Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 16, Sayı: 1 Sayfa: 131-147, ELAZIĞ-2006 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ MESLEĞİNE YÖNELEN ADAYLARIN PROFİLLERİ VE GELECEĞE YÖNELİK BEKLENTİLERİNİN İNCELENMESİ Investigation of Student Teachers Who Choose the Job of Primary Teaching, Profiles and Future Expectations Durmuş EKİZ KTÜ, Fatih Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı, Söğütlü, Akçaabat, Trabzon. durmusekiz@yahoo.com. ÖZET Bu araştırmanın amacı, sınıf öğretmenliği mesleğine yönelen adayların profil ve geleceğe yönelik beklentilerini tespit etmektir. Araştırma 2002-2003 eğitim-öğretim yılının güz yarıyılında Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi ve Rize Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalında eğitim gören toplam 408 birinci sınıf öğretmen adayını içermektedir. Adaylara 19 soruyu içeren, profil ve geleceğe yönelik beklentilerini ortaya koymayı amaçlayan yapılandırılmış ve yarı-yapılandırılmış sorulardan oluşan bir anket uygulanmıştır. Çalışmanın önemli sonuçlarından biri, adayların mesleğe yönelmede temel beklentilerinin ekonomik bağımsızlığı elde etme olduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Öğretmen Adayları, Sınıf Öğretmenliği, Profil. ABSTRACT The purpose of this study is to explore student teachers, who choose the job of primary teaching, profiles and future expectations. The study includes 408 first-grade student teachers taking education at the Karadeniz Technical University, Faculty of Fatih Education and Faculty of Rize Education, Primary Teacher Education Department towards end of the first academic term 2002-2003. A questionnaire that consisted of 19 structured and semi-structured questions aiming to reveal their profiles and future expectations was conducted to the student teachers. One of the crucial results was that the student teachers basic expectation in choosing the teaching profession was to gain economic independency. Key Words: Student Teachers, Primary Teaching, Profile.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) 1. Giriş Öğretmenlik mesleğinin profesyonel bir meslek olduğu ya da olması gerektiği özellikle batı dünyasında felsefi, politik ve uygulama boyutlarında yıllardır tartışılmaktadır (Englund, 1996; Hargreaves, & Goodson, 1996; Hargreaves, 1994; Helsby & McCulloch, 1996; Hoyle, 1974; Sachs, 2000; Sockett, 1993). Profesyonel olma, uygulama hakkında bağımsız karar verebilme ve buna bağlı olarak da kontrol ve denetimden uzak olma (Hoyle & John, 1995; Sachs, 2000a; Sachs, 2000b), yaratıcı olabilme, bilimsel bilgiyi anlayabilme, kullanabilme ve profesyonelliğin uygulandığı durumlarda gerekirse bilimsel araştırma yaparak yenisini oluşturabilmedir (Ekiz, 2001; Stenhouse, 1975; 1984). Diğer bir ifadeyle, profesyonel olma ve profesyonelliğin gereklerine göre eylemde bulunabilmedir. Bu anlamda, profesyonel bir öğretmen hem bir bilim adamı hem de bir sanatçıdır. Bilimsel yönü objektif bilgilerin kullanılması ve yenilerin oluşturulması anlamındadır. Sanatçılık yönü ise, yaratıcılık ve pedagojik alan bilgisini (Shulman, 1986), uygulamada etkili bir biçimde kullanması anlamındadır. Türkiye de profesyonel olarak öğretmenlik mesleğinin özellikleriyle ilişkili olarak birtakım kuramsal çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda dikkati çeken en belirgin özellikler çeşitli araştırmacılar tarafından ortaya konulmuştur (Erden, 1998; Özdemir ve Yalın, 2002; Öztürk, 2002; Şişman, 2000; Tezcan, 1997). Bunlar; Bu mesleği, daha çok sosyo-ekonomik düzeyleri orta ve alt gruplardan gelen insanlar tercih etmektedirler. Bunun nedenlerinden biri ise, özellikle Cumhuriyetin ilanından sonraki yıllardan itibaren toplumsal statü değiştirmek isteyen bireylerin büyük bir çoğunluğunun kırsal kesimlerden gelmesidir. Özel lise ve Anadolu liselerinden gelen öğretmen sayısı ya yok denecek kadar azdır ya da oldukça sınırlı sayıdadır. Cinsiyet de önemli bir biçimde özellikle ilköğretim öğretmenliğini seçmede önemli bir faktör olarak görülmektedir. Bu konuda karşıt açıklamalar bulunmaktadır. Erden e (1998) göre, ilköğretim düzeyinde farklılık olmamasıyla birlikte erkek öğretmen sayısı daha fazla olduğu görülmektedir. Şişman a (2000) göre ise, bayanlar daha çok öğretmenlik mesleğini tercih etmektedirler. O na göre bunun nedeni, özellikle ikili öğretim yapan okullarda yarım günün serbest olması ve tatil süresinin daha uzun zaman dilimini kapsamasıdır. Öğretmenlik mesleğinin seçiminde bireyleri etkileyen birtakım güdüler bulunmaktadır. Tezcan a (1997) göre bunlardan bazıları; mesleğin güvenliğinin fazla olması ve bunun da devlet memurluğundan kaynaklanması, özellikle bayan öğretmenlerde çocuk sevgisinin daha yüksek olmasıdır. O na göre, bu konuda ülkemizde 132
