KIRGIZĠSTAN TAVUKÇULUK SEKTÖRÜ RAPORU

T.C. BİŞKEK BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ KIRGIZĠSTAN TAVUKÇULUK SEKTÖRÜ RAPORU 2013 BİŞKEK 1

TAVUKÇULUK SEKTÖRÜNÜN GENEL ÖZELLĠKLERĠ Sağlıklı beslenme konusunda her geçen gün daha da duyarlı davranmaya başlayan tüketiciler kırmızı ete alternatif olarak, daha az yağlı olan kanatlı etlere yönelmişlerdir. Son 20 yıldır bütün dünyada kanatlı et üretimi ve tüketimi sürekli bir artış içindedir. Kırgızistan da da kanatlı etinin kırmızı ete göre fiyat avantajı olması nedeniyle talep artmaya başlamıştır. Tavuk Etinin Tanımı ve Özellikleri Tavukçuluk ; tavukların, et, yumurta ve diğer yan ürünlerinin elde edilmesi amacı ile yetiştiriciliğinin yapıldığı hayvancılık kolu. Tavukçuluk ürünleri, günümüzün önemli bir sorunu olan yetersiz beslenme üzerinde anahtar konumdadır. Çünkü tavukçuluk ürünleri, doğası gereği bol miktarda, oldukça hızlı ve en düşük maliyetli ürün grubudur. Tavuk etinin protein içeriği kırmızı et ile aynı seviyelerde, yağ içeriğinin ise daha düşük olması nedeniyle aynı zamanda daha sağlıklıdır. Tavuk etinde yağ, etin içinde değil, karın boşluğu ve deri altında toplanmıştır. Diyet yapanlarca bu kısımların ayıklanması tavuk etindeki yağ oranını önemli ölçüde düşürmektedir.günümüzde insanlar kilo almak endişesiyle yağsız et yemeyi tercih etmektedirler. Diğer taraftan tavuk etinin yağı, derisinde olduğundan, derisini yemeksizin tavuk eti tüketildiğinde %1-3 gibi son derece düşük yağlı et tüketilmektedir. Günde 100gr beyaz tavuk eti tüketilmesiyle ağır işlerde çalışanların bile günlük gereksinimlerinin büyük bir miktarı karşılanmaktadır. Tavuk eti sodyum,potasyum,magnezyum,kalsiyum,demir,fosfor,kükürt,klor ve iyot bakımından oldukça zengin bir besin maddesidir. Tavukların üreme ve çoğalmadaki üstün yetenekleri, hayvancılık sektörünün en önemli kozu haline gelmesini sağlamıştır. İslah edilmiş yumurtacı bir tavuk 64 haftalık verim döneminde 345 yumurta yumurtlayabilmektedir. KIRGIZĠSTAN DA TAVUK ÜRÜNLERĠNĠN PAZAR KOġULLARI Kırgızistan da geleneksel bir ekonomik faaliyet olan hayvancılık, ülkede önemli gıda, gelir ve istihdam kaynağı olarak ulusal ekonomiye büyük katkılarda bulunmaktadır. Ülkenin dağlık yapısı ve doğal koşullarının elverişliliği nedeniyle gelişme ve yüksek katma değer yaratmada büyük bir potansiyel taşıyan hayvancılık sektörü toplam tarımsal üretimden 2

aldığı %41 lik payla kırsal ekonominin en güçlü alt sektörü olarak öne çıkmaktadır. Diğer taraftan hayvancılık sektörünün bir dalı olarak tavukçuluk günümüz sosyal ekonomik koşullar göz önüne alındığında halk tarafından önem verilmeye başlamıştır. Kırgızistan da kanatlı sektörü 1960 lı yıllarda gelişmeye başlamış olup, 1980 li yıllarda en yüksek seviyelere ulaşmıştır. Bu yıllarda ülkenin tavukçuluk sektörünü yeniden yapılandırmak, tavuk sayısını arttırmak ve tavuk eti yumurta üretimini arttırmak yönünde büyük reformlar yapılmıştır. Ülkeye yüksek verimli tavuk çeşitleri getirilmiş, Kırgızistan iklim şartlarına uygun çeşitlerin üretilmesi sağlanmış olup, sonuçta Kırgız tavuğu Orta Asyada et ve yumurtacı tavuklarının tek çeşididir. Kırgız tavuğu yerel kurak ve iklim şartlarına uyarlanmış, karasal iklimi ile düz ve yüksek dağlı bölgelerde çabuk adapte edilmiştir. Bu tür tavuk cinsi, legorn, plimutroka ve nyuhempşir tavuk cinslerinin karışımından ortaya çıkmış olup, et ve yumurta üretiminde verimli ve gelirli cins olarak sayılmaktadır. Et-yumurtacı tavuğu yetiştirmenin avantajı yumurta verimliliğinin, erken gelişmesidir. Ülkede çiftliklerin kurulması ile et-yumurtacı tavuğun yetiştirilmesine talep artmıştır. Üretim 1960-80 yılları arasında 12 büyük devlet tavuk fabrikası, 7 kuluçka tavuk istasyonu, yüzlerce küçük çaplı tavuk çiftlikleri faaliyet göstermekteydi. 1986 yılında tavuk sayısı 5,9 milyon adet olup, 526 milyon adet yumurta, 23,6 bin ton tavuk eti üretilmekte, 1 tavuk 1 yılda 200 yumurta üretebilmekte idi. 1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Kırgızistan planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçmiştir. Planlı dağıtım sisteminde çalışmış büyük tavuk fabrikaları piyasa şartlarına daha hazır değillerdi. Planlı ekonomide fabrikada üretilen yumurta ve tavuk eti düzenli olarak dağıtım ve satış noktalarına gönderilmekteydi. Piyasa ekonomisine hazır olmayan fabrikaların üretimi çok kısa bir süre içinde çökmüştür. Tavuk sayısı azalmış ve 1991 yılında 13,6 milyon tavuk mevcut iken 2000 yılında 3,1 milyona düşmüştür. Yumurta verimliliği 200 adetten 116 adete gerilemiştir. Hindi, kaz ve ördeklerin çoğunluğu özel evlerde yetiştirilmektedir. 1990 yılında ülkede 13,9 milyon adet tavuk, 713,8 milyon adet yumurta üretilmekteydi. Bu yıllarda tarım sektörünün tamamen yeniden yapılanması nedeniyle 1994-1995 yıllarında faaliyet gösteren tavuk çiftlikleri üretimlerine ara vermişlerdir. 3

