak Aylar Mart Nisan Haziran 2004-2005 uzun yıllar 2004/2005 YILI ORT. SICAKLIK D.BAKIR 30 25 20 15 10 5 0 Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Aylar Mart Nisan Mayıs Haziran 2003-2004 uzun yıllar Güneydoğu Anadolu Bölgesi Coğrafik Bölgeler Haritası 20