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... pek de fazla araştırmalar bulunmamaktadır. Son yıllarda yapılan sınırlı sayıdaki araştırmalar, bu konuya az da olsa ışık tutabilmektedir. Özellikle bu profesyonel mesleğe yönelen bireylerin profilleri ve meslek hakkındaki düşüncelerini incelemek, dikkate değerdir. Çünkü, adayların meslek seçimlerini etkileyen değişik faktörler vardır ki bunlar, onların profesyonel performanslarını daha sonraki yıllarda şekillendirir. Eskicumalı, Yaman ve Yaman ın (2001) Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim gören öğretmen adayları üzerine yapmış oldukları araştırmada (n=415), adayların %70 i, öğretmenlik mesleğini daha çok bir bayan mesleği olarak gördüklerini ifade etmektedirler. Aynı düşünce (ilkokul mesleği kadın mesleğidir) özellikle A.B.D. ve İngiltere de de yerleşmiştir (Tezcan, 1997). Yine aynı araştırmada, mesleğin seçimini etkileyen birtakım faktörler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; çocukları sevmeleri (%23), çalışma saatlerinin az ve tatil dönemlerinin uzun olması (%37.1), iş güvencesinin olması (%37.1), toplumu bilinçlendirme isteği (%26) ve mesleğin fazla emek gerektirmeyen bir meslek olmasıdır (%1.4). Bunlara ilaveten aynı araştırmada, çevrelerinde mesleği seçmelerinde onları etkileyen sosyal faktörler de incelenmiştir. Bunlar; mesleği bizzat kendilerinin istemeleri (%36), ailelerinin istemesi (%8.8), öğretmenlerinin istemesi (17.4), çevre ve arkadaşlarının istemesi (%20), dershanelerdeki rehber öğretmenlerinin yönlendirmeleri (%9.5), konularında adaylar düşüncelerini bildirmişlerdir. Türkiye de öğretmenlik mesleğine bireyleri yönlendiren faktörler üzerine yapılan pek fazla araştırma olmamasına rağmen, mevcut araştırmalardan biri ailenin işlevi üzerinde yoğunlaşmıştır. Erjem (2000), Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyet Fakültesi tarafından düzenlenen Öğretmenlik Meslek Bilgisi Programı na pedagoji sertifikası almak amacıyla katılan öğrenciler üzerine yapmış olduğu araştırmasında (n=230) pek çok faktör üzerinde durmuştur. Bunlardan, bu araştırmayla ilişkili olarak bazılarını incelemek dikkate değerdir. Ailelerin eğitim durumu incelendiğinde, anne (%52) ve baba (%47) eğitimi daha çok ilkokul eğitimine dayanmaktadır. Anne-babanın öğrencilerin öğretmenlik mesleğini seçimlerine karşı tutumlarıyla ilişkili faktörde, onların olumlu karşılama oranı oldukça yüksektir: annenin %66.4 iken, babanın % 53.3 dür. Ailenin ekonomik durumu ve meslek seçimiyle ilişkili faktörde, ekonomik durumu alt seviyede ve öğretmen olan ailelerin %64 ü, orta seviyede ve öğretmen olan ailelerin % 46 sı, üst seviyede ve öğretmen olan ailelerin %23 ü adaylar tarafından öğretmenlik mesleği seçilmektedir. Ailenin yaşadığı yer ve meslek seçimiyle ilişkili faktörde, yaşadıkları yerler köy, kasaba ve kent olarak incelenmiştir. Öğretmen olup ve köyde yaşayan ailelerin 133
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) %40 ı, kasabada yaşayanların % 68 i, kentte yaşayanların ise %46 sı öğretmenlik mesleğini tercih etmişlerdir. Erjem in (2000) araştırmasına benzer bir şekilde son yıllarda Saban (2003) tarafından Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Programında öğrenim gören sınıf öğretmeni adayları üzerinde yürütülen bir araştırmada (n=381), adayların %65.7 i bayan, %34.3 ü ise erkektir. O na göre bu durum, sınıf öğretmenliğinin daha çok bir bayan mesleği olduğunu göstermektedir. Araştırmadaki katılımcılarının anne eğitimi %54.4 oranında iken baba eğitimi %36.6 oranında ilkokul mezunu olduğunu göstermektedir. Öğrencilerin mesleği seçme nedenleri arasında, çok önemli sebep olarak gösterilen özveriye dayalı faktör (toplumun geleceğini yönlendirmek, ışık tutmak gibi) (%68), dışsal motivasyon (iş bulma) (%56.4) olarak görülmektedir. Saban a (2003) göre, mesleği daha çok dar gelirli ailelerden gelen öğrenciler tercih etmektedir. Bu araştırmada ise, yukarıdaki araştırmalara farklı boyutlar da eklenerek (cinsiyetler arasındaki ilişki, puanlarına göre mesleğe gelme nedenleri, geleceğe yönelik temel beklentileri vb) alana ışık tutulmaya çalışılmıştır. 