Halihazırda Kırgızistan tavukçuluk sektörünü 4 şirket temsil etmekte olup, bunlardan 2 fabrika et ve yumurta üretmekte, 2 fabrika kuluçka civciv ve yumurta istasyonu olarak faaliyet göstermektedir. Tavuk eti üretimi yapan ciddi bir fabrika bulunmamakta olup, tavuk eti üretimini yapan 2 fabrika da yumurtacı tavuğun verimliliğinin düşük olması nedeniyle kesilerek satılmaktadır. Diğer taraftan tavukların evlerde yetiştirilip kesildiği bilinmektedir. Esas tavuk eti üretiminde uzmanlaşabilecek broiler fabrikası olarak Ular Fabrikası yapılandırılmış, ancak finansman kaynaklarının kıt olması nedeniyle söz konusu modernizasyon tamamlanmamıştır. Bu nedenle pazarda yerinde tavuk etinin üretip satmaya hazır yatırımcı beklenmektedir. Bu açıdan sektör yatırıma tamamen açık bulunmaktadır. Kırgızistan da et üretiminin %48,5 ini sığır eti, %24,3 ünü koyun eti, %8,8 ini domuz eti, %14,8 ini at eti ve %3,6 sını kümes hayvanları ve tavşan eti oluşturmaktadır. Kırgızistan da 2011 yılında 2,9 milyon adet yumurta 2010 yılına göre fazladan üretilmiştir. Issık Göl bölgesi hariç tüm bölgelerde yumurta üretimi artmış, Issık Göl bölgesinde yer alan Şumkar A.Ş. bu sene 120 ton tavuk eti üretimi (bir önceki sene sadece 5 ton) nedeniyle yumurta üretimi azalmıştır. Kırgızistan da 2009 yılında sadece 4 bin ton tavuk eti üretilmiş olup, 2008 yılına göre %37,5 oranında azalmıştır. K.C. Tarım Bakanlığı verilerine göre tavuk eti üretiminde yaşanan bu düşüşün tüketilen ürünlerin önemli bir kısmının, düşük üretim kapasitesine sahip küçük kesimhanelerde veya hane evlerde bizzat kendileri kayıtdışı olarak işlenmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Kırgızistan da tavuk eti üretim miktarına ilişkin istatistiki bilgiler piyasa durumunu tamamen açıklayamamaktadır. Tablo 1: Tavuk eti üretimi (bin ton) 2005 2006 2007 2008 2009 Değişim % 2008-2009 Üretim 5,4 5 5,3 6,4 4-37,5 Kaynak: K.C. İstatistik Komitesi Tabloda görüldüğü gibi üretim 2009 yılında 2008 yılına göre %37,5 oranında azalmışken ithalat %42,7 oranında arttığı görülmektedir. Yerel üretimin azalması ile pazarı ithal ürünlerin hakim olması kaçınılmazdır. Özellikle tüketicilerin ekonomik durumu değerlendirilirse ithal ürünler yerel ürünlere nazaran çok ucuz olması nedeniyle ithal ürünlere tercih artmaktadır. 4

Resim 1: Tavuk eti üretimi ve ithalatı 70 60 50 40 30 Üretim İthalat 20 10 0 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: K.C. İstatistik Komitesi Resim 2. Yumurta Üretimi Kırgız Cumhuriyeti'nde yumurta üretimi (milyon adet) 298,7 267,6 227,8 243,1 207,6 373,7369,318369,334 343,2 317,5 1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 yıllar Kaynak: K.C. İstatistik Komitesi Bilindiği gibi Kırgızistan fabrikaları daha çok yumurta üretimine yönelmiş olup, 2009 yılı 369 milyon adet yumurta üretilmiştir. Resim 3. Kanatlıların Verimliliği Kırgız Cumhuriyeti'nde kanatlı verimliliği (adet/yıl) 114 119 119 118 119 123 125 125 124 120 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 K.C. İstatistik Komitesi yıllar Kaynak: 5

