ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNĐTE 1 : VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER (MEB) A- SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ VE SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ SAĞLIĞI (6 SAAT) SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐMĐZ VE SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ SAĞLIĞI 1- Sindirim Sistemi 2- Beslenme ve Besin Đçerikleri 3- Besinlerin Gruplandırılması 4- Sindirim Çeşitleri 5- Sindirim Sistemi Organları 6- Sindirime Yardımcı Organlar 7- Besinlerin Sindirimi ve Sindirilen Besinlerin Kana Geçişi 8- Enzimlerin Sindirimdeki Görevi 9- Sindirim Sisteminin Sağlığını Etkileyen Faktörler ve Korunması 10- (*) Sindirim Sisteminin Sağlığını Olumlu Etkileyen Faktörler 11- (*) Sindirim Sisteminin Sağlığını Olumsuz Etkileyen Faktörler 12- Yeterli ve Dengeli Beslenme 13- Sindirim Sisteminde Görülen Hastalıklar 1
ÜNĐTE 1 : VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER A- SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ VE SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ SAĞLIĞI : (SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐMĐZ VE SĐNDĐRĐM SĐSTEMĐ SAĞLIĞI) 1- Sindirim Sistemi : Yeryüzünde bulunan bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için beslenme, solunum, dolaşım, boşaltım, büyüme, gelişme, hareket edebilme, üreme gibi yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirirler. Canlılar bu yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Đhtiyaç duyulan bu enerji, enerji verici besinlerden sağlanır. Yaşamsal faaliyetler için gerekli olan enerji, hücre içerisinde mitokondrilerde üretilir. Dışarıdan alınan besinlerden enerjinin üretilebilmesi için bu besinlerin hücre içine girmesi gerekir. Besin içeriklerinden bazıları vücudumuzun kullanamayacağı kadar büyük moleküllü, bazıları da küçük moleküllüdür. Dışarıdan alınan bazı besinler parçalanmadan, bazı besinler ise parçalanarak hücre içerisine girebilirler. Dışarıdan alınan besinler hücrelere kan yoluyla taşınırlar. Vücuda alınan büyük moleküllü besin maddelerinin (içeriklerinin) kana ya da hücrelere girebilecek yani hücre zarından geçebilecek kadar küçük parçalara ayrılmasına sindirim denir. Sindirim olayını gerçekleştiren sisteme sindirim sistemi denir. Sindirim olayının gerçekleşmesinin nedeni, dışarıdan alınan besin maddelerinin vücuda yararlı hale gelmesinin sağlanmasıdır. Sindirim sistemini; sindirim organları, sindirime yardımcı organlar ve sindirim sistemi bezleri oluşturur. Sindirim sistemi organları sırayla; ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüstür. Bu organlar (iki ucu açık) sindirim borusunu (kanalını) oluşturur. Sindirime yardımcı organlar; karaciğer ve pankreastır. Bu organlar sindirim borusuna bağlıdır. Sindirim sistemi bezleri; tükürük bezleri, mide bezleri ve ince bağırsak bezleridir. 2- Beslenme ve Besin Đçerikleri (Besinler) : Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için dışarıdan aldıkları maddelere besin, bu maddelerin vücuda alınmasına da beslenme denir. Besinler doğada genel olarak 3 kaynaktan elde edilir. Bunlar; 1- Hayvansal Kaynaklı Besinler : Et, süt, yumurta,.. 2- Bitkisel Kaynaklı Besinler : Sebze, meyve, tahıl,.. 3- Madensel Kaynaklı Besinler : Su ve madensel tuzlar. Bitkisel, hayvansal ve madensel kaynaklı besin maddeleri içeriklerine göre; karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler, su ve mineraller olarak gruplandırılırlar. Besin içeriklerinden proteinler, karbonhidratlar ve yağlar büyük moleküllü besinlerdir. Büyük moleküllü bu besin içeriklerinin hücrelerde kullanılabilmesi için kana veya hücre içerisine girebilecek kadar küçük moleküllere parçalanması yani sindirilmesi gerekir. Besin içeriklerinden su, madensel tuzlar ve vitaminler küçük moleküllü besinlerdir. Küçük moleküllü besin içerikleri sindirilmeden doğrudan kana veya hücre içerisine girebilirler. a) Karbonhidratlar : Vücudun başlıca enerji kaynağıdır. Günlük enerji ihtiyacının çoğu karbonhidratlardan sağlanır. Hücrelerin ve vücudun yapısına az miktarda katılır. Karbonhidratlar, yeşil bitkilerin yaptığı fotosentez olayı sonucu üretilir. Karbonhidratlar patates, yer elması, tahıllarda, tahıl ürünlerinde, baklagillerde fazla, sebze ve meyvelerde az miktarda bulunur. Verdiği enerji miktarı en az olmasına rağmen çabuk sindirildiği için enerji vermesi için en fazla karbonhidratlar kullanılır. 2