2. Yöntem 2.1. Evren ve Örneklem Araştırma, 2002-2003 eğitim-öğretim yılı, güz dönemi sonlarına doğru Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi ve Rize Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Programında öğrenim gören birinci sınıf öğrencileri kapsamaktadır (n=408). Araştırmanın evreni ve örneklemi Fatih Eğitim Fakültesindeki tüm birinci sınıf öğretmeni adayları olup (n=308), Rize Eğitim Fakültesindeki adaylar ise örneklemdir (n=100). Fatih Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Programındaki öğrencilerin evren alınmasının nedeni, araştırmacının bu programda görev yapıyor olmasıdır. Rize Eğitim Fakültesindeki öğrencilerin örneklem alınmasının nedeni ise, teknik boyuttan bu öğrencilere ulaşılmasının daha kolay olmasıdır. Öğretmen adaylarının profilleri ve geleceğe yönelik düşünce ve eğilimlerini ortaya koyabilmek için 19 sorudan oluşan ve teknik boyuttan kolay doldurulabilir bir anket uygulanmıştır. Bu anlamda araştırmanın yöntemini survey (tarama) oluşturmuş ve bu yöntem, durum tespitini amaçlamıştır. 2.2. Veri Toplama Aracı Veri toplama aracı olarak, öğretmenlik mesleğiyle ilişkili kendisini belirgin bir biçimde gösteren güncel konulardan etkilenerek hazırlanmış yapılandırılmış ve yarıyapılandırılmış 19 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Ankette adaylardan sadece tek seçeneği işaretlemeleri istenmiştir. Anketteki sorular, öğrencilerin cinsiyetleri, yaşadıkları 134
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... yerler, hangi ortaöğretim kurumunu tamamladıkları, üniversite giriş puanları, sınıf öğretmenliği programına asıl gelme nedenleri, ailelerinin eğitim ve iş durumları, eğitimlerinin ilk yılında maddi sıkıntı yaşayıp yaşamadıkları ve geleceğe yönelik eğilimlerini ortaya çıkarmaya içermektedir. Bu soruların aslında oluşturulması, nitel bir yaklaşımla gerçekleşmiştir (Lincoln & Guba, 1985; Bryman, 1988; Bogdan & Biklen, 1992; Denzin & Lincoln, 1994). Bu yaklaşımdan hareketle, Öğretmenlik Mesleğine Giriş derslerinin işlenmesi esnasında adaylara, nereden ve neden geldikleri ve geleceğe yönelik temel beklentilerinin neler oldukları gibi sorular dönem içerisinde zaman zaman sorulmuştu. Bu sorular, daha sonra anketin temelini oluşturarak temellendirilmiş kuram (Glaser & Strauss, 1967) yaklaşımıyla hareket edilmiştir. 2.3. Verilerin Çözümlenmesi Verilerin çözümlenmesi SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) bilgisayar paket programıyla yapılmıştır. Yorumlar ise, değişik faktörler arasındaki ilişkileri görebilmek ve bunları anlamlaştırabilmek için nitel bir yaklaşımla oluşturulmuştur ve bunlara farklı anlamlar verilmiştir. Kuramsal duyarlılık (Strauss & Corbin, 1998) diye adlandırılan bu yaklaşımda, araştırmacının verileri değişik bir biçimde anlamlandırabilmesi ve detayları görebilmesi önemlidir. Adayların geleceğe yönelik temel beklentileri önemli görüldüğünden, verilerin çözümlenmesi esnasında temel beklentiler ile diğer bazı önemli görülen değişkenler arasındaki ilişkiler de incelenmiştir (gelme nedenleri, tekrar sınava girme durumları vb). 3. Bulgular ve Yorumlar Bulgularda indirgeme yoluna gidilerek özellikle önemli görülen bulgular sırasıyla, tablolar halinde verilmiş ve her bir tablo altında kısaca açıklama ve yorumlarda bulunulmuştur. Tablo 1: Cinsiyete göre üniversite puanları Cins. Χ f Ss % Bay 168,36642 200 3,79097 49,0 Bayan 168,80645 208 4,08225 51,0 Toplam 168,59075 408 3,94348 100,0 Tablo 1 yakından incelendiğinde, öğretmenlik mesleğine yönelen adayların cinsiyetleri arasında pek farklılığın olmadığı görülmektedir (bay, %49; bayan, %51). Bu durum aslında son yıllarda sınıf öğretmenliğinin bayan mesleği olduğu kanısını ülkemizde yavaş yavaş ortadan kaldırmaktadır. Sınıf öğretmenliği programına giriş 135
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) puanlarının ortalamaları incelendiğinde ise, belirgin bir farklılığın olmadığı dikkati çekmektedir. Tablo 2: Bitirilen ortaöğretim kurumuna göre üniversite puanları Okul Χ f Ss % Min Max Genel Lise 168,66973 256 2,64430 62,7 163,380 182,014 Süper Lise 169,02391 64 2,41452 15,6 166,000 175,906 Anadolu.Öğr.L 171,21136 14 5,03584 3,5 166,000 179,581 Anadolu Lisesi 169,14771 63 2,86102 15,5 166,000 181,000 Meslek Lisesi 156,27556 9 14,95080 2,3 139,560 172,254 Açık öğretim 164,15000 2 4,45477 0,4 161,000 167,300 Toplam 168,59075 408 3,94348 100,0 139,560 182,014 Tablo 2 incelendiğinde, adayların bitirdikleri ortaöğretim kurumları sırasıyla en çok genel lise (%62.7), süper lise (%15.6), Anadolu lisesi (%15.5), Anadolu öğretmen lisesi (%3.5), meslek lisesi (%2.3), açık öğretim lisesi (%0.4) olduğu görülmektedir. Aldıkları ÖSYM puanların ortalaması incelendiğinde sırasıyla yüksek değerden en düşük değere doğru, Anadolu öğretmen lisesi (171.211), Anadolu lisesi (169.147), süper lise (169.023), genel lise (168.669), açık öğretim (164.150), meslek lisesi (156.275) yer almaktadır. Tamamladıkları ortaöğretim programı ve sınıf öğretmenliği programına gelmelerinde dikkati çeken bir durum bulunmaktadır: Süper lise (%15.6) ve