Yumurtacı kümes hayvanlarının verimliliği düşük olup, 2009 yılı verilerine göre 120 adet yumurta olarak kaydedilmiştir. Resim 4. Çiftliklere göre mevcut kanatlıların payı 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 49 47 45 57 48 36 33 33 27 35 15 20 22 16 18 2005 2006 2007 2008 2009 Haneler Çiftlikler Devlet Üretme Çiftikleri ve Kopperatif İşletmeler Kaynak: K.C. İstatistik Komitesi Ülkede tavuk üretimi çok da artmadığı görülmekte olup, toplam tavuğun %48 i ev hanelerinde %35 i çiftliklerde ve çok az oranda devlete ait çiftlikler ve Kopperatif işletmelerde bulunmaktadır. Tavuk sayısının en çok hanelerde olmasına rağmen bunlar yumurtacı olup, tavuk eti üretimi için çok az miktarda tüketilmekte ve çoğunlukla ekonomik amaçla değil kendi tüketimleri için kullanılmaktadır. Özellikle tavuklar küçük çaplı çiftlikler ve evlerde bulunmaktadır. %18 si büyük tavuk fabrikalarında bulunmaktadır. İşletmeler bazında değerlendirildiğinde çiftlik işletmelerinin üretimindeki payının arttığı, buna karşılık hanelerin, kooperatif işletmeler ile devlet üretim çiftliklerinin paylarının nispeten azaldığı görülmektedir. Bu değişim, çiftlik işletmelerindeki hayvan sayısının artışına bağlanabilir. Toplam kümes hayvanlarının %92 sini (4, 112.3 bin adet) besi tavukları ve horozlar, kalanı yumurta tavukları (2,927.1 bin adet) oluşturmaktadır. 6

Resim 5. 2008 yılında Kırgızistan bölgelerindeki kanatlıların sayısı Batken 249 bin baş Issık Göl 728 bin baş Oş 653 bin baş Çüy 1751 bin baş Celalabad 708 bin baş Narın 170 bin baş Talas 246 bin baş 246 bin baş 170 bin baş Talas Narın 5% 708 bin baş 4% Celalabad 16% 249 bin baş Batken 6% 728 bin baş Issık Göl 16% 1751 bin baş Çüy 39% Kaynak: K.C. İstatistik Komitesi 653 bin baş Oş 14% Resimde görüldüğü gibi tavuk en çok Kırgızistan ın Çüy bölgesinde yetiştirilmektedir. Bunun nedeni de halkın daha yoğun olması ve tüm iletişim altyapısının mevcut olmasından kaynaklanmaktadır. İkinci sırada Celalabad ve Issık Köl bölgeleri gelmektedir. Ancak bu bölgeler sadece iç tüketim için kullanılmakta olup, taşıma maliyetlerin yüksek olması nedeniyle çoğu zaman başka bölgelere tedariği mümkün olmamaktadır. Narın bölgesinde hava durumunun daha sert ve soğuk olması nedeniyle daha çok küçük ve büyük baş hayvancılığa önem verilmektedir. Bu nedenle tavuk fabrikası da kurulmamıştır. Ev hanelerinde de az sayıda tavuk yetiştirilmektedir. Halihazırda Kırgızistan da 4 tavuk fabrikası bulunmaktadır: Ak Kuu A.Ş., Ular A.Ş., Tri T Ltd. Şti, Şumkar A.Ş. dir. Tablo 2: Fabrikaların kısaca özellikleri: Fabrika adı Üretim Kapasite Uzaklık Et (Ton) Yumurta Hava limanı Demir yolu (milyon adet) Şumkar A.Ş. Yumurta 1500 40-42 60 3 Ak Kuu A.Ş. Yumurta 1178 40-50 39 1 Ular A.Ş. Yumurta 1910 6-7 30 40 7

Tri T Ltd. Şti. Damızlık tavukçuluk 60 bin. baş 100-150 40 4 Kaynak: Tarımda Rekabetedebilirlik Merkezi Bunlardan Şumkar Tavuk Fabrikası almaktadır. Issık Göl bölgesinde, kalanı Çüy bölgesinde yer Şumkar tavuk fabrikası Issık Göl bölgesi ve Çüy bölgesi piyasasına çalışmaktadır. Diğerleri daha çok Çüy bölgesi piyasasına ürün sağlanmaktadır. Tarım Bakanlığı yetkilileri tarafından Kırgızistan da giderek artan işletme sayısına rağmen işlenmiş et üretim miktarında düşüş görüldüğü, bu durumun aslında, kayıtdışı faaliyet gösteren küçük kesimhaneler tarafından üretim miktarının olduğundan az gösterilmesinden kaynaklandığı, diğer taraftan, hayvan hastalıkları nedeniyle özellikle Rusya tarafından et ithalatına getirilen sınırlamalar nedeniyle ihracatta yaşanan sıkıntıların et üretimi üzerindeki bir diğer baskı unsuru olduğu ifade edilmektedir. Tüm fabrikalar genel olarak iç piyasaya yönelik üretim yapmaktadırlar. Kırgızistan ın uluslararası ticaretinin önemli bir kısmı kayıt dışı olması nedeniyle resmi istatistiklerde izlenememektedir. Kümes hayvanları ithalatının azaltılarak yerel üretimin talebi karşılayacak seviyeye getirilmesinde et tavukçuluğunda mevcut üretim çiftliklerinin modernizasyonu ile yeni üretim çiftlikleri kurulmasının teşvik edilmesi yararlı olabilir. Üretimde yaşanan sorunlardan üretim hacminin ve verimliliğinin düşük olması ve işleme sanayinin zayıflığıdır. Bunların nedenlerini ortaya koyabilmek için Kırgızistan tavuk fabrikalarının bulunduğu koşullar ve üretim süreci incelenmesine gayret gösterilmiştir. Tri T Ltd. Şti. Tavuk Fabrikası Adresi: Kant Şehri, Çüy bölgesi 8