b) Yağlar : Vücudun başlıca enerji deposudur ve karbonhidratlardan sonra vücutta enerji vermesi için kullanılır. Hücrelerin ve vücudun yapısına katılır. En fazla enerji veren besin içeriğidir. Vücuda fazla alınan yağlar, deri altında ve iç organların etrafında depolanır. Deri altında depolanan yağlar vücut ısısını korur. Yağlar, bitkisel ve hayvansal besinlerden elde edilir. Ayçiçeği, zeytin, pamuk çekirdeği, ceviz, fındık, fıstık, soya fasulyesi, susam gibi bitkisel besinlerde çok sebze ve meyvelere az miktarda yağ bulunur. Hayvanlardan ise tereyağı, kuyrukyağı ve iç yağı elde edilir. Verdiği enerji miktarı en fazla olmasına rağmen sindirilmesi uzun sürdüğü için enerji vermesi için vücutta öncelikle karbonhidratlar kullanılır. Đhtiyacından fazla alınan besin içerikleri vücutta yağa dönüşerek depolandığından vücut sağlığı için zararlıdır. c) Proteinler : Hücrelerin ve vücudun temel yapısını oluşturur ve yapı malzemesi olarak kullanılır. Büyüme, yaraların onarımı ve vücudun mikroplara karşı korunmasını sağlar. Zorunlu hallerde vücutta enerji kaynağı olarak da kullanılır. Proteinler vücutta depo edilemezler ve depo edilemedikleri için eksiklik belirtileri çabuk Bu nedenle her gün ihtiyaç kadarının besinlerle vücuda alınması gerekir. Proteinler; et, süt, süt ürünleri, yumurta, balık, sakatat, tavuk gibi hayvansal besinler ile tahıllar, baklagiller ve kuruyemişler gibi bitkisel besinlerde bol miktarda bulunur. d) Vitaminler : Düzenleyici ve direnç arttırıcı olarak görev yaparlar. Besinlerden enerji üretilmesine, kemik ve dişlerin gelişmesine, vücudun mikroplara karşı korunmasına ve onarılmasına yardım ederler. Vücudumuzda oldukça az miktarlarda vitamin bulunmasına karşın vücudumuzdaki etkinlikleri oldukça fazladır. B grubu vitaminleri, besinlerle alınan karbonhidrat, yağ ve proteinden enerji üretilmesine ve yeni hücrelerin oluşmasına yardımcı olur. D vitamini, kalsiyum ve fosfor gibi minerallerin kemik ve dişlerde yerleşmesine yardımcı olur. A, C, E vitaminleri, vücut hücrelerinin onarılmasını sağlar, hücrelerin zarar görmesini önler ve zararlı maddelerin etkilerinin azaltılmasında yardımcı olur. e) Mineraller : Düzenleyici olarak görev yaparlar. Kemik ve dişlerin gelişmesine, vücudun su dengesinin ayarlanmasına, enzimlerin üretilmesine ve vücudun mikroplara karşı korunmasına yardım eder. Đskelet ve dişlerin yapısına katılır. Kandaki ve sitoplâzmadaki su dengesini sağlar. Demir minerali, besinlerden enerji üretilmesi için gerekli olan oksijenin kanda taşınması için gereklidir. Enzimlerin yapısına katılırlar. Bazıları savunma sisteminde kullanılır. Yetişkin insan vücudunun ortalama %6 sı minerallerden oluşmuştur. 3
f) Su : Düzenleyici olarak görev yaparlar. Besinlerin sindirimini kolaylaştırır. Kanda bulunan su, sindirilen besin öğelerinin hücrelere taşınmasını sağlar. Besinlerin hücrelerde kullanılması sonucu oluşan besin atıkların atılmasını kolaylaştırır. Vücut ısısının düzenlenmesini sağlar. 3- Besinlerin Gruplandırılması : Doğada bulunan besinler (besin içerikleri) yapılarına ve görevlerine göre gruplandırılırlar. a) Yapılarına Göre Besinler : Besinler yapılarına göre organik ve inorganik besinler olarak iki grupta incelenirler. YAPILARINA GÖRE Organik Besinler Đnorganik Besinler Karbonhidratlar Proteinler Yağlar Vitaminler Nükleik Asitler Sindirilmeden Kana Ya da Hücrelere Giremezler Sindirilmeden Kana Ya da Hücrelere Girebilirler Su Madensel Tuzlar Sindirilmeden Kana Ya da Hücrelere Girebilirler b) Görevlerine Göre Besinler : Besinler görevlerine göre enerji verici, düzenleyici ve yapıcı-onarıcı besinler olarak üç grupta incelenirler. GÖREVLERĐNE GÖRE Enerji Verici Besinler Karbonhidratlar Yağlar Proteinler Yapıcı Onarıcı Besinler Proteinler Yağlar Karbonhidratlar Düzenleyici Besinler Vitaminler Su Madensel Tuzlar 4- Sindirim Çeşitleri : Sindirim olayı mekanik (fiziksel) ve kimyasal sindirim olarak iki şekilde gerçekleşir. Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklardan kana geçebilmesi için fiziksel ve kimyasal sindirime uğraması gerekir. a) Mekanik (Fiziksel) Sindirim : Besinlerin salgı kullanılmadan çiğneme ve kas hareketleriyle küçük parçalara ayrılmasına mekanik (fiziksel) sindirim denir. Fiziksel sindirimin amacı besinlerin (enzimlerin temas edeceği) yüzeyini genişletmek ve kimyasal sindirim hızını arttırmak yani kolaylaştırmaktır. Fiziksel sindirim sonucu besinler kana geçemez. Kana geçebilmesi için kimyasal sindirim gereklidir. Ağızda ki dişler, çiğneme olayı sayesinde mekanik sindirim yapar. Midede ki kaslar kasılma olayı sayesinde mekanik sindirim yapar. Bütün besinlerin mekanik sindirimi ağızda başlar. 4
b) Kimyasal Sindirim : Besinlerin su ve enzim (salgı) kullanılarak küçük parçalara ayrılmasına (kana veya hücrelere geçebilecek hale getirilmesine) kimyasal sindirim denir. Karbonhidratların kimyasal sindirimi; Ağızda, tükürükte bulunan enzimler sayesinde başlar. Đnce bağırsakta pankreas öz suyunda bulunan enzimler sayesinde biter. Proteinlerin kimyasal sindirimi; Midede mide öz suyunda bulunan enzimler ve mide asidi sayesinde başlar. Đnce bağırsakta pankreas öz suyunda bulunan enzimler sayesinde biter. Yağların kimyasal sindirimi; Đnce bağırsakta pankreas öz suyunda bulunan enzimler sayesinde yapılır. Bütün besinlerin kimyasal sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. 5- Sindirim Sistemi Organları : a) Ağız : Sindirim sisteminin ilk organıdır ve sindirimde görevli dil, dişler ve tükürük bezleri bulunur. Dişler, besinleri çiğneme yoluyla parçalar, ezer ve mekanik sindirim yapar. Bütün besinlerin çiğneme yoluyla mekanik sindirimi burada başlar. Tükürük bezlerinin salgıladığı tükürük sıvısı besinleri ıslatır, yumuşatır ve kayganlaştırır. Tükürük içindeki enzimler ile karbonhidratların kimyasal sindirimi başlar. Dil, besinlerin çiğnenmesine, ağızda hareket etmesine ve yutulmasına yardım eder. Ağızda parçalanan, yumuşatılan besinler dil ile yutağa itilir. Dişler : Besinlerin çiğnenip parçalanması sağlayan yapılardır. Dişlerin görünen beyaz kısmına taç, çene kemiği içine gömülü kısmına kök, dişin dış kısmının üzerini örten sert tabakaya mine tabakası denir. Dişin içinde kan damarları ve sinirler bulunur. Yetişkin insanın ağzında 32 (genelde 28) diş bulunur. Dişler yapı ve görevlerine göre kesici dişler, köpek dişleri ve azı dişleri olarak üç çeşittir. 1-) (*) Kesici Dişler : Besinlerin koparılmasını sağlarlar. Ağzın ön tarafında, 4 alt çenede, 4 üst çenede olmak üzere toplam 8 tanedirler. 2-) (*) Köpek Dişleri : Besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlarlar. Kesici dişlerin sağında ve solunda birer tane olmak üzere 2 alt çenede, 2 üst çenede toplam 4 tanedirler. 3-) (*) Azı Dişleri : Besinlerin öğütülmesini sağlarlar. Küçük ve büyük azı dişleri olarak iki çeşittir. Köpek dişlerinin sağında ve solunda ikişer tane olmak üzere 4 alt çenede, 4 üst çenede toplam 8 tane küçük azı dişi bulunur. Küçük azı dişlerinin sağında ve solunda üçer tane olmak üzere 6 alt çenede, 6 üst çenede toplam 12 tane büyük azı dişi bulunur. 5
b) Yutak : Ağızdan sonra gelen boşluktur. Üst taraftan ağız ve burun boşluğuna, alt taraftan yemek borusuna ve gırtlağa açılır. Yutak, ağızda çiğnenen ve yumuşatılan besinleri yemek borusuna iletir. Yutakta (mekanik veya kimyasal) sindirim olmaz. Gırtlak : Yutağın alt tarafında bulunan, soluk borusu ile yemek borusunu ayıran, kıkırdaktan yapılan yapıdır. Yemek yenirken yutkunma sırasında gırtlak soluk borusunu kapatıp yemek borusunu açarak besinlerin soluk borusuna gitmesini önler. Yemek yenirken konuşulursa besinler soluk borusuna kaçabilir. Bu nedenle yemek yerken konuşulmamalıdır. c) Yemek Borusu : Yutak ile mide arasında uzanan, soluk borusunun arkasında bulunan, düz kaslardan yapılmış olan organdır. Görevi, yutaktan gelen besinleri mideye iletmektir. Yemek