Anadolu lisesi (%15.5) mezunlarının sayısının Anadolu öğretmen lisesi (%3.5) mezunlarından oldukça fazla olduğu dikkat çekmektedir. Oysaki, Anadolu öğretmen liselerinden mezun olanların tamamının ya da büyük bir çoğunluğunun öğretmen eğitimi programına girmesi beklenirken, bu liselerin bu amaca hizmet etmediği görülmektedir. Benzer bir şekilde, süper lise mezunlarının toplumdaki ekonomik olanakları daha yüksek diğer meslekleri (mühendislik, doktorluk vb) tercih etmeleri beklenirken, tercih sırası ne olursa olsun sınıf öğretmenliğine yönelmişlerdir. Tablo 3 ün incelenmesi kentsel (büyük şehir ve şehir) ve kırsal (ilçe, kasaba ve köy) bölge olmak üzere iki şekilde ele alınabilir. Kentten gelen öğrenci sayısının toplamı 194 iken, kırsal kesimden gelen öğrenci sayısının toplamı 214 tür. Aralarında çok büyük farklılık olmamakla beraber, sınıf öğretmenliğini tercih edenler genellikle kırsal kesimden gelen bireyler oluşmaktadır, denilebilir. Yaşadıkları yerleşim yerlerine göre bireysel puanlar incelendiğinde ilginç bir durum ortaya çıkmaktadır: Köyden gelen öğrencilerin aldıkları puanların ortalaması (169.018) ve maksimum düzeyi (182.014) diğerlerinden 136
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... yüksektir. Bu durum, köyden gelen adayların sosyal bir statü değiştirme ve ekonomik bağımsızlığı elde etme çabalarında olduklarını gösterebilir. Bu aynı zamanda, şehirlerdeki bireylere göre olanakları oldukça kısıtlı olan adayların, kısıtlı olanaklar içerisinde daha fazla çaba gösterdiklerini göstermektedir. Tablo 3: Yaşadıkları yere göre üniversite puanları Okul Χ f Ss % Min Max Büyük şehir 168,31020 56 2,32288 13,7 163,380 175,906 Şehir 168,82937 138 4,53904 33,8 139,560 181,000 İlçe 168,57005 141 3,59581 34,6 142,616 179,871 Kasaba 167,19680 25 5,95564 6,1 141,000 175,000 Köy 169,01885 48 3,19159 11,8 163,846 182,014 Toplam 168,59075 408 3,94348 100,0 139,560 182,014 Tablo 4: Cinsiyete göre yaşadıkları yer Yaşadıkları Yer Büyük şehir Şehir İlçe Kasaba Köy Toplam Bay (f) 27 59 64 14 36 200 (%) 13,5 29,5 32,0 7,0 18,0 100 Bayan (f) 29 79 77 11 12 208 (%) 13,9 38,0 37,0 5,3 5,8 100 Toplam (f) 56 138 141 25 48 408 (%) 13,7 33,8 34,6 6,1 11,8 100 Tablo 4 de adayların cinsiyetlerine göre yaşadıkları yerler verilmiştir. Bu tablo incelendiğinde, toplam içerisinde baylar sırasıyla %32 ilçeden, %29.5 şehirden, %18 köyden, %13.5 büyük şehirden ve %7 kasabadan programa gelmektedir. Buna karşılık bayanlar sırasıyla, %38 şehirden, %37 ilçeden, %13.9 büyük şehirden, %5.8 köyden, %5.3 ü kasabadan gelmektedir. Genel olarak kent ve kırsal kesim olarak düşünüldüğünde, bayların %43 ü kentten gelirken, %57 i kırsal kesimden gelmektedir. Buna karşılık bayanların %51.9 u kentten gelirken, %48.1 i kırsal kesimden gelmektedir. Kentten gelen bayların oranı bayanlardan düşüktür; aralarındaki fark %8.9 ur. Kırsal kesimden gelen bayların oranı, bayanlara göre düşük olmasına rağmen aralarında çok büyük farklılık bulunmamaktadır. Bu da, mesleği tercih edip kırsal kesimden gelen öğrencilerin cinsiyetleri arasında farklılık olmakla birlikte, bu farklılığın çok olmadığını göstermektedir. 137
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) Tablo 5: Daha önce ÖSYM sınavına girme durumları f % Evet 274 67,2 Hayır 134 32,8 Toplam 408 100,0 Tablo 5 e bakıldığında, adayların büyük bir çoğunluğu (%67.2) daha önce ÖSYM sınavına girmiş, ya sınıf öğretmenliği programına kazanamamış ya da asıl kendi istedikleri programa girememişlerdir. İlk kez adı geçen sınava girenlerin oranı ise %32.8 dir. Tablo 6: Tekrar sınava girmeyi düşünme durumları Bir daha sınava girme f % Evet 109 26,7 Hayır 173 42,4 Kararsız 126 30,9 Toplam 408 100,0 Tablo 6 incelendiğinde, adayların önemli bir çoğunluğu (%42.4) tekrar ÖSYM sınavına girerek başka programı tercih etmeyi düşünüp düşünmediklerine hayır derken önemli bir kısmı (%30.9) kararsız olduklarını ve de %26.7 i ise tekrar sınava girerek başka programlarda öğrenim görmek istediklerini belirtmiştir. Tablo 7: Gelme nedenlerine göre üniversite puanları Bölüme nedeni gelme Χ f % Ss Sevdiği 168,76135 104 25,5 2,70527 için İş bulma düzeyi 169,15297 156 38,2 3,01453 Ailenin isteği 167,79048 25 6,2 5,81310 Danışmanın yön. 168,01400 11 2,6 2,21123 Puan yetersizliği 167,88452 112 27,5 5,35172 Toplam 168,59075 408 100,0 3,94348 138