Tri T Ltd. Şti Kırgızistan da halihazırda Damızlık tavuk fabrikası statüsünü taşıyan tek şirkettir. 1998 yılından itibaren faaliyet göstermektedir. Kırgızistan da yumurta, günlük civcivlerin çıkarılması, iyot ve mikro vitaminlerle zenginleştirilmiş yemek yumurtası üretmektedir. Fabrikada kaliteye çok önem verilmekte olup, kendi modern İFA labaratuarı bulunmakta, belli planlama kapsamında zamanında aşılama sistemi, sıkı veterinerlik ve sıhhi normlar tavukların iyi beslenmesine yol açmakta ve yüksek kaliteli ürün üretilmesine elverişli şartları oluşturmaktadır. Üretiminde kendi arazilerinde yetiştirilmiş yem ve DSM, Nutritional Products gibi dünya markalarının premisk ve bio ilave maddeleri kullanılmaktadır ve özel yem rasyonu uygunlanmaktadır. Tri T Şirketi, verimli ve daha karlı Hy Line İngiliz ve Rodonit 2 damızlık tavukların yumurtası, günlük civcivleri üretmektedir. Şirket aynı zamanda, premiks, vitamin, ve diğer yem ilave gıdalarının dünya lideri konumunda olan DSM şirketinin resmi bayisidir. Tri T şirketi, Kırgızistan ın tüm tavuk fabrikalarını ve Kazakistan ın bazı tavuk fabrikalarını damızlık civciv ile sağlamakta, şirketin uzmanları veterinerlik, hayvan sağlığı, araştırma labaratuar alanlarında her zaman danışmanlık yapmaktadırlar.şirket kendi perakende tedarik sistemine sahip olup, yaklaşık 500 perakende ticaret ve gıda üretimi alanında faaliyet gösteren işletmeleri yumurta sağlamaktadır. Son iki yılda yumurtacı tavukların bakımı için üç tesis inşaa edilmiş ve modern otomatik tavuk fabrikası cihaz ve ekipmanları montaj edilmiştir. Big Dutchman, Specht markalı Alman cihazları ile kuluçka istasyonu yeniden monte edilmiştir. Kırgızistan ın tüm tavuk fabrikalarına hizmet eden İFA analizi bazında veterinerlik ve yem labaratuarı kurulmuştur. 9

Ular A.Ş. Tavuk Fabrikası Kırgızistan da eski ve Sovyetler döneminde en büyük tavuk fabrikalarından biri olan Ular Tavuk Fabrikasında halihazırda 100 işçi çalışmaktadır. Zamanında en büyük tavuk fabrikalarından biri olmasına rağmen, Sovyetlerin dağılmasından sonra gelen reformlar ve özelleştirme nedeniyle fabrika üretimini durdurmuştur. Halihazırda fabrika yıllık 6-7 milyon adet yumurta üretmektedir. Üretim teknolojisi ve cihazlarının eskimesine rağmen üretim kapasitesi %75 oranında kullanılmaktadır. Şirketin toplam arazisi 327 hektardır. Bunlardan 141 hektarı ekim arazisi ve ormandır. Bina ve üretim tesisleri 52 hektar arazide yer almaktadır. Fabrika üretim tesisi Sovyetler dönemiden kalmış olup, moderleştirilmesi gerekmektedir. Ak Kuu Tavuk Fabrikası Kırgızistan ın başkenti Bişkek e en yakın yerleşen fabrikadır. Sokuluk Tavuk fabrikası olarak bilinen bu fabrika yıllık 40-50 milyon yumurta üretimi kapasitesi vardır. Fabrikanın başkente yakın olması avantajına rağmen üretim tesislerinin eski olması sorunu mevcuttur. Kalifiye elemanlarının olmaması mevcut üretim kapasitesinin arttırılmasını da etkilemektedir. Söz konusu tavuk fabrikası aynı zamanda çok az miktarda tavuk eti üretimi yapmaktadır. Şumkar A.Ş. Issık Göl Tavuk Fabrikası. Kırgızistan ın Issık Göl bölgesinin Sarı Kamış köyünde yer almıştır. Şumkar Fabrikası yumurta üretimini yapan Şumkar IKKF ve tavuk eti üretimi yapan Şumkar Broiler olmak üzere iki büyük şirketten oluşmaktadır. Yaklaşık 150-170 bin yumurtacı tavuk ve 40 bin civcivi olan yumurta fabrikası yıllık 40-42 milyon yumurta üretmektedir. Şumkar Broiler fabrikası ise 2010 yılı itibariyle 1500 ton tavuk eti üretmiştir. Fabrikanın ürünleri genel olarak iç piyasaya (%80-85) ve çok az miktarda Kazakistan a (%15-20) ihraç edilmektedir. Kalifşye uzmanların bir araya gelmesi ile kurulan bu fabrika çok kısa süre içinde piyasaya 10

