x PLAN Bir, Kavram. Sağlıkta Değerlendirmeye Giriş... 1 1. Sağlık ve Değerlendirme... 2 Özet... 2 1.1. Tanımlar... 2 1.1.1. Amaca Göre Tanımlar İzleme ve Değerlendirme... 2 1.1.2. Özelliklerine Göre Tanımlar... 4 1.1.3. Zamana Göre Tanımlar... 5 1.1.4. Kamu Sağlığında Teşhis; İhtiyaç Tayin Çalışmaları... 5 1.1.5. Farklı Yaklaşımlar... 8 1.2. Değerlendirmenin Değerlendirilmesi, Geçerli(li)k... 11 1.3. Değerlendirmenin Veri Kaynakları... 12 1.3.1. Sağlık Göstergeleri... 13 1.3.2. Sağlık Araştırmaları... 18 1.3.3. Konsensus Toplantıları... 20 Ek 1: Sağlık Sorun ve/ya İhtiyaçlarının Önceliklerine Göre Sıralanması... 21 Ek 2: Dijital Hastalık Tarama Kaynakları... 22 Ek 3: Çeşitli Doğrudan ve Dolaylı Sağlık Gösterge Setleri... 23 Ek 4: Hizmet Göstergeleri... 25 2. Hizmet Sunumunun Değerlendirilmesi... 27 Özet... 27 2.1. Hizmetin Bileşenlerine Ayrılması... 27 2.1.1. Yapı... 27 2.1.2. Hizmet Sunumu... 27 2.1.3. Sonuç... 28 2.1.4. Uygulamayı Sonucuyla Birlikte Değerlendirme... 28 2.1.5. Hizmet Stratejileri... 28 2.2. Geçerlilik Tartışması... 28 2.2.1. Yapı... 28 2.2.2. Hizmet Sunumu... 29 2.2.3. Sonuç... 30 2.2.4. Uygulamayla Sonuç... 32 2.2.5. Hizmet Stratejileri (Akış Şemaları)... 34 2.3. Yöntem Seçimi... 34 2.3.1. Gözcü Vaka Yöntemi... 34 2.3.2. Yörünge Yöntemi... 35 2.3.3. İzci Yöntemi... 36 3. Sağlık Programlarının Değerlendirilmesi... 37 Özet... 37 3.1. Programın Bileşenlerine Ayrılması... 37 3.1.1. Kaynak ve Girdi... 38 3.1.2. Süreç ve İşlem... 38 3.1.3. Çıktı ve Ürün... 38 3.1.4. Beklenti ve Sonuç... 39 3.2. Program Değerlendirme Hedeflerinin Saptanması... 39 3.2.1. Plan Hedefleri... 39 3.2.2. Program Hedefleri... 40 3.2.3. (Eş)Güdüm Hedefleri... 40 3.3. Program Bileşenlerinin Değerlendirilmesi... 41 3.3.1. Plan Geçerlilik Değerlendirme... 41 3.3.2. Program - Taktik ve Yapısal- Değerlendirme... 42 3.3.3. (Eş)Güdüm -Operasyonel- Değerlendirme... 44
xi İki, Metod. Kamu Sağlığı Müdahalelerinin Değerlendirilmesi... 45 1. Kamu Sağlığında Müdahale Değerlendirmeye Giriş... 46 1.1. Müdahale... 46 1.2. Değerlendirme... 47 1.3. Müdahale ve Değerlendirme... 48 1.4. Metodolojik Mülahazalar... 49 1.5. Geçerlilik Tartışmasına Dönüş... 50 Ek 1: Plan-Program-Proje Üçgeni; Akın Atauz un Mektubu... 53 Ek 2: Proje İle Program Karşılaştırmalı Tablosu... 56 2. Mekân Eksenli Değerlendirme... 57 2.1. Giriş, Terminoloji... 57 2.2. Metodoloji... 57 2.2.1. Karşılaştırılacak Grupların Belirlenmesi... 57 2.3. Veri Kaynakları... 58 2.3.1. Rutin Veri... 59 2.3.2. Rutin Dışı, Ad Hoc Veri... 59 2.4. Analiz... 60 2.4.1. İki Topluluğun Karşılaştırılması... 60 2.4.2. İkiden Fazla Topluluğun Karşılaştırılması... 61 2.5. Geçerlilik Tartışması; Grupların Karşılaştırılabilirliği... 61 3. Zaman Eksenli Değerlendirme... 63 3.1. Giriş... 63 3.2. Metodoloji... 63 3.2.1. Gözlenen Toplumun Belirlenmesi... 63 3.2.2. Gözlem Periyodunun Belirlenmesi... 64 3.3. Veri Toplama... 66 3.4. Analiz... 