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... Tablo 7 deki değerler, adayların çok büyük bir kısmının (%38.2) sınıf öğretmenliği programına iş bulma nedeniyle geldiklerini göstermektedir. Diğer programlar ile karşılaştırıldığında (hukuk, mimarlık, mühendislik vb) sınıf öğretmenliği programı mezunu olduktan sonra iş bulma ve devlet güvencesi altında bulunması nedeniyle, adayların bu mesleği sevdikleri için değil de iş bulma olanağının çok yüksek olduğu için tercih ettiklerini göstermektedir. Yine bunu destekler bir biçimde, sınıf öğretmenliği programına gelenlerin önemli bir kısmı (%27.5) istedikleri programa girmede ÖSYM puanları yetmediği için bu mesleğe yöneldiklerini belirtmişlerdir. Aile isteği ve danışman yönlendirmesi gelme nedenlerinin içerisinde çok küçük bir yer tutmaktadır (toplam %8.8). İş bulma nedeniyle gelenlerin ÖSYM puan ortalaması (169.15297) ve maksimum puanı (182.014) diğerlerinden daha yüksektir. Bu durum ise, sınıf öğretmenliği programı ülkemizde son yıllarda bir iş bulma merkezi haline geldi, şeklinde yorumlanabilir. Tablo 8: Babanın eğitim durumu Babanın durumu eğitim f % Okur-yazar değil 12 2,9 İlkokul 188 46,1 Orta 142 34,8 Üniversite 65 15,9 Lisansüstü 1 0,2 Toplam 408 100,0 Tablo 8 babanın eğitim durumunu göstermektedir. Değerler en yüksekten en düşüğe doğru incelendiğinde, %46.1 i ilkokul, %34.8 i ortaokul, %15.9 u lisans eğitimi, %2.9 u okur yazar değil, %.2 i ise lisansüstü eğitim mezunudur. Tablo 9: Annenin eğitim durumu Annenin durumu eğitim f % Okur-yazar değil 68 16,7 İlkokul 250 61,3 Orta 68 16,7 Üniversite 19 4,7 Lisansüstü 3 0,7 Toplam 408 100,0 Tablo 9 annenin eğitim durumunu göstermektedir. Değerler en yüksekten en 139
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) düşüğe doğru incelendiğinde, %61.3 ü ilkokul, %16.7 si ortaokul, %16.7 si okur yazar değil, %4.7 si lisans eğitimi, %.7 i ise lisansüstü eğitim mezunudur. Her iki tabloda da, babanın eğitim düzeyi en yüksek %46.1 ile ilkokul iken, anneninki ise % 61.3 ile ilkokul düzeyindedir. Her ikisinin de en yüksek oranı ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Bu durum, öğretmenlik mesleğine yönelen bireylerin ailesinin sosyo-kültürel düzeylerinin çoğunluğunun alt düzeyde olduğunu göstermektedir. 140 Tablo 10: Maddi sıkıntı çekme durumları Tablo 10 incelendiğinde, adayların %46.8 i eğitimleri sırasında bazen maddi sıkıntı içerisindeyken, %27.2 i maddi kısıntı çekmediklerini, %25.5 i ise maddi sıkıntı içerisinde olduklarını belirtmişlerdir. Bu durum, adayların önemli bir kısmının kendi ekonomik düzeylerinin orta seviyede olduklarını göstermektedir. Tablo 11: Gelir düzeyi ile üniversite puanı arasındaki ilişki Üniversite puanı Gelir Maddi sıkıntı çekme f % Evet 104 25,5 Hayır 113 27,7 Bazen 191 46,8 Toplam 408 100,0 N Pearson Korelasyon Sig. (2 uçlu) 08 0,169 0,001* * 0.01 seviyesinde anlamlı bir farklılık vardır. Tablo 11 de, adayların üniversiteye giriş puanları ile ekonomik seviyeleri arasında pozitif bir korelasyon olduğu görülmektedir. Diğer bir ifadeyle, ekonomik düzeyi yüksek olan ailelerden gelen bireylerin sınıf öğretmenliği programına giriş puanlarının da yüksek olduğu görülmektedir. Bu durum, ekonomik düzeyleri yüksek olanların diğerlerine göre çeşitli eğitim olanaklara (dershane eğitimi, özel ders vb) sahip olduklarıyla açıklanabilir. Tablo 12 de, adayların büyük bir çoğunluğunda gelecekte iyi bir öğretmen olma beklentisinin yüksek olduğu görülmektedir (%41.4). Programa gelirken gelme nedenleri aslında iş bulma iken (%38.2) (bkz. Tablo 7), burada ise iyi bir öğretmen olma dikkati çelişki olarak çekmektedir. Böyle bir sonuç çıkmasının nedeni ise, araştırmanın dönem sonlarına doğru yürütülmesi ve dolayısıyla adayların öğretmenlik mesleğini daha yakından tanıma (dersler ve okul deneyimi aracılığıyla) olanağını elde etmeleri olabilir.
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... Adayların %26.2 si ekonomik bağımsızlık kazanmak, %21.1 i mesleğinde kariyer yapmak, %7.8 si başka mesleğe geçmek, %3.4 ü ise diğer (yurtdışına gitmek, sadece diploma sahibi olmak vb ) şeklinde cevap vermişlerdir. Tablo 12: Geleceğe yönelik temel beklentileri Geleceğe yönelik temel beklenti f % İyi bir öğretmen olmak 169 41,4 Ekonomik bağımsızlık kazanmak 107 26,2 Başka mesleğe geçmek 32 7,8 Kariyer yapmak 86 21,1 Diğer 14 3,4 Toplam 408 100,0 Tablo 13: Cinsiyete göre temel beklenti durumları Temel Beklenti Bay Cinsiyet Bayan Toplam İyi öğretmen Ekonomik f 74 95 169 % 43,8 56,2 100 f 55 52 107 bağımsızlık % 51,4 48,6 100 Başka f 17 15 32 meslek % 53,1 46,9 100 Kariyer f 46 40 86 yapma % 53,5 46,5 100 Diğer f 8 6 14 % 57,1 42,9 100 f 200 208 408 Toplam % 49,0 51,0 100 Cinsiyet, öğretmenlik mesleğinde önemli bir faktör olduğu düşünüldüğünden, tablo 13 cinsiyet arasındaki farklılıkları göstermektedir. Bu tablodan da görüldüğü üzere, bayların %43.8 i ve bayanların %56.2 i iyi bir öğretmen olmak için, bayların %51.4 ü ve bayanların %48.6 ı ekonomik bağımsızlık için, bayların %53.1 i ve bayanların %46.9 u başka meslek (mühendislik, eczacılık, mimarlık, avukatlık gibi) ve bayların %53.5 i ve bayanların %46.5 i öğretmenlik mesleği üzerine kariyer yapmak için geleceğe yönelik planları olduğunu ifade etmişlerdir. İyi bir öğretmen olmayı düşünenler arasında bayanların oranı baylara göre daha yüksektir. Yine önemli bir biçimde, 141