kaliteli ürün sunmaya başlamıştır. Fabrikanın temel özelliği fabrika bazında kuluçka ve tavukçuluk araştırma merkezinin kurulmasıdır ki, bu Kırgızistan da bir ilktir. 2010 yılında 373,68 milyon adet yumurta üretilmiş olup bir önceki seneye göre %101,2 oranında artış olmuştur. Tarım Bakanlığı 2011 yılında yumurta üretiminin 382,94 milyona ulaşması beklemektedir. İskra Asya A.Ş. (Çüy Tavuk fabrikası) Adresi: Çüy bölgesi, İskra köyü Tel: 0996 31 38 5 61 70 Çüy Tavuk Fabrikası, 1 yılda 10 milyon tavuk eti üretmekteydi. Demir yolu ve karayoluna yakındır. Yaklaşık 450 kişi çalışmakta olup, et ara malları, tavuk kıyması ve tavuk eti üretilmektedir. Özel şahsa aittir. Kırgız Rus Ortaklığı İskra Asya A.Ş. 2008 yılına kadar yumurta üremini yapmaktaydı. 2008 yılında tamamen tavuk eti üretimine yönelik yeniden yapılandırılmıştır. Fabrikanın yumurtacı tavuk ve civciv üretim tesisleri, ana kapalı üretim kompleksi hariç yardımcı üretim bölümleri bulunmasına rağmen finansman kaynaklarının yeterli olmaması nedeniyle 2009 yılında üretim durdurulmuştur. Kırgızistan da büyük tavuk fabrikalardan biri (yıllık 100-150 milyon yumurta) olan söz konusu şirketin kapanması sektörde büyük bir eksiklik yaratmıştır. Fabrikanın uygun yerde yerleşmiş olması ulaşımın kolaylığı, pazara yakınlığı, Çüy bölgesinde halkın yoğun olması avantajlarına sahiptir. Kırgızistan da tavuk eti üretiminde uzmanlaşmış tek fabrika olması nedeniyle tavuk eti ithal ürünleri ile rekabet ederek piyasadan önemli pay alabilecektir. Pazarda ithal ürünler ile rekabetin güç olması nedeniyle şirket pazarlarda dağıtım kanallarının genişletmek, kendi mağazalarını veya süpermarketlerde ayrı bir bölüm olarak açılması öngörülmektedir. İskra Asya A.Ş. broiler tavuk eti üretimini arttırmak amacıyla 11

üretim tekniklerinin yenilenmesi, ürün çeşitlerinin arttırılması fabrikanın yeniden gelişmesi ve yapılandırılması için yatırımcı arayışı içindedir. Teknolojik Donanım Halihazırda tavukçuluk fabrikalarında kullanılan teknik donanımlar fiziki olarak eskimiştir. Ancak aynı zamanda bazı fabrikaların üretim tesislerinin modernizasyonu yapılmaktadır. Sektörün büyük fabrikalarından biri Tri-T Şirketi dünyaca tanınmış Big Dutchman ve Specht Alman markalı modern üretim cihazlarını satın almıştır. Ancak söz konusu fabrika üretim tesisinin %50 si yenilenmiş olup, diğer kısmının modernizasyonu için finansman aranmaktadır. Ak Kuu Sokuluk Tavuk Fabrikası ise Kırgızistan da en eski fabrikalardan ve zamanında en büyük fabrikalardan biri olup, halihazırda üretim teknikleri fiziki olarak eskimiştir. Bugüne kadar bu fabrikada herhangi bir yenileme yapılmamıştır. Şumkar tavuk fabrikası da iki yıl önce fabrikayı modern makinalarla yenilemiş, soğutma sitemlerini ve kesimhanelerini modernleştirmiştir.ancak buna rağmen genel olarak fabrikalarının modernleştirilmesi düşük oranda kalmıştır. Kırgızistan da Tavukçuluk Sektöründe Uygulanan Vergiler Kırgızistan a ihraç edilen kanatlı et çeşitlerine aşağıdaki gümrük vergisi uygulanmakta bunun dışında %0,15 oranında gümrük harcı da alınmaktadır. Tablo 3. Gümrük Vergileri HS Kod HS Tanım Gümrük Vergisi 0207 11 HOROZ VE TAVUKLARIN PARCALANMIS ETLER (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 12 HOROZ VE TAVUKLARIN PARCALANMAMIS ETLER (DONDURULMUS) 10% 12

0207 13 HOROZ VE TAVUKLARIN PARCALANMAMIS ETLER (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 14 HOROZ VE TAVUKLARIN PARCALANMIS ET VE SAKATATI (DONDURULMUS) 10% 0207 24 HINDILERIN PARCALANMAMIS ETLERI (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 25 HINDILERIN PARCALANMAMIS ETLERI (DONDURULMUS) 10% 0207 26 HINDILERIN PARCALANMIS ET VE SAKATATI (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 27 HINDILERIN PARCALANMIS ET VE SAKATATI (DONDURULMUS) 10% 0207 32 ORDEK, KAZ VE BEC TAVUKLARININ ETI; PARCALANMAMIS (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 33 ORDEK, KAZ VE BEC TAVUKLARININ ETI; PARCALANMAMIS (DONDURULMUS) 10% 0207 34 ORDEK, KAZ VE BEC TAVUKLARININ YAGLI KARACIGERI (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 35 DIGER KUMES HAYVANLARININ ETLERI (TAZE/SOGUTULMUS) 10% 0207 36 DIGER KUMES HAYVANLARININ ETLERI (DONDURULMUS) 10% Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti Gümrük Komitesi 0407 00 KUS VE KUMES HAYVANLARININ KABUKLU YUMURTALARI tavuğun: 0 kümes tavuğun: 0 0407 00 110 0 hindi ve kazın 0 Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti Gümrük Komitesi Kırgız Cumhuriyeti Vergi Kanunu gereğince, ülkedeki tavuk fabrikaları %10 Kurumlar Vergisi, %17,25 Sosyal Fon Kesintis ödemektedirler. K.C. Vergi Kanunu 239. maddesi gereğince yerel tarım ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri tedariği, yerel tarım ürünlerinin işleyen işletmelerin KDV vergisinden muafiyeti ve tavuk eti ile yumurta üretimi, tedariğini de kapsamaktadır. 13