borusu sadece besinleri taşır. Yemek borusunda sindirim olayı gerçekleşmez. Yapısında bulunan düz kaslar kasılıp gevşeyerek besinleri mideye taşır. d) Mide : Karın boşluğunun sol üst tarafında, yemek borusu ile on iki parmak bağırsağı arasında yer alan sindirim sisteminin en geniş organıdır. Mide, üst taraftan mide ağzı ile yemek borusuna, alt taraftan mide kapısı ile on iki parmak bağırsağına bağlanır. Mide düz kaslardan yapılmıştır ve kasılıp gevşeyebilir. Bu sayede yemek borusundan gelen bütün besinleri ezer, karıştırır, yoğurur ve çalkalar. Bu nedenle mide bütün besinlerin mekanik sindirimini yapabilir. Midenin yapısında bulunan salgı bezleri mide öz suyu salgısını üretir. Mide öz suyu salgısında mukus, mide asiti (HCl = tuz asiti) gibi salgılar ile çeşitli enzimler bulunur. Bu sayede mide asidi ve enzimler ile besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını ve bulamaç haline gelmesini sağlar. Bu nedenle kimyasal sindirim yapabilir. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar. Mide öz suyu içindeki mukus salgısı midenin iç yüzeyini örterek mide duvarını, mide asidine karşı korur. f) Đnce Bağırsak : Bir taraftan mide kapısına, diğer taraftan kalın bağırsağa bağlı olan 7 8 m uzunluğundaki kıvrımlı boru olup sindirim sisteminin en uzun organıdır. Đnce bağırsak, besinlerin sindiriminin tamamlandığı ve sindirilen besinlerin kana geçtiği yerdir. Đnce bağırsağın mideden sonra gelen 20 25 cm lik ilk bölümüne on iki parmak bağırsağı denir. On iki parmak bağırsağına karaciğer ve pankreas gibi sindirime yardımcı organlar bağlıdır. Karaciğer ve pankreas, salgıladığı sindirim enzimlerini on iki parmak bağırsağına verir. Đnce bağırsak, yağların kimyasal sindiriminin başladığı ve tamamlandığı yerdir. Ayrıca ağızda sindirilemeyen karbonhidratların ve midede sindirilemeyen proteinlerin sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. Bu nedenle ince bağırsak, kimyasal sindirimin asıl yapıldığı yerdir. Sindirilen besinler ince bağırsaktan kana geçer ve kan yoluyla hücreler taşınır. Đnce bağırsakta besinlerin emilim yoluyla kana geçtiği yerlere villüs (tümür) denir. 6
g) Kalın Bağırsak : Đnce bağırsaktan anüse kadar uzanan 1,5 m uzunluğundaki borudur. Kalın bağırsakta mekanik veya kimyasal sindirim olmaz, villüsler bulunmaz. Kalın bağırsak; sindirilemeyip ince bağırsaktan kana geçemeyen besinlerin, sindirilip ince bağırsaktan kana geçemeyen besinlerin, sindirime uğramayan su, madensel tuzlar ve vitaminlerin bir süre depolanmasını, bunların içerisinden sindirilmiş besinler ile sindirime uğramayan su, madensel tuzlar ve vitaminlerin emilmesini ve kana verilmesini sağlar. Ayrıca geriye kalan atık maddelerin de sindirim sisteminin son bölümü olan anüse iletilmesini ve anüsten de dışkı yoluyla vücut dışına atılmasını sağlar. Kalın bağırsakta yaşayan bakteriler, bazı vitaminlerin üretilmesini sağlarlar. Đnce bağırsak ile kalın bağırsağın birleştiği yere kör bağırsak denir. Kör bağırsaktan çıkan uzantıya apandis denir. ı) Anüs : Kalın bağırsaktaki dışkının vücut dışına atıldığı yerdir ve sindirim sisteminin en son organıdır. 6- Sindirime Yardımcı Organlar : Karaciğer ve pankreas salgıladığı sindirim enzimleri ile sindirime yardımcı olan organlardır. Bu organlar salgılarını birer kanal yardımıyla ince bağırsağa verirler. a) Karaciğer : Karın boşluğunda, midenin sağ üst kısmında, diyaframın altında bulunan kırmızımsı kahverengi renkteki en büyük iç organdır. Karaciğer safra (öd) salgısını üretir, kandaki şeker (glikoz) miktarını ayarlar ve glikoz depolar, bazı vitaminleri üreterek depolar, zehirli maddelerin etkisini yok eder. Safra (öd) sıvısı, safra kesesinde depolanır ve buradan ince bağırsağa verilir. Safra (öd) sıvısı, büyük yağ moleküllerinin daha küçük parçalara ayrılmasını ve yağların mekanik sindirimini sağlar. Safra kesesi alınan insanlarda karaciğerin ürettiği safra salgısı doğrudan bir kanal ile ince bağırsağa verilir. Hastalarda yağların sindirimi güçleşir, şişkinlik duygusu oluşur. b) Pankreas : Midenin alt kısmında yer alan yaprak şeklindeki organdır. Pankreas, pankreas öz suyu salgısını üreterek ince bağırsağa verir. Pankreas öz suyu salgısında, karbonhidrat, protein ve yağların sindirilmesini sağlayan enzimler bulunur. Ayrıca salgıladığı hormonlar sayesinde kandaki glikoz (şeker) miktarını ayarlar. Pankreasında hastalık oluşan kişinin pankreasının tamamen alınması hayati tehlike oluşturur. Bu yüzden sadece bir kısmı alınabilir. 