67 3.5. Geçerlilik Tartışması; Zaman Etkisi... 70 xii 4. Mekân ve Zaman Eksenli Değerlendirme... 72 4.1. Değerlendirmede Tasarıma Giriş... 72 4.2. Deneysel Tasarımlar... 72 4.3. Yarı-Deneysel Tasarımlar... 74 4.4. Deneysel Olmayan Tasarımlar... 77 4.5. Geçerlilik Tartışması... 80 5. Hastalık Tarama Müdahalelerinin Değerlendirilmesi... 83 5.1. Giriş, Tanımlar ve Gerekçe... 83 5.2. Metodoloji... 84 5.2.1. Tarama Kriterleri... 84 5.2.2. Test Kriterleri... 85 5.2.3. Eşik Değer Belirleme... 89 5.2.4. Birden Fazla Testin Kombinasyonu... 89 5.3. Değerlendirmenin Kapsamı... 90 5.3.1. Sağlık Üzerindeki Etkinin Değerlendirilmesi... 90 5.3.2. Psikolojik ve Sosyal Sonuçların Değerlendirilmesi... 90 5.4. Taramanın Sefaleti, Geçerlilik... 92 5.4.1. Erken Teşhis Verevliği (Lead Time Bias)... 92 5.4.2. Hastalık Süresinin Uzaması (Length Time Bias)... 92 5.4.3. Seçim Verevliği... 92 5.4.4. İşaret Verevliği... 92
xiii Üç, Uygulama. Gösterge Kullanma ve Sistem Değerlendirme... 93 1. Sağlık Sistemi ve Değerlendirme... 94 1.1. Tanımlar... 94 1.2. Sistem Performansının Değerlendirilmesi... 94 1.2.1 Performans Değerlendirme Kriterleri... 95 1.3. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri... 97 1.3.1. Nüfus Dinamikleri... 97 1.3.2. Üreme Sağlığı... 98 1.3.3. Mortalite... 99 1.3.4. Gelir ve Hakkaniyet... 99 1.4. Geçerlilik Tartışmasına Dönüş...100 2. Sistem İdaresinin Değerlendirilmesi...102 2.1. Tanımlar...102 2.2. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri...102 2.2.1. İdari Kapasite...102 2.2.2. Enformasyon Üretme ve Kullanma...104 3. Sağlık Finansmanının Değerlendirilmesi...107 3.1. Tanımlar...107 3.2. Sağlık Finansman Kaynakları...108 3.3. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri...109 3.3.1. Sağlığa Ayrılan Paylar...109 3.3.2. Bütçe Yapma...110 3.3.3. Bütçe Tahsisi...112 3.3.4. Hizmetin Ücretlendirilmesi...115 3.3.5. Hizmet Satın Alma...116 4. Sağlık İnsan Gücünün Değerlendirilmesi...118 4.1. Tanımlar...118 4.2. İhtiyaç ve Sorunlar...118 4.3. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri...119 xiv 4.3.1. Sağlık İnsan Gücü Planlaması...119 4.3.2. Sağlık İnsan Gücü Politikaları...120 4.3.3. Sağlık İnsan Gücü Güdümü...122 5. Sağlık Koruma Rejimlerinin Değerlendirilmesi...124 5.1. Tanımlar...124 5.2. Kavramlar...124 5.3. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri...126 5.3.1. Yatay Kapsayıcılık...126 5.3.2. Dikey Kapsayıcılık...126 5.3.3. Fon Sağlama Biçimi ve Sürekliliği...127 6. Ecza Güdümünün Değerlendirilmesi...128 6.1. Tanımlar...128 6.2. İhtiyaç ve Sorunlar...128 6.3. Ölçüm Aracı ve Gösterge Önerileri...129 6.3.1. Kurumsal İstikrar, Politika ve Kanunlar...129 6.3.2. Levazımat...131 6.3.3. Saklama ve Dağıtım...133 6.3.4. Akılcı İlaç Kullanımı...136 6.3.5. Erişim...137 6.3.6. Finansman...138 7. Hizmet Politikalarının Değerlendirilmesi...140 7.1. Tanımlar...140 7.1.1. Hangi Hizmet?...140 7.1.2. Nasıl Hizmet?...140 7.2. Hizmet Politika Araçları...142 7.2.1. Hizmet Sunum Politikaları...142 7.2.2. Kalite Güvencesi...144 7.2.3. Hizmete Erişim, Kapsayıcılık ve Kullanım...145 7.2.4. Toplum Katılımı...145