Rakip Ülke Ürünlerinin Piyasadaki Durumu İthal ürünlerin yerel ürünlere kıyasla kalitesinin şüpheli olması ile beraber fiyat açısından damping uygulamaları yapılmaktadır. Sürekli fiyatların azaltılması yerel ürünler açısından hiç faydalı olmamaktadır. Diğer taraftan durumun çözülmesi, gümrük tarifelerin arttırılması veya kotanın koyulması ile mümkün olabilecektir. Ancak Kırgızistan serbest ticaret anlaşması ve DTÖ üyeliği çerçevesinde herhangi bir tarife ve tarife dışı engel uygulayamaz konumdadır. Ancak devletin herhangi engel yaratması halinde yerel tavuk üreticilerin taleplerini karşılayacak seviyede yeterli üretim yapabileceği şüphelidir, dolayısıyla yerel ürünlerin fiyat seviyesini ithal malların fiyatına kadar indirmek için sadece devlet teşviğinin sağlanması ile çözülebileceği düşünülmektedir. Ancak devlet teşvik programları için önemli bütçe kaynağı gerekmektedir. Şimdiki Kırgızistan ın ekonomik şartlarına göre bu kadarlık bütçe kaynağının ayrılması mümkün değildir. Dolayısıyla tavuk fabrikaları için artan ithal ürünleri ile rekabet gücü çok düşük kalmaktadır. Kırgızistan da kanatlı eti sektöründe ürün çeşitliliği oldukça fazla olup, pazar ABD, Çin ve Brezilya üreticilerinin hakimiyeti altındadır. Kazak üreticilerin payı orta düzeyde olup, Kırgız üretcilerin payı ise çok azdır. Yine az miktarda kanatlı eti ithalatı Polonya, Hollanda, Fransa, İtalya, Türkiye ve Belçika, Almanya ve Kanada dan görülmektedir. Tablo 4. 0207 GTİP Pozisyonunda yer alan Kanatlı Eti İthalatı (Bin ABD Doları) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TOPLAM 6 106,50 6 343,40 13 341,40 26 932,40 39 517,60 59 428,00 ABD 5 642,00 4 422,90 9 800,20 20 506,60 27 258,00 48 674,40 Çin 1 631,30 4 325,30 9 079,30 9 184,90 Ukraina 179,00 840,10 Brezilya 265,30 696,50 437,90 1 871,10 1 607,50 531,50 Almanya 77,10 45,30 90,70 Türkiye 66,90 24,40 280,10 29,00 42,00 Polonya 90,30 294,00 36,60 41,60 Kanada 42,30 22,80 Arjantin 9,50 115,20 106,90 1 027,70 Fransa 23,40 165,80 Macaristan 5,00 Rusya 4,10 222,00 Belçika 30,50 111,30 291,90 İtalya 129,10 Kazakistan 83,90 346,60 35,90 2,80 Hollanda 585,00 19,80 Çekoslovakya 0,10 Letonya 185,60 Avusturya 30,20 14

Tacikistan 0,10 Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti Gümrük Komitesi Kırgızistan ithalatı incelendiğinde gümrük istatistik verilerin sadece dörtlü pozisyonda verilmesi nedeniyle ürün çeşitlerinin ilişkin ayrıntılı bilgi alınamamıştır. Ancak ithalatın hemen hemen tamamı dondurulmuş bütün tavuklardan oluşmaktadır. İthalat tablosunda görüldüğü gibi 2010 yılı toplam ithalatı 59,4 milyon olarak gerçekleşmiştir. Ancak kayıt dışı ekonomi göz önüne alınırsa bu rakam yaklaşık 62 milyona çıkmaktadır. Resim 6. Ülkelere göre piyasa payı Çin 15% Ukraina 1% Brezilya 1% Almanya 0% Türkiye 0% Polonya 0% Kanada 0% ABD 83% ABD Çin Ukraina Brezilya Almanya Türkiye Polonya Kanada Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti Gümrük Komitesi ABD gibi ciddi üreticiler pazarı devamlı besleme kabiliyetinde olması nedeniyle tavuk ürünleri konusunda pazarın neredeyse tamamına hakim durumdadırlar. Diğer taraftan komşu Çin den 2007 yılından itibaren tavuk eti ithal edilmeye başlamış olup, piyasanın önemli payını almaya başlamış ve ithalat hızlı artmıştır. Halihazırda Çin ithalatta ikinci sırada yer almaktadır. Özellikle Çin üreticilerinin Çüy bölgesinde kapalı üretim tesisleri olduğu da bilinmektedir. Kırgızistan kanatlı et ithalatçılarının en çok üzerinde durduğu sürekli ve büyük miktarlarda taleplerinin karşılanması isteği bu ülkelerin tedarik güçlerinden dolayı dikkate alınması gereken bir durumdur. Resim 7. Ülkelere göre ithalat 15