7- Besinlerin Sindirimi ve Sindirilen Besinlerin Kana Geçişi : Besin içeriklerinden karbonhidratlar, proteinler ve yağların sindirimi ince bağırsakta tamamlanır ve sindirilen besinler ince bağırsakta bulunan ve villüs (tümür) denilen çıkıntılardan kana verilir. Villüs denilen çıkıntılarda çok sayıda kılcal kan damarı bulunur. Villüsler, kıvrımlı yapısı sayesinde ince bağırsağın iç yüzey alanını genişleterek daha fazla maddenin emilimini sağlar yani sindirim hızını arttırır. Sindirilen besinler villüslerden emilerek kana geçer ve kan yoluyla hücrelere taşınır. Sindirilen besin içeriklerinin kana geçmesine emilim denir. Besin içeriklerinden su, mineraller ve vitaminler sindirime uğramadan kalın bağırsağa gelir ve kalın bağırsakta bir süre bekletildikten sonra kalın bağırsaktan emilerek kana verilir ve kan yoluyla hücrelere taşınır. Sindirim sadece midede gerçekleşmez. Ağız ve midede fiziksel; ağız, mide ve ince bağırsakta kimyasal sindirim gerçekleşir. 7
Yağlar ince bağırsakta sindirildikten sonra lenf damarlarına verilir ve lenf damarlarından kan dolaşımına karışır. Besin Maddesi (Đçerikleri) Beslenme Ağız Mekanik Kimyasal Yutak Sindirim Yok Yemek Borusu Sindirim Yok Mide Mekanik Kimyasal Đnce Bağırsak Sindirilen Karbonhidrat Protein ve Yağ Sindirilmeden Gelen,Vitamin, Su,Mineral Emilim Emilim Sağ Kulakçık Alt Ana Toplar Damar Toplar Damar Karaciğer Karaciğer Kapı Toplar Damarı Kılcal Kan Damarları Villüs (Tümür) Kalın Bağırsak 8- Enzimlerin Sindirimdeki Görevi : Enzimler, vücut tarafından üretilen özel moleküllerdir. Sindirim olayında kullanılan enzimler sindirim enzimleridir. Sindirim enzimleri büyük moleküllü besin içeriklerinin kimyasal sindirim sonucu kana ya da hücrelere girebilecek kadar küçük moleküller haline dönüşmesini sağlar. Besin içeriklerinin kimyasal sindirimlerinin başladığı ve bittiği yerler farklıdır. Besinler Kimyasal Sindirimin Kimyasal Sindirimin Tamamlandığı Başladığı Organ Organ Karbonhidratlar Ağız Đnce Bağırsak Proteinler Mide Đnce Bağırsak Yağlar Đnce Bağırsak (On Đki Parmak Bağırsağı) Đnce Bağırsak 9- Sindirim Sisteminin Sağlığını Etkileyen Faktörler ve Korunması : 1- Aşırı acı, baharatlı, ekşi, yağlı, tuzlu, çok sıcak ya da soğuk besinler yenmemelidir. 2- Yıkanmamış, temizlenmemiş, bayat ve çürük gıdalar yenmemelidir. 3- Alkol sigara, uyuşturucu kullanılmamalı, kafeinli ve asitli ve içecekler tüketilmemelidir. 4- Yemek sırasında ve yemekten sonra gerektiğinden fazla su içilmemelidir. 5- Sofrada dik oturulmalı, yiyecekler iyice çiğnenmeli, yavaş yenmelidir. 6- Yemekten sindirim sistemini yoracak kadar çok yemek yemeden kalkılmalıdır. 7- Lifli besinler yenilmeli, yemeğe taze meyve ve salata ile başlanmalıdır. 8- Yeterli, dengeli ve düzenli beslenilmeli, sık ve az miktarda yemek yenmelidir. 9- Stresten kaçınılmalıdır. 10- Bağırsakların çalışması için spor yapılmalıdır. 11- Yemekten sonra vücut dinlendirilmelidir. 12- Dişler temiz tutulmalı ve fırçalanmalıdır. 13- Yemeklerden önce ve sonra eller yıkanmalıdır. 14- Yatmadan önce yemek yenmemelidir. 15- Rahatsızlıklarda doktora gidilmelidir. 10- Yeterli ve Dengeli Beslenme : Vücudun günlük enerji ihtiyacının karşılanabilmesi, büyüme ve gelişmenin sağlıklı olabilmesi için gerekli olan karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, mineral ve su gibi besin içeriklerinin dengeli ve yeterli şekilde vücuda alınmasına dengeli beslenme denir. Her canlı vücudunun ihtiyacı olan besin miktarı; yaşa, cinsiyete, vücut büyüklüğüne ve yapılan işe göre değişir. Yeterli ve dengeli beslenme için besin gruplarından; Emilim 8
