T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR 2008 YILI RAPORU Haziran 2009 YABANCI SERMAYE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 İÇİNDEKİLER A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ... 1 1. 2008 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ... 1 1.1.Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar... 1 1.2.Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi...12 1.3.Türkiye de Uluslararası Sermayeli Şirket Sayıları...25 1.4.Uluslararası Yatırımcıların Türkiye deki Yatırım Projeleri...44 2. TÜRKİYE DEKİ YATIRIMCI ÜLKELER...51 3. TÜRKİYE DE 2008 YILINDA EN FAZLA ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM ÇEKEN SEKTÖRLER...57 3.1.Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri...59 3.2. Diğer Hizmet Sektörleri...61 3.3. Gıda Ürünleri, İçecek ve Tütün İmalatı...63 3.4. Ana Metal ve Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı...66 3.5. Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme...67 3.6. Elektrik, Gaz, Buhar ve Sıcak Su Üretimi ve Dağıtımı...68 B. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLARI ARTIRMAYA YÖNELİK FAALİYETLER...71 1. YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI...71 1.1.Uluslararası Alanda Yatırım Ortamını İyileştirme Çalışmaları...71 1.2.Türkiye de Yatırım Ortamını İyileştirme Çalışmaları...74 2. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLARI TEŞVİK ETMEYE YÖNELİK ULUSLARARASI ANLAŞMALAR...88 2.1.Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmaları...88 2.2.Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları...91 iii
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu TABLOLAR Tablo 1: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Stoğu Olan İlk On Ülke ve Türkiye (2007)... 4 Tablo 2: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Çeken On Ülke ve Türkiye 2004-2007...8 Tablo 3: 1995 2008 Döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar ve Bileşenlere Göre Dağılımı...13 Tablo 4: 2008 Yılında En Büyük Beş Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi...14 Tablo 5: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri - 2008...15 Tablo 6: Ülkelere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2007-2008...16 Tablo 7: Özelleştirme ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlar...17 Tablo 8: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2008...23 Tablo 9: Yıllar İtibarıyla Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı...25 Tablo 10: Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ile Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı...28 Tablo 11: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler (2007-2008 Aylık)...28 Tablo 12: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı...29 Tablo 13: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı...30 Tablo 14: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının Sermaye Büyüklüğü Açısından Yıllara Göre Dağılımı (2004-2008)...31 Tablo 15: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının Sermaye Büyüklüğü Açısından Yıllara Göre Dağılımı (2004-2008)...33 Tablo 16: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı (2007-2008)...34 Tablo 17: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı (2007-2008)...35 iv
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Tablo 18: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının İllere Göre Dağılımı (İlk 10 İl)...36 Tablo 19: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Faaliyette Bulundukları İllerin Sektörlere Göre Dağılımı (1954-2008)...39 Tablo 20: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırımları...44 Tablo 21: 2008 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı...45 Tablo 22: 2004-2008 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı...46 Tablo 23: 2004-2008 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Yatırım Tutarına Göre İl Bazında Dağılımı...49 Tablo 24: 2004-2008 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin İl Bazında Dağılımı...50 Tablo 25: 2008 Uluslararası Doğrudan Yatırım...51 Tablo 26: 2002-2008 Uluslararası Doğrudan Yatırım...51 Tablo 27: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri - 2008...57 Tablo 28: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Çeken Beş Sektördeki Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2002-2008... 