BÜYÜME VE GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ

BÜYÜME VE GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Prof. Dr.Sevin ALTINKAYNAK Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları 1 /71

Prenatal Dönem: Fertilizasyon - Doğum Embriyonik dönem (ilk 8 Hafta) Fetal dönem (8-40 hafta) 2

Postnatal Dönem: Doğum sonrası A-Perinatal dönem:intrauterin 28. Hafta-Doğumdan sonra ilk hafta B-Neonatal dönem:ilk 4 hafta C-İnfant:1 12 ay D-Oyun Çocukluğu:1-5 yaş E-Okul Çocukluğu Dönemi:6 yaş-adölesan dönemi F-Adölesan Dönemi:13-14 20-21 10-11 17-18 yaş 3

Büyüme ve gelişme çocukları erişkinden ayıran en önemli özellik BÜYÜME: Vücut kitlesi ve hacminin artması GELİŞME: Hücre ve dokuların fonksiyonların olgunlaşması 4 /71

Büyüme Endokrin hormonların denetiminde konsepsiyondan başlayarak adölesan döneminin sonuna kadar devam eden bir süreç Çocuğun sağlık gelişimin değerlendirmede kullanılan temel parametre 5

Büyüme ve gelişme sürecini yönlendiren fizyolojik kurallar B ve G döllenmeden başlar, pubertenin sonuna kadar devam eder En hızlı büyüme: Fetal dönem, ilk 1 yaş, puberte 1-10 yaş yavaş tempo 6

MSS Gelişimi Doğumda erişkin değerin %25 i (beyin ağırlığı), 2 yaşta %60, 5 yaşta %90, 10 yaşta %95 Lenf sistemi: Doğumdan sonra hızla değişme gösterir ilk 10 yaş hipertrofiler sık 7

Genital sistemin büyüme ve gelişmesi 10-14 yaşta hızlanır Deri altı yağ tabakasında artma 9. Ayda pik yapar 8 /71

B ve G sürecinde belirli bir sıra düzeni vardır BG düzeni baştan ayağa(cefalo-caudral), merkezden uçlara (proksimal-distal) doğrultuda En hızlı büyüyen bölüm BAŞ İlk 6 aydan sonra göğüs çevresinde artma 9-12 ayda extremite uzaması fazla Başını tutma ( 1-3 ay) Desteksiz oturma ( 6-8 ay ) Kol oynatma el parmakları ile iş görme (9-10 ay) Yürüme ( 12 18ay ) 9 /71

Biyolojik varyasyon: B ve G genetik yapıya bağlı boy vücut yapısı biyolojik özellikler kişilikte farklılık 10 /71

Büyüme ve Gelişmeyi Etkileyen Faktörler 1- Genetik faktörler: İnsan organizmasında 50.000 gen var Döllenmede edindiği genetik yapı Kromozom sayı ve yapı anormalliği büyüme ve gelişmeyi etkiler 11

2- Cinsiyet Doğumda kızların vücut tartısı düşük Boyu daha kısa 0-11 yaşa kadar erkek çocuklar BG > 11-14 yaş kızlarda > 12

3- Hormonal faktörler: BH ve tiroid hormonu esas hormondur Büyüme hormonu: boy büyümesine Tiroid hormonu: gelişme ve olgunlaşmayı sağlar Pübertede östrojen ve androjenler büyümeyi etkiler İntrauterin: çok iyi bilinmiyor. İnsülin, plasentadan salgılanan koriyonik somatotropin 13

4- Maternal faktörler Annenin beslenme durumu Anne de demir eksikliği anemisi: demir depoları eksik doğar Annede iyot eksikliği: bebekte guatr Dış gebelik, oligohidramnios Fetal pozisyonda anormallik: pes equino varus Gebelikte travma, annenin aldığı ilaçlar, radyasyon, geçirdiği enfeksiyonlar Gebelikte hormon bozukluğu(diabet) Plasenta yetmezliği 14 /71

5- Postnatal faktörler: Beslenme Doğumsal anomaliler, metabolizma bozuklukları Zeka ve ruh gelişiminde bozukluk Çevre (iklim) Ailenin sosyodemografik özellikleri 15 /71

Büyümenin değerlendirilmesinde kullanılan ölçütler Tartı ve tartı artma hızı Boy ve boy artma hızı Baş çevresi ve artma hızı Vücut bölümlerinin birbirine oranı Sağlık bebeğin değerlendirilmesi : İlk ölçümler doğumda 15. günde ve 1 ayında 12 ayın sonuna kadar her ay 12-36 ayda 6 ayda bir 3 yaştan sonra yılda bir 16

Gelişmenin değerlendirilmesinde kullanılan ölçütler Dişlerin çıkma ve değişme yaşı Kemiklerin olgunlaşması Nöro-motor gelişme Zeka düzeyi Cinsel gelişme 17 /71