Karbonhidrat içeren tahıl grubundan en fazla, Vitamin içeren sebze ve meyve grubundan biraz daha az, Protein içeren et, balık ve yumurta ile süt ve süt ürünleri grubundan daha az, Yağ içeren yağ grubu besinlerden en az alınması gerekir. Yiyecek ve içecekler temiz ve taze olmalıdır. Sebze ve meyveler yıkanmadan yenilmemelidir. Yemeklerde yeteri kadar yağ, karbonhidrat, protein ve vitamin bulunmalıdır. Yağlı, unlu, şekerli, tuzlu besinler şişmanlığa neden olduğu için fazla tüketilmemelidir. Fazla yemek zararlıdır. Her besin grubundan yeterli oranda alınmalıdır. Yemekler düzenli aralıklarla ve belli öğünlerle yenmelidir. Bitkisel ve hayvansal gıdalar eşit oranda tüketilmelidir. Kaynağı bilinmeyen besin maddeleri tüketilmemelidir. Gelişme çağındaki çocuklara süt içme alışkanlığı kazandırılmalıdır. Katı yağ yerine sıvı yağ, kızartılmış yağ yerine kızartılmamış yağ kullanılmalı. Suda pişirilen besinler tüketilmeli. Yağ Yağ Grubu Protein Et Balık, Yumurta, Süt Süt Grubu Vitamin Sebze ve Meyve Grubu Karbonhidrat Tahıl, Makarna, Ekmek Grubu 11- Sindirim Sisteminde Görülen Hastalıklar : Sindirim sisteminde; kolera, dizanteri, ülser, tifo, ishal, siroz, sarılık (Hepatit B) (KÜT DĐSS), apandisit, gastrit, gaz şişkinliği, gıda zehirlenmesi, hıçkırık, kabızlık, karın ağrısı, kusma, mide yanması, reflü, hazımsızlık, kolon kanseri, safra kesesi şikâyetleri gibi hastalıklar Bu hastalıklardan bir kısmı iyi yıkanmamış, temizlenmemiş ve pişirilmeden yenen besinlerle vücuda giren bağırsak solucanı, kancalı kurt, şerit (tenya) ve kıl kurdu gibi zararlı mikroorganizmalar (parazitler) nedeniyle ortaya çıkar. Sindirim sistemi hastalıklarının tedavisinin yapıldığı (hastane) bölümlere gastroloji denir. a) Gastrit : Alkol, tütün, kimyasal maddeler ile bakteriler ve virüslerden dolayı midenin iç yüzeyindeki zarın iltihaplanmasıdır. b) Ülser : Mide ve on iki parmak bağırsağının iç yüzeyindeki koruyucu (mukoza) tabakanın alkol, sigara, asitli içecekler ve mide öz suyu nedeniyle aşınması sonucu oluşur. c) Kabızlık : Kalın bağırsak hareketinin yavaşlaması sonucu dışkılama sayısının azalması durumudur. Suyun fazla emilmesi sonucu dışkı katılaşır. Uzun süren kabızlık hemoroite (basura) neden olur. d) Đshal : Dışkının sık, sulu veya yumuşak çıkması durumudur. Đshal, kalın bağırsağın yeterince sıvı emmemesinden kaynaklanır. Yanlış beslenme ya da besin ve sularla vücuda alınan mikroorganizmaların kalın bağırsağın düzenli çalışmasını engellemesi ile ortaya 9
çıkar. Kalın bağırsakta su çok az emildiğinden dışkı ile su kaybı olur. Vücudun su ve mineralleri kaybetmesine yol açar. Küçük çocuklarda ölüme yol açabilir. e) Gıda zehirlenmesi : Bozulmuş, mikroplu veya kirli besinlerin yol açtığı bir hastalıktır. f) Reflü : Mide asidinin mideden yemek borusuna geri kaçması ve yemek borusunda uzun süre kalması sonucu yemek borusunda yanma olmasıdır. Stres, gazlı içecekler, çay ve kahve türü içecekler reflüyü arttırır. Reflü haslarında sürekli ağızdan gaz çıkarma, yemek borusunda yanma, göğüste yanma ve ağrı hissi görülür, kalp şikayeti oluşur. g) Apandisit : Đnce bağırsağın kalın bağırsağa bağlandığı yer olan apandis adı verilen çıkıntının iltihaplanmasına apandisit denir. Đltihaplı bölümün ameliyatla kesilip çıkartılması ile tedavi edilir. h) Hıçkırık : Diyafram kasının birden kasılması sonucunda ses tellerinin arasındaki açıklığın istem dışı kapanması ile gerçekleşen ani soluk alımı ve bu sırada bir ses dışarı çıkmasıdır. ı) Hazımsızlık : Tüketilen besinlerin midede sindirilememesi sonucu oluşur. i) Kolera : Kolera bakterisinin neden olduğu bağırsak enfeksiyonu ve şiddetli ishal ile ortaya çıkan bir hastalıktır. Kolera genellikle, dışkı bulaşmış kirli su ya da bu sularla yıkanmış yiyecekler aracılığı ile yayılır. Ağızdan sıvı tedavisi ile hastalık tedavi edilebilir. j) Dizanteri : Đnsanlarda kanlı ishal, şiddetli karın ağrısı, gerekmediği halde dışkılama isteği duyma, bağırsak yaraları gibi belirtiler gösteren hastalıktır. Kirli su ve besinlerle bulaşır. k) Kolon Kanseri : Kolon olarak adlandırılan kalın bağırsakta görülen kanseri çeşitidir. Kesin nedeni bilinmemekle birlikte beslenme şekli ile genetik ve çevresel faktörlerin etkisi vardır. l) Siroz : Alkol ve sigara nedeniyle karaciğer hücrelerinin kendini yenileyememesi sonucu oluşur. m) Tifo : Kirli içme suları ve pis yiyeceklerden geçen mikropların (basillerin) oluşturduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Genelde salgın şeklinde n) Sarılık : Kandaki vücuda renk veren maddelerin değerinin değişmesi sonucu deri ve mukozaların sarı renk alması durumudur. Hepatite yol açan A,B,C,D,E virüsleridir. Bunun dışında atık maddeler ve radyasyon sonucu da oluşabilir. 10
