Euro; İKT461 AB Türkiye İlişkileri Ünite 06: Avrupa Birliği nde Ekonomik ve Parasal Birlik Doç. Dr. Özgür TONUS Avrupa da, başlangıçta 11 ülkenin ulusal egemenliklerinin önemli bir parçası olan para basma haklarından vazgeçerek ortak para birimleri Euro ya geçmeleri 20 nci yüzyılın en önemli gelişmelerinden biri olmuştur. Euro, Avrupa için yeni bir para birimi olmanın ötesinde Avrupa Birleşik Devletleri ne doğru atılmış önemli bir adım olma anlamını da taşımaktadır. Parasal Birlik; Parasal birlik; bir grup ülkenin ulusal paralarının değerini sabit kurlar üzerinden birbirlerine bağladıkları ve birlik dışındaki ülkelere karşı paralarını serbestçe dalgalandırdıkları bir sistemdir. Üye ülkeler arasında sabit döviz kurlarının ve konvertibilitenin tam anlamıyla sağlanması, sermaye hareketlerine konulan tüm kısıtlamaların ortadan kaldırılması ve ulusal paraların birbirlerine çevriminde her türlü işlem maliyetlerinin ortadan kaldırılması gereklidir. Böylece bir parasal birlik süreci döviz kuru birliğinden başlayıp tek paraya kadar uzanan tüm aşamaları kapsar. Parasal Birliğin Aşamaları Parasal birliğin nihaî aşamasına ulaşabilmek için, beş temel aşamadan geçilmesi gereklidir. Döviz kurlarında birlik sağlanması, Ortak fon mekanizmasının işletilmesi, Ekonomi politikalarının eşgüdümün sağlanması, Ortak para politikasını yürütecek tek merkez bankasının faaliyetlerine başlaması, Son aşamada ise, birliğe üye ülkelerin ulusal paralarının yerine tek paranın dolaşıma sürülmesi gerçekleştirilir. 1
OPTİMUM PARA SAHASI TEORİSİ VE PARASAL BİRLİK OPS Koşulları; OPS Teorisi, esnek döviz kuru veya sabit döviz kuru tartışmalarından kaynaklanmakla beraber, temelde ortak para biriminin uygulanacağı bölgenin özelliklerinin ne olması gerektiği üzerinde durmuştur. Teoriye göre belirli bir bölgedeki ülkeler arasında parasal birliğin sağlanabilmesi için bazı koşullar gereklidir. Üye ülke ekonomik yapılarının benzer olması, Üye ülkelerin asimetrik dış şoklarla karşılaşmaması, Ekonomik şoklar karşısında üretim faktörleri hareketliliği, reel ücretlerin ve fiyatların esnekliği ve mali federalizm aracılığıyla ülke ekonomilerinin birbirlerine uyum gösterebilmesi, Üye ülkelerin birbirleriyle önemli ticaret partner olmaları, Ülkelerin ulusal gelirleri içerisinde dış ticaretin önemli bir yer tutması, Para ve maliye politikalarının üye ülkelerce eşgüdümünün sağlanmasına yönelik adımların atılması OPS yaratabilmenin temel koşullarıdır. PARASAL BİRLİĞİN ÜYE ÜLKE EKONOMİLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Parasal birliğin, birliğe katılan ülkelere maliyetinin analizi, ülkenin ulusal parasını terk etmesi sonucunda ulusal para politikası ve araçlarından vazgeçmesinin ülke ekonomisi üzerine yaratacağı etki ile açıklanabilir. Diğer bir deyişle parasal birliğin etkisi, ülkenin artık devalüasyon veya revalüasyon yolu ile ulusal parasının değerini ve dolaşımdaki para miktarını belirleme olanağının ortadan kalkmasıyla oluşacak etki ile açıklanabilir. a. İşlem Maliyetlerinin Ortadan Kalkması Parasal birlik içerisinde ulusal paraların birbirine dönüştürülmesi için ödenen vergi, komisyon gibi maliyet artırıcı ek giderlerin ortadan kalkması, birliğin ekonomi üzerinde hemen hissedilebilecek etkisidir. Özellikle ülkeler arasında bankalar aracılığıyla gerçekleşen fon transferlerinde alınan komisyonların ortadan kalkmasıyla önemli bir katkı sağlayacaktır. 2