TOPLAM 70000 60000 59428 50000 40000 30000 26932,4 39517,6 20000 10000 6106,5 6343,4 13341,4 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kaynak: Kırgız Cumhuriyeti Gümrük Komitesi K.C. Gümrük Komitesi istatistik verilerine göre 2010 yılında toplam 59 milyon ABD Doları ithalat yapılmış olup, 2005 yılına göre %90 artmıştır. Türkiye nin Kırgızistan a kanatlı eti ithalat rakamlarına bakarsak 2007 yılında rekora ulaşmış olup, 2008 yılında hiç ithal edilmemiş 2010 yılında ise 42 bin ABD Doları tutarında çok az miktarda ithal edildiği görülmektedir. Bunun nedeni Kırgızistan tarafından Türkiye ye kuş gribi dolayısıyla parça ve bütün tavuk ürünlerinin ithalatının yasaklanmasıdır. Halihazırda söz konusu yasak kaldırılmıştır. Kırgızistan ın kanatlı eti ihracat rakamlarına bakarsak, sadece 2009 yılında Tacikistan a 367,4 ton 238,8 bin ABD Doları ihracat yapıldığı görülmektedir. Bu ihracatın da reeksport yoluyla gerçekleştirildiği düşünülmektedir. 2008 yılı verilerine göre tavuk eti tüketimi en çok ithalattan karşılanmakta olup, tavuk eti piyasasının %87,4 ünü oluşturmuştur. 2008 yılı verilerine göre yumurta tüketimi esas olarak iç üretim ile karşılanmakta olup, yumurtanın %5,7 si ithal edilmektedir. Kanatlı eti ithalatından resmi olarak 5,9 milyon dolar gümrük vergisi alınmaktadır. Bu tutar yerel üretimin subvanse edilmesi ve faizsiz kredi desteğinin verilmesi için yeterlidir. Sadece üretim değil ilmi araştırma ve üretimin verimliliğinin arttırılması çalışmalarına da yeterli finansmandır. İthalat gelirini ilgili sektörün desteğine kullanma tecrübesi Arjantinde uygulanmaktadır. Yerli üreticilerin yanında piyasada Kanada, Brezilya firmaları ile özellikle Oş ve Celalabat bölgelerinde Özbek firmalarının ürünlerini temin etmek mümkündür. Talas bölgesinde Kazak menşeli ürünler bulunurken ülkeye Rus markalı ürünler de giriş yapmaktadır. 16

Talep analizi, üreticilerin artan talebi karşılama kapasitesinin yetersiz kaldığını göstermektedir. Üretim arzının talebe göre yavaş büyümesi, hayvancılık sektörünün gelişmesinde talebin değil, üretim hacminin bir kısıt oluşturduğunu göstermektedir. Arz tarafında yaşanan açığın ithalatla telafi edildiği dikkate alınırsa yerel üreticinin iç pazarda ithal ürünle rekabet etmek durumunda kaldığı görülmektedir. Diğer taraftan uluslararası gıda güvenliği standartlarının halen tam olarak uygulanmaması dış pazarlarda rekabet şansını da azaltmaktadır. Gümrük işlemlerinin güçlüğü ve geçiş ücretlerinin yüksekliği nedeniyle sınır geçişlerinde yaşanan sıkıntılar da komşu ülkelere yapılan ihracatı olumsuz etkilemektedir.ayrıca son yıllarda Kırgızistan da görülen şap hastalığı nedeniyle komşu ülkeler Kırgızistan dan et ürünleri ithalatını yasaklamışlardır. Dolayısıyla yerel üreticiler sadece iç piyasaya çalışabilmektedirler. Yem Sağlama Durumu Sektör açısından ithal girdileri ise önemli bir yer tutmaktadır. Damızlıkların yenilenmesi amacı ile yumurta ve civciv, hastalıklara karşı aşı ile çeşitli yem hammaddeleri ithal edilmektedir. Özellikle yem hammaddeleri tavukçuluk sektöründeki ana ithal girdi kalemini oluşturmaktadır. Girdi fiyatlarında artış, sektöre maliyet artırıcı bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Piyasada yem üretim çiftlikleri de bulunmakta, ancak bunların yem kalitesi tavuk fabrikaların talebine uygun olmamaktadır. Dolayısıyla daha büyük tavuk fabrikaları üretim riskini azaltmak amacıyla kendi yem üretimini yapmaktadırlar. Ayrıca yemi Kırgızistan daki büyük un fabrikaları da sağlamaktadır. Sektörde üretim maliyetinin %70 ini yem bedeli oluşturmaktadır. Yem içinde yer alan soya, mısır, balık unu ve premiksler büyük oranda ithalat yoluyla temin edilen hammaddelerdendir. İyi organize edilmiş yem tedariği sağlanmazsa kanatlı üretim sanayisini geliştirmek mümkün değildir. Kanatlıların besin temelini tahıl yemleri oluşturmaktadır. Ülkenin kanatlı fabrikaları hasat döneminde tahıl yemlerini hazırlama olanağı bulunmakta, ancak ülkede üretilen tahıl ürünlerinin bir çok kısmı gıda ürünü olarak kullanılmakta, bu nedenle yem fiyatlarının azaltılması ve çoğunluğu ülkede üretilmeyen ve dışarıdan getirilen yemlerin (soya, balık unu, maden ve vitamin karışımları) üretimini desteklemek amacıyla tavuk fabrikalarına arazi verilmesi amaca uygun olacaktır. 17

Halihazırda Kırgızistan da faaliyet gösteren iki tavuk çiftliğinin yem üretimi bulunmakta, kalanları piyasadan satın almak durumunda kalmaktadır. Yem fiyatları yıldan yıla artması göz önüne alınırsa tavuk fabrikalarının karlılık oranı düşüktür. Bir önceki sene buğday yemi fiyatı 10 som iken şimdi 20 som olmuştur. Bazı yem fiyatları 4 kat artmış gözükmektedir. Dolayısıyla tavuk fabrikaları mevsimsel olarak yemlerini toptan satın almak durumundadır. Her firmanın kendi standart yem normları oluşturulmuştur. Standart yem çeşitlerine buğday, arpa, mısır, soya girmektedir. Bunun dışında vitamin ve maden karışımları satın alınmaktadır. Halihazırda söz konusu karışımları Alman Şirketi desteği ile ithal eden en büyük bayi Tri T tavuk Damızlık fabrikasıdır. Daha önce Kırgızistan dan bulunan çoğu tavuk çiftlikleri ve fabrikalar söz konusu ilave premiks ve vitaminleri Rusya dan sipariş etmekteydiler şimdi ise taşıma maliyeti gözönüne alınarak Tri T şirketinden alınması daha avantajlı gözükmektedir. Ayrıca pazarlarda da veterinerlik az miktarda da olsa küçük çaplı çiftlikler ve ev haneleri alabilecek maden karışım ve vitaminler satılmaktadır. Kendi yem bazını oluşturmada bazı tavuk şirketleri yeterli kalifiye işgücünün olmaması, gerekli tekniklerin satın alınmasının masraflı olması nedeniyle riske girmek istememektedirler. 18