TABLOSU BESĐN ADI KARBONHĐDRATLAR YAĞLAR PROTEĐNLER BULUNDUĞU FAZLA BULUNDUĞU Ekmek Pilav Patates Şekerli Besinler ve Süt AZ BULUNDUĞU Sebze ve Meyve FAZLA BULUNDUĞU BĐTKĐSEL Ceviz Fındık Mısır Ayçiçeği Zeytin Pamuk Çekirdeği Fıstık Soya Fasulyesi Susam FAZLA BULUNDUĞU HAYVANSAL Tereyağı Kuyrukyağı Đç yağı AZ BULUNDUĞU Sebze ve Meyve FAZLA BULUNDUĞU HAYVANSAL ve Süt Sakatat Tavuk FAZLA BULUNDUĞU BĐTKĐSEL Kuruyemişler SĐNDĐRĐME ETKĐ EDEN ENZĐMLER ĐNCE AĞIZ MĐDE BAĞIRSAK Pityalin Enzimi Amilaz Enzimi Laktaz Enzimi Maltaz Enzimi Sukraz (Sakkaraz) Enzimi Erepsin Enzimi Lipaz Enzimi MONOMER YAPTIĞI (YAPITAŞI) BAĞ Monosakkaritler Glikoz Fruktoz Galaktoz Yağ Asitleri Gliserol (Gliserin) Glikozit Ester OLAY Glikozitleşme Esterleşme Pepsin Enzimi Kazein Enzimi (Bebeklerde) Tripsin Enzimi Amino Asit Peptit Peptitleşme 11
YAĞDA ERĐYEN VĐTAMĐNLER SUDA ERĐYEN VĐTAMĐNLER VĐTAMĐN ADI A D E VĐTAMĐNĐN GÖREVĐ Büyüme ve gelişmeyi sağlar. Kemiklerin gelişmesini sağlar. Gözü ve görmeyi güçlendirir. Gece körlüğünü önler. Üreme olayında görevlidir. Vücudu mikroplara karşı korur. Deri sağlığı için gereklidir. Kemiklerin ve dişlerin gelişmesini sağlar. Diş çürümelerini ve diş etlerinin çekilmesini önler. Çocuklarda raşitizm, büyüklerde osteomalizi denilen kemik erimesi hastalığını önler. Kalsiyum ve fosfor gibi madensel tuzların emilmesini ve kemiklerde depolanmasını sağlar. Sinir sistemini güçlendirir, ruhsal bozuklukları önler. Üreme organlarının gelişmesini sağlar. Kısırlığı önler, üreme olayına yardımcı olur. A vitamininin kullanılmasını sağlar., kalp ve damar hastalıklarını önler. VĐTAMĐNLER TABLOSU EKSĐKLĐĞĐNDE VÜCUTTA GÖRÜLEN BELĐRTĐLER Kalp ve böbrek hastalıkları oluşur. Kemikler ve dişler kolay kırılır. Gece körlüğü oluşur. Deride pullanma, kepeklenme, kuruma Vücut direnci azalır. Büyüme bozukluğu Çocuklarda Raşitizm denilen kemik erimesi hastalığı oluşur. Yetişkinlerde Osteomalazi denilen kemik yumuşaması hastalığı oluşur. Osteoporoz denilen delikli kemik oluşumu gerçekleşir. Diş etleri çekilir ve diş çürümesi Kısırlık Kansızlık Büyüme bozukluğu, kalp ve damar hastalıkları K Kanın pıhtılaşmasını sağlar Kanın pıhtılaşması gecikir. B 1 (Thamin) B 2 (Riboflavin) B 3 (Niasin) B 5 (Pantotenik Asit) B 6 (Pridoksin) B 7 (Biotin) B 9 (Folik Asit) B 12 (Kobalamin) C Sinir sistemini düzenler. Karbonhidrat, protein ve yağlardan enerji elde edilmesinde kullanılır. Görme olayında etkilidir Demirin emilmesini sağlar. Yiyeceklerden enerji elde edilmesini sağlar. Karbonhidrat, protein ve yağların yapı malzemesi olarak kullanılmasını sağlar. Karbonhidrat, protein ve yağların yapı malzemesi olarak kullanılmasını sağlar. Kanda hemoglobin üretilmesini sağlar. Üre, yağ asidi ve amino asitlerin üretilmesine yardımcı olur. Amino asitlerin ve kan hücrelerin yapımını sağlar. Nükleik asitlerin yapısına katılır. Amino asit ve proteinlerin üretimi için gereklidir. Kemik iliğinde kan hücrelerinin yapımına yardım eder Böbrek ve karaciğer hastalıklarını önler. Kemiklerin gelişmesine yardım eder. Diş ve diş etlerinin gelişmesine yardım eder. Vücudu mikroplara karşı korur. Kasların gelişmesine yardım eder. Sinir sisteminde, zihinsel faaliyetlerde bozukluk, eklem yerlerinde şişme ve kalp yetmezliğine yol açan beriberi hastalığı oluşur. Ciltte beyazlıklar ve yaralar Sinir sistemi bozuklukları Sinir sisteminde bozukluk, anormal davranışlar ve deride yarların oluşmasına neden olan pellegra hastalığı oluşur. Deride yaralar oluşur. Saç rengi değişir. Saç dökülmesi Sinir sistemi bozuklukları Havale Anemi hastalığı Sinir ve sindirim sisteminde bozukluk. Anemi hastalığı Deride