b. Döviz Kuru Belirsizliğinin Ortadan Kalkması Gelecekteki döviz kuru değişmelerinin belirsizliği, firma gelirleri için bir risk yaratır. Her ekonomik birimin risk almaktan kaçındığı bir ortamda ekonomik hayatın canlanabilmesi çok güçtür. Dolayısıyla bu belirsizliğin ortadan kalkması, ülkenin refah seviyesi üzerinde de olumlu etki yaratır. c. Döviz Kuru İsTkrarının Fiyat Mekanizmasının Etkinliğini Sağlaması Döviz kuru belirsizliğinin bulunduğu bir ortam, malların ve hizmetlerin gelecekteki fiyatları konusunda da belirsizliğe neden olur. Ekonomik birimler üretm, yazrım ve tüketm kararlarını fiyat sisteminin sağladığı verilere dayanarak alırlar. Belirsizlik durumunda fiyat sisteminin güvenirliği kalmayacakzr. Ekonomide riskin artması beraberinde risk priminin artmasıyla reel faiz oranlarının yükselmesini de beraberinde getrecektr. d. Döviz Kuru İsTkrarı ve Ekonomik Büyüme e. Olumsuz Etkiler Neo-klasik büyüme modeline göre parasal birlik ile düşen faiz oranları geçici olarak üretim düzeyinde artışa neden olur. Büyüme hızının değişmesi ancak üretim fonksiyonunun değişmesi ile, diğer bir deyişle sermayenin verimliliğinin artması ile mümkündür. Üye ülkeler uygulanacak ortak para politikası nedeniyle bağımsız para politikası izleme olanağını kaybedecektir. Ülke herhangi bir dış şok ile karşılaştığında veya bölgeler arasında bir dengesizlik durumunda uygulanacak para politikasında bağımsızlığın kaybedilmesi önem taşımaktadır. Parasal birliğe üye ülkelerin işsizlik, enflâsyon oranı seçimlerinin, büyüme hızlarının ve bütçe açıklarını finanse etme yöntemlerinin farklılık göstermesi tek merkezden yürütülecek para politikası uygulamalarından da farklı seviyede etkilenmelerine neden olacaktır. Üye ülkelerin OPS koşulları karşısında sergiledikleri farklılıklar, parasal birliğin olumsuz etkilerinin de artmasına neden olacaktır. 3
Parasal Birliğin Tarihçesi: Bretton Woods Sistemi Öncesi: Altına dayalı sabit döviz kuru sistemi hakimiyetini sürmüştür. Birinci Dünya Savaşından önceki 50 yıl, altın standardının en iyi işlediği dönem olmuştur. Bu dönem içerisinde en güçlü ülke olan İngiltere sistemin garantörlüğünü üstlenmiştir. Avrupa ülkelerinin bir çoğu da kalkınmalarını bu dönem içerisinde uyguladıkları sabit kur sistemi içerisinde sağlamışlardır. 1929 Krizi ve Yeni Güç: ABD Dünya Krizi, 1929 yılı ortalarında ABD de ortaya çıkmış, bu ülkede deflasyon hızla yaygınlaşmış, sanayi üretiminde büyük düşmeler görülmüş ve işsizlik hızla artmıştır. Hükümet, gümrük vergilerini yükselterek ithalatı kısmış, böylece yurtiçi üretimi artırarak işsizliğe engel olmak istemiştir. ABD nin aldığı bu önlemlere karşılık diğer ülkeler, altın standardından ayrılmışlardır. Altın standardının yıkılması, ulusal paraların birbirlerine dönüştürülme imkanını ortadan kaldırmış, bu durum uluslararası ödemelerde çok taraflı denkleştirmelerde büyük sorunlar yaratmıştır. Brebon Woods Sistemi Altın döviz standardının geçerli olduğu Bretton Woods Sistemi nde banker ülke ABD olmuştur. Beretton Woods Sistemi nin amacı, kısa dönemli dalgalanmalar karşısında döviz kurlarına istikrar sağlayacak bir düzen yaratmak, meydana gelebilecek döviz kuru değişmelerinde rekabetçi devalüasyonların doğmasına engel olmaktır. Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası bu sistemin iki temel kurumu olmuştur. Savaş Sonrası Yeniden Kurulan Avrupa: Roma Antlaşması ile birlikte Topluluk üyeleri döviz kurlarındaki istikrar arayışına devam etmişlerdir. İlk önemli uygulama Avrupa Para Yılanı dır. Ardından 1970 li yıllarda Topluluk hem genişleme hem de parasal işbirliğinin artırılması yönünde önemli adımlar atmış ve Avrupa Para Sistemi uygulamaya konulmuştur. Döviz piyasalarındaki dalgalanmalara müdahele etmek için Avrupa Parasal İşbirliği Fonu faaliyete geçmiştir. 4