58 Tablo 29: Demir Çelik Sektöründe Birleşme ve Satın Alma İşlemleri...66 Tablo 30: Türkiye Tarafından İmzalanmış ve Yürürlüğe Girmiş Bulunan ÇVÖ Anlaşmaları Listesi...89 Tablo 31: Türkiye Tarafından İmza Edilen ve Yürürlüğe Giren YKTK Anlaşmaları...92 Tablo 32: Türkiye Tarafından İmza Edilen ve Onay Süreci Devam Eden YKTK Anlaşmaları...93 v
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu HARİTALAR Harita 1: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2008...24 Harita 2: Harita 3: 2008 Yılında Kurulan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İllere Göre Dağılımı...37 1954-2008 Yılları Arasında Faaliyette Bulunan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İle Göre Dağılımı...38 Harita 4-10: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Bölgelere Göre Sektörel Bazda Dağılımı Harita 4: Marmara Bölgesi...40 Harita 5: Ege Bölgesi...41 Harita 6: Akdeniz Bölgesi...41 Harita 7: Karadeniz Bölgesi...42 Harita 8: İç Anadolu Bölgesi...42 Harita 9: Doğu Anadolu Bölgesi...43 Harita10: Güneydoğu Anadolu Bölgesi...43 Harita 11: Harita 12: 2004-2008 Yılları Arasında Teşvik Belgesi Düzenlenen Projelerin İl Bazında Dağılımı...47 2004-2008 Yılları Arasında Teşvik Belgesi Düzenlenen Projelerin Yatırım Tutarının İl Bazında Dağılımı...48 Harita 13: Ülkelere Göre YKTK Anlaşmaları...94 vi
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 GRAFİKLER Grafik 1: Yurt İçi Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı...2 Grafik 2: Yurt Dışı Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı...3 Grafik 3: 1995-2008 Döneminde Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırımlar...12 Grafik 4: Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllık Dağılımı 2003-2008...26 Grafik 5: Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllar İtibarıyla Sektörel Dağılımı (2003-2008).27 Grafik 6: Yeni Kurulan ve İştirak Edilen Şirket Sayılarının Sermaye Aralıklarına Göre Yıllar İtibarıyla Oranları...32 Grafik 7: Hollanda Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 8: ABD Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 9: Yunanistan Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler..52 Grafik 10: Belçika Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 11: Suudi Arabistan Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 12: Fransa Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 13: Almanya Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...53 Grafik 14: İngiltere Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...53 Grafik 15: Lüksemburg Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...53 Grafik 16: İspanya Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...53 vii
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Grafik 17: Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi Sektörel Dağılım 2008...58 Grafik 18: FIAS Tarafından Katkı Sağlanan Yatırım Ortamının İyileştirilmesine İlişkin Proje Sayısı...73 Grafik 19: Yatırım Ortamını İyileştirme Sürecinin Aşamaları...83 viii
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 KUTULAR Kutu 1: Dealwatch Birleşme ve Satın Alma İşlemleri Raporu...6 Kutu 2: Finansal ve Ekonomik Krizin Uluslararası Doğrudan Yatırım Akımları Üzerindeki Etkileri...9 Kutu 3: Deloitte 2008 Yılı Birleşme ve Satın Alma Raporu...19 Kutu 4: Dealwatch Özel Yatırım Fonları Raporu...21 Kutu 5: Türkiye nin Yatırım Yeri Endeksleri Sıralaması...77 Kutu 6: Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Alanında Küresel Eğilimler...82 ix