yaralar oluşur. Kansızlık Yorgunluk ve baş ağrısı Sinir sistemi bozuklukları Diş etlerinde kanama Eklemlerde şişlik ve ağrılar, yaralarda geç iyileşme şeklinde ortaya çıkan skorbüt hastalığı Tembellik, yorgunluk, isteksizlik BULUNDUĞU Tereyağı Yağı ve Süt Yeşil Sebze Yağı Tereyağı Bitkisel Yağlar Yeşil Sebzeler Yeşil Sebze Havuç Salatalık Kaysı Çilek Karnabahar Meyveler Sarısı Tahıl ve tahıl Bitkisel Yağ Domates Ispanak Lahana Tahıl Kabuğu (Kepek) Böbrek Bira Mayası Dalak Buğday Pirinç Böbrek ve Süt Böbrek Kalp ve Süt ve Süt Ispanak Ve Süt Kuşburnu Kırmızıbiber Yeşil Sebze Portakal Limon Kuru Baklagiller Yeşil Sebzeler Ceviz Fındık Fıstık Kuru Baklagiller Kuru Baklagiller Kuru Baklagiller, Meyveler Domates Çilek Kızılcık Patates 12
MĐNERALĐN ADI Kalsiyum (Ca) Demir (Fe) Đyot (I) Flor (F) Fosfor (P) Sodyum (Na) Potasyum (K) Klor (Cl) Magnezyum (Mg) Kükürt (S) Çinko (Zn) MĐNERALĐN GÖREVĐ Kasların kasılmasını sağlar. Kanın pıhtılaşmasını sağlar. Kemik ve dişlerin yapısına katılır, gelişimini sağlar. Sinirlerde uyartıların (impulslarının) iletimini sağlar. Enzimlerin çalışmasında görevlidir (aktivasyonunu sağlar). Kana kırmızı rengini veren ve kanda oksijen ve karbondioksit taşıyan hemoglobinin yapısına katılır. Bazı enzimlerin yapısına katılır. Tiroit bezinin çalışmasını sağlayan tiroksinin hormonunun yapısına katılır. Dişlerin yapısına katılır ve diş çürümelerini önler. MĐNERALLER TABLOSU EKSĐKLĐĞĐNDE VÜCUTTA GÖRÜLEN BELĐRTĐLER Büyümeyi engeller. Kemik ve dişlerin gelişimini engeller. Çocuklarda raşitizm denilen kemik erimesi hastalığını önler. Yetişkinlerde osteomalazi denilen kemik yumuşaması hastalığını önler. Yetişkinlerde osteoporoz denilen delikli kemik oluşumu hastalığını önler. Anemi (kansızlık) oluşur. Kronik yorgunluk, güçsüzlük Guatr hastalığı oluşur. Cücelik Diş çürümesi Kemik güçsüzlüğü BULUNDUĞU FAZLALIĞINDA VÜCUTTA GÖRÜLEN BELĐRTĐLER HAYVANSAL Đştahsızlık Kas güçsüzlüğü Ateş Peynir Deniz Çocuklarda zehirlenme Kırmızı Et iltihabı Beyaz Et Kilo kaybı Sinirlilik, huzursuzluk, sıcağa tahammülsüzlük, terleme, kas gücü kaybı ve çarpıntı Dişlerde sararma (skorbüt) Kemik ve dişlerde bozulma Ca ile birlikte kemik ve dişlerin yapısına katılır gelişimi sağlar. Kemiklerde Ca miktarı azalır. Protein, karbonhidrat, yağ, ATP Kemik yumuşaması Kas Kasılmasında bozukluk ve nükleik asitlerin yapısına katılır Düzensiz alyuvar üretimi Protein, karbonhidrat ve yağlarda Metabolik bozukluk Çene bozuklukları enerji depolanmasını sağlar. ph dengesini sağlar Kas ve sinir sisteminin Güçsüzlük Yüksek tansiyon çalışmasına yardım eder. Kas krampları Ödem oluşur. Hücre içi ve dışı su ve ph Đshal Böbrek hastalıkları dengesini ayarlar. Kasların ve sinirlerin çalışmasında etkilidir. Hücre içi ve dışı su ve ph Kas ve sinir güçsüzlüğü dengesini ayarlar. Hücrenin çalışmasını kontrol eder. Hücre içi ve dışı su ve ph Vücut sıvıları fazla bazik özellik dengesini ayarlar. gösterir. Midede hidro klorik asit salgısına Kabızlık katılır. Kilo kaybı Kemiklerin ve dişlerin yapısına katılır, gelişmesine yardım eder. Sinirlerde uyartıların iletilmesine yardım eder. Kasların çalışmasına yardım eder. Klorofilin yapısına katılır. Karbonhidrat ve yağ sentezlenmesine yardım eder. Bazı amino asitlerin yapısına katılır. Enzimlerin çalışmasını hızlandırır. Kısırlık Yaraların iyileşmesini sağlar. Büyüme ve gelişmeye yardım Koku ve tat alma duyusunu eder. etkiler. Enzimlerin çalışmasını Zihinsel uyuşukluk hızlandırır. Bağışıklık sistemini güçlendirir. Hücreleri yaşlanmaya karşı korur. Anormal kalp atışı Kas güçsüzlüğü Zihinsel yorgunluk Soğuk ve renksiz deri oluşumu Kusma ve zehirlenme Refleks kaybı Uykusuzluk Koma Ölüm Deniz Karides Midye Deniz Kırmızı Et lü Yiyecekler Sarısı Böbrek Büyüme yavaşlar. Büyüme yavaşlar Deniz Đstiridye Kırmızı Et Kümes Hayvanları BĐTKĐSEL Lahana Zeytin Kereviz Semizotu Maydanoz Ceviz Pekmez Yeşil Sebze Đyotlu Yemek Tuzu Taze Meyve ve Sebze Su Fındık Ceviz Badem Ekmek Zeytin Ispanak Tuz Havuç Enginar Zeytin Tahıl Su Sofra Tuzu Ceviz Fındık Soğan Yeşil Sebze Ceviz Fındık Tahıl Fasulye Bezelye Fındık 13