xv 7.2.5. Hizmetten Beklenen Sonuç...145 7.3. Ölçüm Araçları ve Gösterge Önerileri...146 7.3.1. Hizmet Politika Uygulamaları...146 7.3.2. Kalite Güvencesi...148 7.3.3. Erişim, Kapsama ve Kullanım...149 7.3.4. Toplum Katılımı...154 7.3.5. Sonuç Göstergeleri...154 Ek 1: Kamu Dışı Sektör ve İşbirliği Stratejileri...155 Dört; Kaynak. Değerlendirme Verisi...157 1. Sağlığın Ölçülmesi, Göstergelerin Kökeni...158 1.1. İhtimal, Bölme İşlemine Giriş...158 1.2. Kıyaslama, Bölme Uygulamaları...158 1.2.1. Oran (Ratio)...159 1.2.2. Orantı (Proportion)...159 1.2.3. Hız (Rate)...159 1.3. İhtimalden Riske...159 1.3.1. Mutlak Risk...160 1.3.2. Rölatif Risk...161 1.3.3. Atfedilebilir Risk...162 1.4. Sağlığı Ölçme Araçları...163 1.4.1. Morbidite İkizleri...163 1.4.2. Bazı Morbidite Göstergeleri...164 1.4.3. Mortalite Ölçüleri...165 1.4.4. Bazı Mortalite Göstergeleri...169 1.4.5. İş Göremezlik Ölçüleri...170 1.5. Geçerlik Tartışmasına Dönüş...170 Ek 1: Risk Tahminiyle Hizmet Değerlendirme...174 xvi 2. Rutin Veri Kaynağı; Sağlık Enformasyon Sistemleri...177 2.1. Sağlık, Sistem ve Enformasyon...177 2.1.1. Tanım...177 2.1.2. Sistemin Boyutları...177 2.1.3. Sistemin İşleyişi...178 2.2. Sağlık Enformasyon Sisteminin Değerlendirilmesi...180 2.2.1 Sağlık Enformasyon Sisteminde Bulunması Gereken Özellikler...181 2.3. Geçerlilik Tartışmasına Dönüş...182 Ek 1: Kilit Bilgilendiriciyle Görüşme Sondası...187 3. Rutin Dışı Veri Kaynağı; Sağlık Araştırmaları...188 3.2. Araştırmanın Amacı...188 3.2.1. Genel Amaç ve Hedef...188 3.2.2. Özel ve Ara Amaçlar...189 3.3. Araştırmanın Aracı; Anket Formu...190 3.3.1. Aracın İçeriği...190 3.3.2. Aracın Tasarımı...191 3.4. Görüşülenler...192 3.4.1. Görüşülenlerin Seçilmesi...193 3.4.2. Görüşülenlerin Özellikleri...194 3.4.3. Görüşülen Sayısı...196 3.5. Geçerlilik Tartışmasına Dönüş...199 3.5.1. Araştırma Yapmayalım...199 3.5.2. Araştırma Yapalım...200 4. EPİ (GBP) Değerlendirme Demet Örnek Seçimi...202 4.1. Kullanıcı Dostu...202 4.1.1. Kolay, Ucuz, Hızlı ve Geçerli...202 4.1.2. Uygulama Basamakları...202 4.2. Yöntem...204 4.2.1. Örnek Hacmi ve Güven Aralığı...204
xvii 4.2.2. Rastgele Seçim...205 4.3. Geçerlilik Tartışmasına Dönüş...208 5. Kalitatif Veri Kaynakları...210 5.1. Sosyal Veri...210 5.1.1. Derinlemesine Görüşme...211 5.1.2. Anne Ölümü ve Sözel Otopsi...212 5.1.3. Odak Grup Görüşmeleri...215 5.1.4. Etnografik Çalışmalar...215 5.1.5. Diğer Kalitatif Yöntemler...216 5.2. Konsensus Toplantıları...216 5.2.1. Kilit Bilgilendiriciler...216 5.2.2. Delfi Yöntemi...218 5.2.3. Diğer Konsensus Yöntemleri...220 5.3. Geçerlilik Tartışması...223 Ek 1: Anne Ölümü Müşahede Sondası...225 Kaynaklar...231 Kitap Eki: Delphi E-Sörveye Katılanlar, Soyadı Sırasına Göre...237