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) ekonomik bağımsızlık elde etme oranı baylar ile bayanlar arasında çok farklı değildir. Bu durum, toplumumuzdaki değişmeyle ilişkili olarak açıklanabilir. Bayanların da hızlı bir biçimde iş hayatına girmeleri onların da en az baylar kadar ekonomik bağımsızlığı elde etmeyi istediklerini göstermektedir. Tablo 14: Yaşadıkları yere göre temel beklenti durumları Yaşadıkları Yer İyi öğretmen Ekonomik bağımsızlık Başka meslek Kariyer yapma Diğer Toplam Büyük f 21 15 5 14 56 şehir % 37,5 26,8 8,9 25,0 1,8 100 Şehir İlçe Kasaba Köy f 55 35 13 29 6 138 % 39,9 25,4 9,4 21,0 4,3 100 f 60 41 9 24 7 141 % 42,6 29,1 6,4 17,0 5,0 100 f 8 9 2 6 25 % 32,0 36,0 8,0 24,0 100 f 25 7 3 13 48 % 52,1 14,6 6,3 27,1 100 f 169 107 32 86 14 408 Toplam % 41,4 26,2 7,8 21,1 3,4 100 Tablo 14 incelendiğinde, bazı değerler dikkat çekmektedir. Köyde yaşayan adayların büyük bir çoğunluğunun temel beklentilerinin iyi bir öğretmen olmak (%52.1), buna paralel olarak da en küçük oranının ise (%6.3) başka bir mesleğe geçmek olduğu görülmektedir. Yine köyde yaşayanların önemli bir kısmının (%27.1) mesleğinde kariyer yapmayı planladıkları görülmektedir. Bu durum, köyde yaşayanların sosyal statüyü daha fazla değiştirmek istediklerini göstermektedir. Kasabada yaşayanların ise büyük bir çoğunluğunun (%36) ekonomik bağımsızlığı elde etmek için mesleğe yöneldiği görülürken, bu durum köyde yaşayanlar için tam tersidir (%14.6). Tablo 15 deki mesleğe yönelme ve gelecekteki temel beklentileri arasındaki bazı değerler incelendiğinde, öğretmenlik mesleğini sevdiği için gelenler ile iyi bir öğretmen olmayı düşünenlerin oranı oldukça yüksektir (%59.6). Ailenin isteği ile mesleğe yönelenler ve iyi bir öğretmen olmayı isteyenlerin oranı ise oldukça düşüktür (%16). İş bulma düşüncesi ile ekonomik bağımsızlık için gelenlerin oranı arasında paralellik bulunmaktadır (%37.8). Mesleğe sevdiği için yönelenler ile ekonomik bağımsızlık arasında negatif bir ilişki söz konusudur (%15.4). İlginç bir durum ise, aile isteği ile 142
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... mesleğe yönelenlerde mesleğinde kariyer yapma oranı oldukça yüksektir (%36). Danışmanın yönlendirilmesiyle mesleğe yönelenlerdeki kariyer yapmak isteyenlerin oranı ise en düşük değerdir (%18.2). Tablo 15: Gelme nedenleri ve temel beklenti durumları İyi Ekonomik Başka Kariyer Diğer Toplam öğretmen bağımsızlık meslek yapma Sevdiği için İş bulma Aile İsteği Danışmanın f 62 16 1 21 4 104 % 59,6 15,4 1,0 20,2 3,8 100 f 52 59 9 32 4 156 % 33,3 37,8 5,8 20,5 2,6 100 f 4 7 5 9-25 % 16,0 28,0 20,0 36,0-100 f 5 3 1 2-11 yönlendirmesi % 45,5 27,3 9,1 18,2-100 Puan f 46 7 3 13-48 yetersizliği % 41,1 14,6 6,3 27,1-100 Toplam f 169 107 32 86 14 408 % 41,4 26,2 7,8 21,1 3,4 100 Tablo 16: Tekrar sınava girme istekleri ve temel beklentileri Bir daha sınava girme durumu İyi öğretmen Ekonomik bağımsızlık Başka meslek Kariyer yapma Diğer Toplam Evet Hayır Kararsız Toplam f 29 27 18 26 9 109 % 26,6 24,8 16,5 23,9 8,3 100 f 96 45 3 25 4 173 % 55,5 26,0 1,7 14,5 2,3 100 f 44 35 11 35 1 126 % 34,9 27,8 8,7 27,8 0,8 100 f 169 107 32 86 14 408 % 41,4 26,2 7,8 21,1 3,4 100 Tablo 16 deki bazı değerler incelendiğinde, tekrar ÖSYM sınavına girmek isteme durumlarındaki hayır yanıtı ile iyi bir öğretmen olma oranı diğerlerine göre daha yüksektir (%55.5). Bu durumu ise kararsızlık düşüncesinde olanlar takip etmektedir (%34.9). Kararsız düşüncesinde bulunanların ise önemli bir çoğunluğu (%27.8) 143
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) mesleğinde kariyer yapmayı temel beklenti olarak görmektedirler. Tablo 17: Maddi sıkıntı durumları ve temel beklentileri Bir daha sınava girme durumu İyi öğretmen Ekonomik bağımsızlık Başka meslek Kariyer yapma Diğer Toplam Evet Hayır Bazen f 47 25 8 19 5 104 % 45,2 24,0 7,7 18,3 4,8 100 f 40 33 11 25 4 113 % 35,4 29,2 9,7 22,1 3,5 100 f 82 49 13 42 5 191 % 42,9 25,7 6,8 22,0 2,6 100 Toplam f 169 107 32 86 14 408 % 41,4 26,2 7,8 21,1 3,4 100 Tablo 17 deki bazı değerlere bakıldığında, ekonomik durumları düşük olanların ve buna bağlı olarak da maddi sıkıntı çekenlerin büyük bir kısmının öğretmenlik mesleğine yönelmelerindeki temel beklentilerinin iyi bir öğretmen olmayı istedikleri görülmektedir (%45.2). Maddi sıkıntı içerisinde olmayanların ise büyük bir çoğunluğu ekonomik bağımsızlığı elde etmek için mesleğe yönelmektedir (%29.2). Yine benzer bir biçimde, maddi sıkıntı içerisinde olmayanların bir kısmı gelecekte başka mesleğe geçeceklerini ifade etmektedirler (%9.7). Bazen ekonomik sıkıntı çekenler ile (%22) çekmeyenlerdeki (%22.1) mesleğinde kariyer yapmaya yönelik beklenti oranları hemen hemen aynıdır. Bazen ekonomik sıkıntı içerisinde olanların önemli bir kısmının (%42.9) temel beklentisi iyi bir öğretmen olmayı planlamalarıdır. 