Avrupa Para Birimi : ECU APS nin işleyişinde temel hesap birimi olmuştur. Ecu nün değeri, AT üyesi ülkelerin nispi büyüklüklerine göre ağırlıklarının sabit olarak belirlendiği para sepetine bağlıdır. ECU döviz kuru mekanizmasının işleyişinde referans birim olarak kullanılmıştır. Avrupa Birliği nde Parasal Birlik Avrupa bütünleşmesi içinde parasal birliğin sağlanmasına yönelik çalışmaların 1960 lı yıllardan itibaren başladığı göze çarpmaktadır. Roma Antlaşması nın önsözünde, Avrupalılar arasında daha yakın bir işbirliğinden söz edilmekte ve Avrupa da bir ekonomik birleşme öngörülmektedir. Ekonomik birleşme, ancak parasal bütünleşme ile mümkündür. Tarihte görüldüğü gibi her devlet, ulusal parasına sahip olduğu zaman politik bağımsızlığını kazanabilmektedir. Avrupa da EPB nin tarihçesi; 1968: Werner Raporu, 1979: APS, 1989: Delors Raporu, 1993: Maastricht Antlaşması (ECU), 1995: Madrid Zirvesi (EURO)... Maastricht Antlaşması nda Parasal Birlik APB ni gerçekleştirmek amacıyla 9-10 Aralık 1991 tarihlerinde Hollanda nın Maastricht şehrinde imzalanan Antlaşma ile Avrupa Toplulukları na ve üye ülkelerin oluşturdukları Ekonomik ve Parasal Birliğe Avrupa Birliği adı verilmiştir. 5
Maastricht Antlaşması: 9-10 Aralık 1991 tarihinde imzalanarak 1 Ocak 1993'de yürürlüğe giren Maastricht Anlaşması nda Parasal Birliğin (APB) aşamaları, bu süreçte izlenecek ekonomik ve parasal politikalar ile bunların gerektirdiği kurumsal değişiklikler ayrıntılı olarak düzenlendi. APB nin son aşamasına geçiş öncesinde, üye ülke ekonomileri arasındaki farklılıkların giderilebilmesini teminen bazı makro büyüklükler açısından yakınlaşma kriterleri tespit edildi ve bunlara uyulmaması durumunda yaptırımlar belirlendi. Maastricht Kriterleri; Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalaması ile, ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir. Üye ülke devlet borçlarının GSYH sına oranı %60 ı geçmemelidir. Üye ülke bütçe açığının GSYH sına oranı %3 ü geçmemelidir. Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmayacaktır. Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş olmamalıdır. İSTİKRAR VE BÜYÜME PAKTI Euro bölgesine katılım için Avrupa Birliği Antlaşması'nda yer alan ekonomik şartlar, fiyat istikrarını korumakla görevli Avrupa Merkez Bankası'nın kurulması ve katılan üye devletler için maliye ve bütçe disiplini sağlayan İstikrar ve Büyüme Paktı oluşturulmuştur. İstikrar ve büyüme anlaşmasının mantığı: aşırı borçlanma para birimini zayıflatır. Bir ülke Euro'yu kullanmaya başladığında borç ve harcamaları ve faiz oranları diğer ülkeleri de ilgilendirmeye başlar. 6