Büyüme ve Gelişme Eğrileri Büyüme süreci 1- Zaman eğrileri (yaşa göre boy, tartı) 2- Büyüme hızı eğrileri (bir zaman biriminde cm veya kg olarak artışı belirleyen eğri Bunlar tablo ve grafik haline getirildiğinde: -Ortalama ve ortadan sapma -Persentil eğrileri 18

AĞIRLIK En çok kullanılan antropoemetrik ölçüm Tercihen çıplak ve hassas terazi ile ölçülmeli Yenidoğan bebek ortalama 3200 ± 200 gr Doğumu takiben ilk günlere vücut sıvısının azalmasına bağlı %5-6 kilo azalması: fizyolojik ağırlık kaybı 19

ilk 6 ayda 20-30gr/gün 150-200gr/hafta 6-12aylar 15-20gr/gün 100-200gr/hafta 1-2 yaş arası 2-2,5kg ağırlık kazanılır 50 gr/hafta 20 /71

5 aylık: doğum ağırlığının 2 katı 1 yaş: doğum ağırlığının 3 katı 2 yaş: doğum ağırlığının 4 katı 3-12 ay: ağırlık(kg) = (yaş(ay) + 9) / 2 1-6 yaş: ağırlık = Yaş(yıl) X 2 + 8 6-12 yaş: ağırlık = (Yaş(yıl) X 7) - 5 2 21

Boya göre ağırlık: Çocuğun ağırlığı / aynı boydaki normal çocuğun ağırlığı X 100 %90 ı veya üzeri:normal %75-89 u: hafif malnütrisyon %60-74 ü: orta malnütrisyon %60 ın altı: ağır malnütrisyon 22

Takvim yaşı bilinmiyorsa sık kullanılır %60 in altı ciddi malnütrisyonu gösterir 23 /71

BOY 2 yaşa kadar yatar durumda, 2 yaş üzerinde ayakta ölçülür Yeni doğan ortalama 50 cm 3 aylık dönemlerde 8+8+4+4 24

1 yaşta doğum boyunun 1,5 katı (75cm) 1-2 yaş arası 10-12 cm uzar 2-4 yaş arası 7 cm/yıl 4-12 yaş arası 5-6 cm/yıl 25 /71

4 yaş doğum boyunun 2 katı 8 yaşında 125 cm 12 yaş bitiminde doğum boyunun 3 katı(150 cm) 2 yaş üzerinde boy = yaş X 6 +77 26

Baş Çevresi Oksipital kemiğin en çıkıntılı noktasından kulaklar ve kaşların üzerinden geçecek şekilde mezur ile ölçülür İlk 1 yaşta: BÇ = (boy(cm) / 2 + 9,5) ± 2,5 27

Yaşa göre ortalama değerden ± 2,5 sapma: makrosefali >%97 mikrosefali <%3 28 /71

Doğumda: 34,4 ± 1,1 6 ay: 42 ± 1,1 12 ay: 46 ± 1,1 24 ay: 47-48 cm Erişkin: 54 55cm 29

Göğüs Çevresi Meme hizası(inspiryumda) Dogumda BÇ>GÇ 6 aya kadar BÇ=GÇ 6 aydan sonra GÇ>BÇ 6 ay- 5 yaş GÇ/BÇ<1 MALNÜTRİSYON 30

Karın Çevresi Göbek hizası Kol çevresi Akromion-olecranon mesafesinin ortası (sol kol) Yenidoğan 10,5 1 yaş 16,5 5 yaş 17,5 1-5 yaş KÇ<12,5cm MALNÜTRİSYON 31

Deri kıvrım kalınlığı(skinfold thickness) Skinfold kaliper alet:triceps, biceps, skapula altı Standardın <%60 AĞIR MALNÜTRİSYON 32

Dişlerin gelişmesi Diş gelişimi intrauterin hayatın 4. haftasında başlar ergenlik döneminin sonuna kadar devam eder Alt-orta kesiciler 4,5-10 ay Üst orta ve yan kesiciler 8-12 ay Alt yan kesiciler 12-14 ay Alt ve üst 1. premolarlar 12-14 ay Alt ve üst köpek dişleri 16-22 ay Alt ve üst 2. Premolarlar 24-30 ay 3 yaşında 20 süt dişi 33

Kalıcı dişler - 32 diş 1.molarlar 5-7yaş Orta kesiciler 6,5-8 yaş Yan kesiciler 7-9 yaş Genetik özellikler 1. Premolarlar 9-11 yaş Triod hormonu Beslenme Köpek dişleri 10-12 yaş 2. Premolarlar 11-13 yaş 3. Molarlar 16-21 yaş 34