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ 1. 2008 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ 1.1. Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı nın (UNCTAD) verilerine 1 göre, 2006 yılında 1,41 olan dünya toplam uluslararası doğrudan yatırım girişleri 2007 yılında bir önceki yıla göre %30 luk bir artışla 1,83 trilyon dolar seviyesine ulaşmıştır. UNCTAD 2007 yılında gerçekleştirilen doğrudan yatırımlar hakkındaki Dünya Yatırım Raporu nu Eylül 2008 de açıklamıştır. 2008 yılına ilişkin raporun 17 Eylül 2009 da açıklanması beklenmektedir. Bu artışta yüksek büyüme rakamları ve güçlü kurumsal performanslar etkili olmuştur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki uluslararası şirketlerin karlarının artması ile birlikte yeniden yatırımda kullanılan kazançlar toplam uluslararası doğrudan yatırım girişlerinin %30 una ulaşmıştır. Doların diğer para birimleri karşısındaki değerinin düşmesi de 2007 yılındaki artışın bir diğer nedeni olmuştur. 2007 yılında, gelişmiş ülkelere yapılan uluslararası doğrudan yatırımlar bir önceki yıla göre %33 oranında artarak 1,3 trilyon dolara, gelişmekte olan ülkelere yapılan yatırımlar ise %21 oranında artarak 500 milyar dolarlık tarihi rekor seviyesine ulaşmıştır (Grafik 1). 1 World Investment Report (WIR) 2008, UNCTAD 1
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Grafik 1: Yurt çi Uluslararas Do rudan Yat r m n Ülke Gruplar na Göre Da l m UDY (milyar ABD dolar ) 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Y l Geli mi Ülkeler Geli mekte Olan Ülkeler Kaynak: WIR, 2008 ABD çektiği 232,8 milyar dolarlık uluslararası doğrudan yatırımla dünya ülkeleri arasında ilk sıradaki yerini korumuştur. ABD yi İngiltere (224,0 milyar dolar), Fransa (158,0 milyar dolar), Kanada (108,7 milyar dolar) ve Hollanda (99,4 milyar dolar) takip etmektedir. 2007 yılında Avrupa Birliği ülkeleri gelişmiş ülkelere yapılan yatırımların 2/3 ünü çekmeyi başarmıştır. Gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomilerinin arasında ise Çin Halk Cumhuriyeti (83,5 milyar dolar), Hong Kong (59,9 milyar dolar) ve Rusya (52,5 milyar dolar) en çok uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkeler olmuştur. Aynı dönemde az gelişmiş ülkelere ise 13 milyar dolarlık uluslararası doğrudan yatırım yapılmıştır. Türkiye 2007 yılında çektiği 22 milyar dolar tutarındaki uluslararası doğrudan yatırımla dünya genelinde 23. gelişmekte olan ülkeler arasında ise 9. sırada yer almıştır (Tablo 2). 2
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 2007 yılında dünyada gerçekleşen uluslararası doğrudan yatırımların %85 i gelişmiş ülkeler kaynaklıdır. Gelişmiş ülkelerin yurt dışındaki doğrudan yatırımları 1,7 trilyon dolar seviyesine ulaşmıştır. 2007 yılında da gelişmiş ülkeler en büyük uluslararası doğrudan yatırımcı olma özelliklerini korumuşlardır (Grafik 2). Gelişmiş ülkeler arasında ABD (313,8 milyar dolar), İngiltere (265,8 milyar dolar), Fransa (224,7 milyar dolar), Almanya (167,4 milyar dolar) ve İspanya (119,6 milyar dolar) 2007 yılında gelişmiş ülkelerin yurt dışındaki doğrudan yatırımlarının %64 ünü yaparak en çok dış yatırım yapan ilk 5 ülke olmuşlardır. Gelişmekte olan ülkelerin yaptığı toplam 253 milyar dolarlık doğrudan yatırım içerisinde Hong Kong (53,2 milyar dolar), Rusya (45,7 milyar dolar) ve Çin Halk Cumhuriyeti (22,5 milyar dolar) önemli yere sahiptir (Grafik 2). Türkiye ise 2007 yılında gerçekleştirdiği 2,1 milyar dolarlık doğrudan yatırım ile 2006 yılına göre 1 sıra yükselerek dünya genelinde 50. sıradaki yerini almıştır. Grafik 2: Yurt D Uluslararas Do rudan Yat r m n Ülke Gruplar na Göre Da l m 1.800 UDY (milyar ABD dolar ) 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Y l Geli mi Ülkeler Geli mekte Olan Ülkeler Kaynak: WIR, 2008 3