2010 yılında ABD Devleti, Kırgızistan çiftçilerini desteklemek amacıyla yeni program gerçekleştirmeye başlamıştır. ABD Uluslararası İşbirliği Ajansı tarafından finanse edilen Kırgız Tarım Sektörünü Geliştirme Projesi kapsamında, kanatlılar için yem hazırlama sanayisinin oluşturulması amacıyla Oazis Agro şirketi ile ortak işbirliği başlanmıştır. Söz konusu ortaklık çiftçilere kaliteli yem üretimi ve tavukçuluk, soya üretiminin arttırılması ve tavukların verimliliğinin arttırılmasına ilişkin eğitim programlarını düzenlemektedir. ÇeĢit Şarküteri ürünleri üretim tekniği (pişmiş veya tütsülenmiş), kalite (birinci, ikinci, üçüncü kalite), içerik ve ambalaj (suni, doğal) bakımından farklılık göstermektedir. Pazar yerlerinde de şarküteri ürünleri bulunmasına rağmen mağazalarda satılan ürünler çeşit ve miktar olarak daha fazladır. Satış noktasına göre fiyat farklılıkları yok denecek kadar az olup, temelde bölgeye, üreticiye ve satış zamanına göre değiştiği görülmektedir. Genelde ABD menşeili tavuk eti kilo olarak satılmaktadır. Ayrıca tavuk filesi, kanatları, döşü, yağlı, yağsız, tavuk kıyması, pişirilmiş tavuk ızgarası, tavuk köftesi çeşitleri piyasada mevzuttur. Ayrıca yerel damak tadına yönelik olarak yerel et işleme fabrikaları tavuk eti ile dondurulmuş mantı, pelmen, frikaldelki gibi ürünler de üretmektedirler. Riha, Şer markalı sucuklar bulunmaktadır. Pazarlarda özel tavuk eti mağazaları da bulunmakta olup, en çok çeşit bu yerlerde görülmektedir. Özellikle pazar ve mağazalarda yerli ürün olup olmadığı belirtilmektedir. Konserve et pazarı ağırlıklı olarak Rus, Kazak ve Çinli üreticilerin hakimiyeti altındadır. Ancak, Polonya menşeli konserve tavuk, kaz ve hindi ürünleri mevcuttur. Yumurta konusunda onluk plastik ve kağıt kalıplarda satılmaktadır. Ambalajlama ve Paketleme Tavuk eti satışlarında kullanılan ambalaj satış noktasına göre değişmekte olup özellikle pazarlarda kilogram hesabıyla satış yapıldığından plastik poşetler kullanılmaktadır. Genel 19

olarak ambalajda herhangi bir yazının olmaması ürünün nereden ve ne zaman üretildiğine ilişkin bilgi alınamaktadır. Market ve mağazalarda ise ürünler, çeşitli boyutlarda plastik kaplar ve streç film kullanılarak yapılan paketlerde satışa sunulmaktadır. Bazı küçük çaplı işletmeler yabancı menşeli ürünleri farklı gramajlarda vakumlu selafon ambalajlarda, ürünün içeriği, üretici bilgisi, saklama koşulları ve standart bilgileri basılı biçimde satışa sunduğu görülmekte ancak bu tür satış noktaları yok denilecek kadar az sayılır. Kırgızistan tavukçuluk fabrikalarından Şumkar Fabrikası Kırgız Kush markasında benzer biçimde ambalajlama yapan bir üretici olduğu dikkate alınırsa bu konuda da sektörde büyük bir sıkıntı yaşandığı ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan markete giden vatandaşlar özellikle yerel üretici ürünü olarak algılamakta olup bu marka ürününü tercih ettiği gözlemlenmiştir. Ambalajlarda çok küçük harflerle yazılması nedeniyle çok okunaklı olmaması tüketicinin dikkatini çekmektedir. Özellikle son yıllarda et ürünlerinde helal kelimesi yazılmakta ve tüketiciler de buna ilgi göstermektedir. Dolayısıyla pazarda poşete helal kelimesini yazarak satılan broiler tavuk eti de bulunmaktadır. Tavuk etinde konserve ürünlerin pek çok rastlanmamakta. Ancak marketlerde bulunabilmektedir. Fiyat Geleneksel isimler altında piyasada satılan ürünlerin dışında üreticilerin markalaştırarak satışa sundukları ürünlerin fiyatlarının geleneksel ürünlere göre oldukça yüksek olduğu gözlenmektedir. Genel fiyat analizi et fiyatlarında yıllara göre bir artış yaşandığını göstermektedir. Ürün fiyatı ilk olarak yem fiyatlarına bağlı olup, maliyetin %70 ini oluşturmaktadır. 2009 yılında buğday fiyatı, ayrıca elektrik enerji tarifeleri de artmıştır. Bunlar tabi ki son fiyata etkileyecektir. 20