Madrid Zirvesi 16-17 Aralık 1995 tarihlerinde toplanan Madrid Zirvesi nde tek para uygulamasına geçişin takvimi belirlenmiş, tek paranın isminin Euro olması kararını almışlardır Avrupa Merkez Bankası Nihai hedefi Euro alanında fiyat istikrarını sağlamak olan AMB Yönetim Konseyi, ilk toplantısını 2 Haziran 1998 tarihinde yapmıştır. AMB resmi olarak Euro bölgesi para politikasını 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren yürütmeye başlamıştır. EUR18 Ulusal paralarının dönüşümü; Güçlü Euro; 1 = BEF 40.3399 (Belgian francs) DEM 1.95583 (Deutsche Mark) IEP 0.787564 (Irish pound) GRD 340.750 (Greek drachmas) ESP 166.386 (Spanish pesetas) FRF 6.55957 (French francs) ITL 1936.27 (Italian lire) CYP 0.585274 (Cyprus pound) LUF 40.3399 (Luxembourg francs) MTL 0.429300 (Maltese lira) NLG 2.20371 (Dutch guilders) ATS 13.7603 (Austrian schillings) PTE 200.482 (Portuguese escudos) SIT 239.640 (Slovenian tolars) FIM 5.94573 (Finnish markkas) 1. Austria 2. Belgium 3. Cyprus 4. Estonia 5. Finland 6. France 7. Germany 8. Greece 9. Ireland 10. Italy 11. Letonya (Latvia) (1.1.2014) 12. Luxembourg 13. Malta 14. The Netherlands 15. Portugal 16. Slovenia 17. Slovakia 18. Spain Euro nun güçlü ve istikrarlı bir para olabilmesi en genel ifadeyle, Euro alanı ekonomisinin istikrarlı bir büyüme hızı yakalayabilmesine, sermaye piyasalarının genişlik ve derinlik kazanabilmesine ve dünya ticaretindeki payını artırabilmesine bağlıdır. Euro alanı hem dünya ekonomisindeki gelişmelerden yakından etkilenmekte, hem de diğer önemli ekonomik güç merkezleri olan ABD, Japonya ve Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) ile dünya ekonomisinin seyrini etkilemektedir. 7
Euro Alanı KarşılaşZrmalı Göstergeler (2012) Herkes pariteye bakıyor... Min: 26 Ocak 2000:0.8252 Max: 15 Temmuz 2008: 1.5990 Unit Euro Alanı ABD Japonya Çin Nüfus ) millions 333.2 314.3 127.7 1,348.1 GSMH (Dünya Pay) ) % 13.5 19.5 5.5 KBMG thousands 28.5 40.7 27.6 Sektörlere Göre Yaratılan Katma Değer Tarım, Orman, Balıkçılık % of GDP 1.7 1.2 1.2 10.1 Sanayi % of GDP 25.1 20 26.8 45.3 Hizmetler % of GDP 73.3 78.8 72.1 İşsizlik Oranı % 11.4 8.1 4.4 İhracat /GSYH % of GDP 20.2 9.6 12.9 23.9 İthalat / GSYH % of GDP 19.2 14.2 14.1 20.1 Dünya İhracatında Payı % 15.2 9.8 5.1 Euro Alanı Genişler mi? Danimarka da 28 Eylül 2000 tarihinde yapılan referandumda da Euro ya geçiş reddedilmiş, 14 Eylül 2003 tarihinde İsveç te EPB ye katılım için referandum yapılmış ve İsveç halkı Euro ya hayır demiştir. 01 Mayıs 2004 tarihi itibarıyla AB ye katılan 10 yeni ülke arasından, Slovenya, Slovakya, Malta, GKRY ve Estonya (2011) nın katılımıyla 17 üye olmuştur. Letonya 1 Ocak 2014: Eur18 Euro alanı; Bulgaria, Czech Republic, Denmark*, Croatia, Lithuania, Hungary, Poland, Romania, Sweden* United Kingdom. 8
1999-2014 Kriz sonrası müdahaleler borçları arzrmışzr. Euro Krizi Enflasyon 9
FAİZ Yunanistan kurtarılmaya çalışılıyor. Borçlu diğer ülkeler İtalya, İspanya. Düşük faizle borçları çevirebiliyorlar. Faizlerin yükselmesi bu ülkelerin de borç çevrimini riske sokuyor. İngiltere, Japonya ve ABD paralarının değerini koruyabiliyor. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 EU27 4,56 4,54 4,13 3,82 4,30 3,68 Euro area 4,32 4,31 3,82 3,61 4,35 3,88 Germany 4,22 3,98 3,22 2,74 2,61 1,50 Greece 4,50 4,80 5,17 9,09 15,75 22,50 Spain 4,31 4,37 3,98 4,25 5,44 5,85 France 4,30 4,23 3,65 3,12 3,32 2,54 Italy 4,49 4,68 4,31 4,04 5,42 5,49 Cyprus 4,48 4,60 4,60 4,60 5,79 7,00 Fransa, İtalya gibi sorunlu ekonomilerin ortaya para koyarak (Avrupa Mali İstikrar Fonu) krizi aşmaları zor. Senaryo: 1. Çözülme, 2. Maliye politikalarında entegrasyon 10