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu 2007 yılı itibarıyla dünya toplam yurtiçi uluslararası yatırım stoku 15,2 trilyon dolara ulaşmıştır. ABD (2,1 trilyon dolar) ve İngiltere (1,4 trilyon dolar) en fazla yatırım stokuna sahip ülkeler arasında ilk 2 sırayı almaktadır (Tablo 1). Tablo 1: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Stoğu Olan On Ülke ve Türkiye (2007) S ra Ülke Kaynak: WIR, 2008 Yat r m Sto u (milyar dolar) 1 A.B.D. 2.093,1 2 ngiltere 1.347,7 3 Hong Kong (Çin) 1.184,5 4 Fransa 1.026,1 5 Belçika 748,1 6 Hollanda 673,4 7 Almanya 629,7 8 spanya 537,5 9 Kanada 520,7 10 talya 364,8 21 Türkiye 145,6 Gelişmekte olan ülkeler dünya toplam yurtiçi uluslararası yatırım stokunun %31 ine sahiptir. Söz konusu ülkeler arasında Hong Kong, Brezilya, Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Meksika ve Singapur başı çekmektedir. Türkiye 145,6 milyar dolarlık stoku ile dünya genelinde 21. sırada yer almaktadır. Birleşme ve Satınalma İşlemleri 2007 yılında sınır ötesi birleşme ve satınalma işlemleri 2000 yılında gerçekleşen rekor seviyeye göre %21 lik bir artışla 1,6 trilyon dolara ulaşmıştır. 4
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 2008 Yılı Uluslararası Doğrudan Yatırım Gerçekleşmelerine İlişkin Beklentiler Dünya ekonomisindeki yavaşlama ve finansal kriz bir çok gelişmiş ülkede para ve kredi piyasalarında likidite krizlerine yol açmıştır. Bunun sonucunda birleşme ve satınalma işlemlerinde önemli yavaşlamalar görülmüştür. 2008 in ilk yarısında gerçekleşen birleşme ve satınalma işlemlerinin toplam değeri 2007 nin ikinci yarısına göre %29 oranında azalmıştır. Şirket karlarında ve bankalarca verilen sendikasyon kredilerinde de düşüşler gözlenmektedir. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), Ocak-2009 2 tarihinde, elindeki veriler ışığında 2008 in tümü için yaptığı dünya toplam uluslararası doğrudan yatırım tutarı tahminlerinde %21 oranında bir düşüş öngörmektedir 3. Öte yandan gelişmekte olan ülkelere yapılacak doğrudan yatırımların söz konusu durumdan daha az etkilenmesi beklenmektedir. UNCTAD tarafından yapılan Dünya Yatırım Beklentileri Anketi 2008-2010 uluslararası doğrudan yatırımlar açısından orta vadede artış trendi öngörse de, yatırımcıların bir önceki ankete göre daha az iyimser olduklarını ve yatırımları konusunda 2007 yılına kıyasla daha dikkatli davrandıklarını belirtmektedir. 2 Assessing the Impact of the Current Financial and Economic Crisis On Global FDI Flows, UNCTAD. OECD nin Kasım 2008 tarihli çalışmasında ( OECD Investment News ) söz konusu tutar 1,2 trilyon dolar olarak öngörülmüştür 3 Dünya genelindeki UDY rakamları henüz kesinlik kazanmamış olup net rakamlar ilerleyen dönemde UNCTAD tarafından açıklanacaktır. 5
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Kutu 1: Dealwatch Birleşme ve Satın Alma İşlemleri Raporu Gelişmekte Olan Ülkelerde 2008 Yılı Gelişmeleri... Dealwatch, özellikle gelişmekte olan gerçekleşen şirket satın almaları ve birleşmeleri, özelleştirmeler, halka arz ve ikincil arzlar ile ilgili işlem tipi; işleme konu olan şirketlerin adları, ülkeleri, sektörleri ve işlem değeri hakkında detaylı bilgi verebilen bir veri tabanıdır. Dealwatch verilerine göre 2008 yılında gelişmekte olan ülkelerde 8.011 adet birleşme ve satın alma işlemi gerçekleşmiştir. Söz konusu rakam 2007 yılına göre %10 oranında bir artışı ifade etmektedir. İşlem hacmi ise 2008 yılında 2007 yılına kıyasla %25 oranında bir düşüşle 394,2 milyar avro (599,1 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. 2007 yılında olduğu gibi 2008 yılında da Çin Halk Cumhuriyeti (1.393 işlem) ve Rusya Federasyonu (1.333 işlem) birleşme ve satın alma işlemlerinin yöneldiği ilk iki ülke olmuştur. Bu ülkeleri Brezilya (609 işlem), Hindistan (540 işlem), Ukrayna (524 işlem) ve Polonya (432 işlem) takip etmektedir. Türkiye 228 işlem ile 2008 yılında gelişmekte olan ülkeler arasında dokuzuncu sırada yer almaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde tamamlanan işlemlerin %54 ü (4.315 işlem) çoğunluk hisse alımı şeklinde gerçekleşirken 2.712 işlem ise azınlık hise alımlarından oluşmaktadır. 2007 yılında gerçekleştirilen 387 özelleştirme işlemine karşılık 2008 yılında 365 özelleştirme işlemi gerçekleştirilmiştir. Özellikle 2008 in son çeyreğinde yaşanan finansal krizin etkisiyle piyasa fiyatları çok düşük seviyelere düşen varlıkların özelleştirilmesi konusunda istekli olunmaması özelleştirme işlemlerindeki yavaşlamanın sebebi olmuştur. 2008 yılındaki birleşme ve satın alma işlemleri sektörel bazda incelendiğinde imalat sanayii 2.346 işlem ile ilk sırada yer almakta, imalat sanayini finans ve sigortacılık (959 işlem), bilişim teknolojileri (886 işlem) ve gayrimenkul ve kiralama hizmetleri (708 işlem) takip etmektedir. 6