35

36

Süt dişlerinin çıkımında cinsiyet farkı yok Kalıcı dişlerin çıkmasında kızlarda erkeklere göre 1-6 ay önde Diş çıkımında çocukda huysuzluk uykusuzluk subfebril ateş 37

Kemik Gelişimi Konroplazi: Kıkırdak dokusunun proliferasyonu ile uzun kemiklerin büyümesi Osteogenez: Kıkırdak ve bağ dokunun kemik dokuya dönüşmesi Ön hipofizden salgılana büyüme hormonu kondroplaziyi Troid ve gonad hormonları osteogenezi etkiler Kemik olgunlaşması normal ise KY=TY KY ilk 6 ayda diz ve ayak bileği, sonra el bileği radyolojisi 38

Fontaneller Altı fontanel(anterior, posterior, 2 sfenoid, 2 lambdoid) Ön fontanel 10-16 ayda kapanır Yan fontanel doğum Arka fontanel 1-3 ay Sturlar kısmi kapanma 2 yaş, tam kapanma puberte Kraniostenoz sturların erken kapanması 39

Ergenlik ( Puberte ) Dönemi Cinsel Gelişme Çocukluktan erişkinliğe geçiş süreci Bireysel,ırklar ve toplumlar arası farklılıklar var Hormonların etkisi ile biyolojik değişiklikler ve ruhsal gelişme,pisikolojik değişiklikleri kapsar Biyolojik Değişiklikler : Gonadların ve sekonder cinsiyet belirtilerinin gelişmesi Büyüme ve kemik olgunlaşmasında hızlanma Vücut oranlarında ve vücut yapısında değişiklik 40

Ergenlik belirtileri Kız 10 yaş ( 8 13 yaş ) Erkek 12 yaş ( 9.5 15 yaş) Puberte kızlarda memelerde tomurcuklanma erkeklerde testislerde büyüme ile başlar Pik büyüme hızı kızlarda (8,3 cm/yıl) görülürken erkeklerde (9.5 cm/yıl) Kızlarda ortalama 2 yıl erken olması, adultlerde her iki cins arasındaki ortalama boy farkını açıklamaktadır Vücut ağılığı kızlarda 16 kg,erkeklerde 20 kg artar Ağırlık artışı kızlarda yağ depolanması, Erkeklede kas gelişmesi iskelet kitlesinin artması - Üreme sistemi ve sekonder cinsiyet karakterleri belirli bir sırayı takip eder 41

Üreme sistemi ve sekonder cinsiyet karakterleri ERKEK Testis büyümesi ve Pubis kıllanması 11-12 yaş Aksiller kıllanma 13 yaş Ses kalınlaşması 14 yaş Sakalların çıkması 14-15 yaş 42

Üreme sistemi ve sekonder cinsiyet karakterleri KIZ Meme gelişimi Pubis kıllanması 9-10 yaş 10-10.5 yaş Aksiller kıllanma 10-11 yaş İlk menstrüasyon 12-13 yaş Menarştan sonra boy uzunluğu ort. 6 cm art. Ovulasyon menarştan bir yıl sonra 43

44

Büyüme ve Gelişimin Değerlendirilmesi 45

Sağlık durumunu bozan nedenler büyüme ve gelişmeyi Yavaşlatır Durdurur Saptırır 46

Hastalık belirtisi yoksa Kronolojik yaşa uygun büyüme Fizyolojik olgunlaşma (+) Ruh ve zeka gelişimi (+) ÇOCUK SAĞLIKLIDIR 47 /71

Normal Büyüme =Organizma Sağlıklı = Ağırlık, Boy İnfantın büyümesinin değerlendirilmesi = Ağırlık 1 yaşındandan büyük çocuklarda = Boy Takvim Yaşı = Yıl + Ay 48

Yaşa Göre Ağırlık (Gomez Sınıflaması) Çocuğun ağırlığı / aynı yaşta sağlıklı x 100 = % çocuğun ağırlığı <%60 Ağır malnütrisyon %60-80 Orta malnütrisyon %80-90 Hafif malnütrisyon %90-110 Normal çocuk %110-120 Fazla tartılı çocuk >%120 Obez çocuk 49

Yaş doğru bilinmiyorsa?? Boya Göre Ağırlık (Relatif Tartı, Waterlow sınıflaması) Çocuğun ağırlığı / aynı boydaki sağlıklı x 100 = % çocuğun ağırlığı Akut malnütrisyon için kullanılır 50

Boy Genetik olarak belirlenmiştir Beslenme Metabolizma Endokrin sistem Sağlıklı yanıt verebilen iskelet sistemi Periferik doku yanıtı genetik potansiyelin kullanımını etkilemektedir 51 /71

BÜYÜME İntrauterin dönemde en hızlıdır İlk bir yaş Puberta Doğumdan erişkin yaşa kadar ise ağırlık 20 kat, boy 3-4 kat artar 52