3. Tartışma ve Sonuç Bu araştırma, öğretmenlik mesleğine yönelen adayların profilini ve geleceğe yönelik beklentilerinin tespitini amaçlamıştır. Öğretmenlik mesleğine yönelen sınıf öğretmeni adaylarının profillerindeki bazı bulgular daha önceki araştırmalarla paralellik gösterirken, bazıları paralellik göstermemekte ve diğer bazıları ise daha önceki araştırmalarda görülmemektedir. Türkiye deki mevcut çalışmalarda profesyonel olarak öğretmenlik mesleği adaylar tarafından bayan mesleği olarak görülürken (Eskicumalı, Yaman ve Yaman, 2001; Saban, 2003), bu araştırma mesleğe yönelenlerden bay (%49) ve bayan (%51) arasında fazla bir farklılığın olmadığını göstermektedir. Bu durum günümüzde, öğretmenlik mesleğinin özelliklerinden biri olarak görülen sadece bayan mesleği olduğu düşüncesinin toplumumuzda yavaş yavaş değiştiğine işarettir. Genel liselerden mezun olan adayların sayısının yüksek olması (%62.7) diğer 144
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... araştırmalar ile paralellik göstermektedir (Erjem, 2000). Bu durumu ise sırasıyla süper lise (%15.6), Anadolu lisesi (%15.4), Anadolu öğretmen lisesi (%3.4), meslek lisesi (%2.2), açıköğretim lisesi (%.4) takip etmektedir. Dağılımdan da anlaşılacağı gibi, süper lise ve Anadolu lisesi mezunlarının oranlarının yüksek olması, öğretmenlik mesleğini ortaöğretimde başarı oranlarının yüksek olan öğrencilerin de tercih ettiğini göstermektedir. İlgili literatür (Özdemir ve Yalın, 2002), Anadolu liselerinden gelen aday sayısı yok denecek kadar az olduğunu gösterirken, bu araştırmada süper ve Anadolu liselerinden gelen aday sayısının toplamı önemsenecek kadar belirgindir (%31). Bu durum, son yıllarda öğretmenlik mesleğinin popülaritesinin tekrar kazandığını göstermektedir. Anadolu öğretmen liselerinden mezun olan adayların ÖSYM ortalama puanları diğerlerinden yüksektir. Buna karşılık açık öğretim liselerinden gelen adayların ortalama puanları en düşük değerdir. İlgili literatürde bulunmayan bir diğer bulgu ise, adayların yaşadıkları yere göre ÖSYM puanları incelendiğinde, kent ve kırsal kesimlerden mesleğe yönelen adayların puanları arasında pek fark bulunmamaktadır. Ancak, kırsal kesim içerisinde yer alan köyden mesleğe yönelen adayların ortalama puanları en yüksek iken, kasabadan gelenlerininki ise en düşüktür. Acaba adaylar neden öğretmenlik mesleğine yönelmişlerdir? Profesyonel olarak öğretmenlik mesleğinin temelinde sevgi ve özveri (Day, 2000) bulunurken ve daha önceki araştırmalar mesleğe yönelenleri motive eden temel faktörün mesleği sevme ve özveri olduğunu gösterirken (Saban, 2003), bu araştırma farklı sonuç ortaya çıkarmıştır. Adayların mesleğe yönelmelerindeki asıl neden sırasıyla iş bulma endişesi (%38.2), puanlarının yetersiz olması (%27.4), sevdiği için (%25.4), ailenin isteği (%6.1) ve danışmanın yönlendirmesi (%2.6) olduğunu göstermiştir. Aynı zamanda, iş bulma endişesiyle mesleğe yönelenlerin ÖSYM puanlarının ortalaması diğerleri arasında en yüksek iken, en düşük değer ailenin isteği ile gelenlerdedir. Anne ve babanın eğitim durumları, ülkemizde yürütülen daha önceki araştırmalara paralellik göstermektedir (Erjem, 2000; Saban, 2003). Annenin eğitim durumu sırasıyla %61.3 ile ilkokul, %16.7 ile okur yazar değil ve orta okul, %4.7 ile üniversite ve %.7 ile lisansüstü eğitim olarak belirlenmiştir. Babanın eğitim durumu sırasıyla %46.1 ile ilkokul, %34.8 ile orta okul, %15.9 ile üniversite, %2.9 ile okur yazar değil ve %.2 ile lisansüstü eğitim olarak belirlenmiştir. Her ikisinde, ilkokul mezunu oranı en yüksek değere sahiptir. Buradan hareketle, sınıf öğretmenliği mesleğine yönelen adayların çoğunluğu toplumun alt ve orta kesimlerini oluşturan ailelerden gelmektedir. Mesleğe yönelen adayların büyük bir çoğunluğunun geleceğe yönelik temel beklentileri iyi bir öğretmen olmak iken (%41.4), bunu ekonomik bağımsızlık 145
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) kazanmak (%26.2) takip etmektedir. Oysaki, adayları mesleğe yönelten temel neden ekonomik bağımsızlığı elde etme (bkz. Tablo 7) iken, iyi bir öğretmen olmak istemeleri durumu çelişkili bir şekilde dikkati çekmektedir. Bu durum özellikle son yıllarda sınıf öğretmenliği mesleğini bir iş bulma merkezi haline getirdiğini göstermektedir. Cinsiyet ile temel beklenti durumları karşılaştırıldığında, daha önceki araştırmalara paralellik göstererek bayanların %56.2 si iyi bir öğretmen olmayı isterken bu oran baylar için %43.8 dir. Yine önemli bir biçimde, bayların %51.4 ü ekonomik bağımsızlığı elde etmek için sınıf öğretmenliği mesleğine yönelirken; bu oran bayanlar için ise % 48.6 dır. Buradan hareketle, bayanlar da baylara yakın bir oranda mesleği ekonomik bağımsızlık için bir araç olarak görmektedirler. Bu araştırmanın geliştirilebilmesi ve profesyonel olarak tanımlanan öğretmenlik mesleğini tercih edenlerin profillerini ortaya koyabilmek için, Türkiye deki değişik üniversitelerin eğitim fakültelerinde de benzer araştırmaların yapılarak ülkemizi temsil edici verilerin toplanması önerilebilir. KAYNAKLAR Bogdan, R. C. - Biklen, S. K. (1992). Qualitative Research for Education: An Introduction to Theory and Methods, London: Allyn, Bacon. Bryman, A. (1988). Quantity and Quality in Social Research, London, New York: Routledge. Day, C. (2000). Stories of Change and Professional development: The Costs of Commitment, in C. Day, A. Fernandez, T. E. Hauge - J. Moller (eds.), The Life and Work of Teachers: International Perspectives in Changing Times, London, New York: Falmer Press. Denzin, N. K. - Lincoln, Y. S. (1994). Handbook of Qualitative Research, Thousand Oaks, CA: Sage. Ekiz, D. (2001). İlköğretimde Fen Bilimi Öğretimi ve Öğrenimi: Felsefi, Psikolojik Temelleri ve Pratik Uygulamaları, Trabzon: Derya Kitabevi. Englund, T. (1996). Are Professional Teachers a Good Thing, in I. F. Goodson, - A. Hargreaves, (eds.), Teachers Professional Lives, London: Falmer Press. Erden, M. (1998). Öğretmenlik Mesleğine Giriş, İstanbul: Alkım Yayınları. Erjem, Y. (2000). Öğretmenlik Mesleğine Yönelmede Ailenin İşlevi, Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2 (19): 70-79. Eskicumalı, A. Yaman, E. ve Yaman, H. (2001). Öğretmenlik Mesleğinin Sosyo-Ekonomik Statüsü ve Bu Mesleğin Bir Kadın Mesleği Haline Dönüşmesi Üzerine Bir Araştırma, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 2: 53-68. Glaser, B.- Strauss, A. (1967). Discovery of Grounded Theory, Chicago: Aldine. 146
Sınıf Öğretmenliği Mesleğine Yönelen... Hargreaves, A. (1994). Changing Teachers, Changing Times: Teachers Work and Culture in the Postmodern Age, New York: Teachers College Press. Hargreaves, A. - Goodson, I. F. (1996). Teachers Professional Lives: Aspirations and Actualities, in I. F. Goodson & A. Hargreaves (eds.), Teachers Professional Lives, London: Falmer Press. Helsby, G. - McCulloch, G. (1996). Teacher Professionalism and Curriculum Control, in I. F. Goodson, - A. Hargreaves, (eds.), Teachers Professional Lives, London: Falmer Press. Hoyle, E. (1974). Professionality, Professionalism and Control in Teaching, London Educational Review, 3 (2): 13.19. Hoyle, E. - John, P. D. (1995). Professional Knowledge and Professional Practice, London: Cassell. Lincoln, Y. S. - Guba, E. G. (1985). Naturalistic Inquiry, Beverly Hills, CA: Gage. Özdemir, S. ve Yalın, H. İ. (2002). Öğretmenlik Mesleğine Giriş, (2. Baskı), Ankara: Nobel. Öztürk, H.İ. (2002). Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Ankara: HD Yayıncılık. Saban, A. (2003). Sınıf Öğretmeni Adaylarının Demografik Özellikleri ve Mesleki Eğilimleri, Eğitim Araştırmaları, 10: 91-101. Sachs, J. (2000a). Rethinking the Practice of Teacher Professionalism, in C. Day, A. Fernandez, T. E. Hauge - J. Moller (eds.), The Life and Work of Teachers: International Perspectives in Changing Times, London & New York: Falmer Press. Sachs, J. (2000b). The Activist Professional, Journal of Educational Change, 1: 77-95. Sockett, H. (1993). The Moral Base for Teacher Professionalism, New York & London: Teachers College. Shulman, L. S. (1986). Those Who Understand: Knowledge Growth in Teaching, Educational Researcher, 15 (2): 4-14. Stenhouse, L. (1975). An Introduction to Curriculum Research and Development, London: Heinemann Educational Books Ltd. Stenhouse, L. (1984). Artistry and Teaching: The Teachers as Focus of Research and Development, in D. Hopkins - M. Wideen (eds.), Alternative Perspectives on School Improvement, Lewes: The Falmer Press. Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, (2 nd edition), London: Sage. Şişman, M. (2000). Öğretmenlik Mesleğine Giriş, (2. Baskı), Ankara: PegemA. Tezcan, M. (1997). Eğitim Sosyolojisi, (11. Baskı). Ankara:? (Basım Yılı Bilinmiyor). 147
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1) 148