İntrauterin büyüme En etkili hormon insülindir BH,tiroksin,androjenler,glukokortikoidlerin intrauterin büyümede rolleri yoktur Tiroksin Androjenler SSS ve kemik olgunlaşması seks farklılaşması Glukokortikoidler AC matürasyonu, sürfaktan sisteminin gelişmesi 53

İntrauterine Ekstrauterin Anne Boyutlar Beslenme Uterus içi ortam Plasenta Fetüs Normal genetik yapı Beslenme İnsülin hpl IGF-l ve IGF-ll Transforming growth f Epidermal büyüme f. Sinir büyüme f. Yaş Normal genetik yapı Etnik Sosyoekonomik Kalabalık Gelir düzeyi Sanitasyon Cinsel H, Büyüme H Tiroid H. Beslenme Psikiyatrik Psikolojik Aile içi olumsuzluklar Okulda olumsuzluklar Kronik hastalıklar Büyüme H. Tiroid H. Beslenme İnsulin + Tiroid H. 0 3 10 54 /71

Normal postnatal büyüme İNFANSİ EVRESİ: Beslenme ÇOCUKLUK EVRESİ: BH, TH PUBERTE EVRESİ: Gonadal steroidler 55

Büyümenin değerlendirilmesi Ağırlık, boy ve baş çevresi büyüme eğrileri Büyüme hızı eğrileri Standard Deviyasyon Skoru-SDS(Z skoru) Vücut bölümlerinin oranları Anne-baba boyu ile ilişki (hedef boy) Kemik matürasyonu 56

Büyüme eğrilerinin analizi Doğum tarihinin öğrenilmesi Ölçüm ve kayıtların güvenilir olması 57

58 /71

59 /71

İzlem çok önemli 60

Büyüme hızının değerlendirilmesi NORMAL İlk 6 ay 16 cm ikinci 6 ay 8 cm Birinci yıl 24 cm ikinci yıl 12 cm Üçüncü yıl 7-8 cm Dördüncü yıl 6-7 cm 4 yaş- Puberte 5-6 cm PUBERTE Erkek 28-30 cm Kız 25-28 cm 61

Büyüme hızının değerlendirilmesi Doğum 1 y 4 y 8 y 12 y Boy(cm) 50 75 100 125 150 Büy. Hızı(cm/y) 25 8 6 6 Büyüme geriliği; 1-2 yaş arası < 8 cm 2-4 yaş arası < 6 cm 4 yaş- puberte < 4 cm 62

Büyüme hızı eğrileri 63

Standard Deviyasyon Skoru-SDS (Z skoru) SDS = Ölçülen boy-olması gereken boy SD (yaş ve cins için stand. sapma) Boy kısalığının derecesini gösterir Tedavinin etkinliğini izlemede yararlıdır 64

Vücut bölümlerinin oranları Üst segment/alt segment (U/A) oranı: Orantılı veya orantısız boy kısalığını gösterir YD : 1.7 3 yaşında : 1.3 7 yaşında : 1.0 >10 yaş : <1 65

Vücut bölümlerinin oranları (2) Kulaç uzunluğu (KU): Erkeklerde 10-11 yaş, kızlarda 11-14 yaşından önce KU boydan kısadır Erişkin Erkek: KU- Boy >5,3 cm Kadın: KU-Boy> 1,2 cm Oturma yüksekliği / boy oranı: Doğumda : 0.70 3 yaşında : 0.57 >10 yaş : < 0.50 66

Anne-baba boyu ile ilişki (hedef boy, target boy) Doğumda boyutlar anne boyutları ile ilişkilidir 2 yaşında anne-baba boyu ile korelasyon %50-70 olur, puberteye kadar da böyle kalır Puberte büyüme atağı farklı olduğundan pubertede azalır Yetişkin boyuna ulaşıldığında bu ilişki %80 olur Hedef boy: Erkek çocuklar için: B+(A+13)/2= ±8.5 Kız çocuklar için h : (B-13)+A)/2= ± 8.5 67

Kemik matürasyonu Kemikleşme epifizlerin ortasından başlar = epifiz çekirdeği 68

Epifiz çekirdeklerinin ortaya çıkışı Büyümeleri ve Diyafiz ile birleşmeleri Belirli zaman ve sırayı izler ve Organizmanın olgunluk düzeyini yansıtır 69 /71

Kemik matürasyonu Kemik yaşı radyolojik bir kavramdır Greulich-Pyle (sol el bileği) Tanner-Whitehouse yöntemi 3 aydan küçük çocuklarda diz ve ayak kemikleri radyolojik olarak incelenir Doğumda el bileği kemikleri olgunlaşmamıştır Ayak bileğinde kalkeneus ve kuboid kemikleşmiştir Kemik yaşı (kronolojik yaşa göre) 2 yıl normaldir 70

71 /71