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Kutu 1 (Devam): Türkiye de 2008 Yılı Gelişmeleri... Dealwatch verilerine göre Türkiye de 2008 yılında 259 adet birleşme ve satın alma işlemi gerçekleşmiştir (2007-203 işlem). 2008 yılında işlem sayısında gerçekleşen artışa karşılık işlem hacmi 2007 ye kıyasla %6,6 oranında azalarak 20,4 milyar avro (31 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılındaki en hareketli sektörler imalat (87 işlem), taşımacılık (44 işlem), gayrimenkul (26 işlem), finans (22 işlem), perakende ticaret (21 işlem) ve kamu şirketleri (21 işlem) olmuştur. Toplam işlem hacimleri incelendiğinde perakende ticaret sektöründe önemli bir artış, finansal hizmetler sektöründe ise önemli bir düşüş olduğu görülmektedir. İngiliz yatırım fonu BC Partners ın Migros hissselerini satın alması ve bahis oyunları şirketi İddaa nın işletme haklarının 10 yıl süreyle Çukurova Holding-Intralot (Yunanistan) ortak girişimi tarafından satın alınması 2008 yılının en büyük işlemleri olarak dikkati çekmektedir. Türk yatırımcıların yurt dışındaki faaliyetleri incelendiğinde, Rusya (5 işlem), Almanya (4 işlem) ve Romanya nın (4 işlem) hedef ülkeler arasında ilk üç sırayı aldıkları görülmektedir. Turkcell in Hindistan menşeli telekomünikasyon firması Datacom Solutions ın %51 hissesini 881,2 milyon avro (1.339 milyon dolar) karşılığında satın alması 2008 yılında Türk yatırımcıların yurt dışında gerçekleştirdiği en büyük hacimli birleşme ve satın alma işlemi olmuştur. Kaynak: Dealwatch Global M&A Report, Issue: March 2009 7
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Tablo 2: En Fazla Uluslararsı Doğrudan Yatırım Çeken On Ülke ve Türkiye 2004-2007 (milyar dolar) 2004 2005 Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY 1 ABD 135,8 1 ngiltere 177,9 2 Çin 60,6 2 ABD 104,8 3 ngiltere 56,0 3 Fransa 85,0 4 Belçika 43,6 4 Çin 72,4 5 Avustralya 36,1 5 Hollanda 47,7 6 Hong Kong 34,0 6 Almanya 42,0 7 Fransa 32,6 7 Belçika 34,3 8 spanya 24,8 8 Hong Kong 33,6 9 Meksika 22,9 9 Kanada 27,0 10 Singapur 19,8 10 spanya 25,0 39 Türkiye 2,8 25 Türkiye 10,0 Dünya Toplam 717,7 Dünya Toplam 958,7 2006 2007 Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY 1 ABD 236,7 1 ABD 232,8 2 ngiltere 148,2 2 ngiltere 224,0 3 Fransa 78,2 3 Fransa 158,0 4 Çin 72,7 4 Kanada 108,7 5 Belçika 64,4 5 Hollanda 99,4 6 Kanada 62,8 6 Çin 83,5 7 Almanya 55,2 7 Hong Kong 59,9 8 Hong Kong 45,1 8 spanya 53,4 9 talya 39,2 9 Rusya 52,5 10 Rusya 32,4 10 Almanya 50,9 17 Türkiye 20,0 23 Türkiye 22,0 Dünya Toplam 1.411,0 Dünya Toplam 1.833,3 Kaynak: World Investment Report 2008 Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge, UNCTAD 8
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Kutu 2: Finansal ve Ekonomik Krizin Uluslararası Doğrudan Yatırım Akımları Üzerindeki Etkileri 2008 yılı, 2004 yılından itibaren uluslararası yatırımlarda görülen artış eğiliminin sona ereceği yıl olacaktır. 2007 yılında dünya toplam uluslararası doğrudan yatırım girişlerinde emsalsiz bir artış olup; anılan girişler 1.8 trilyon ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Küresel finansal ve ekonomik kriz sebebiyle dünya uluslararası doğrudan yatırım akımlarında 2008 yılında bir önceki yıla göre %21 oranında bir azalma beklenmektedir. Türkiye 2008 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık %18 lik bir düşüşle 18,2 milyar dolar tutarında uluslararası doğrudan yatırım çekmiştir. Krizden etkilenen çok uluslu şirketlerin yatırım harcamalarındaki düşüş nedeniyle 2009 yılında uluslararası doğrudan yatırım girişlerindeki düşüşlerin devam edeceği tahmin edilmektedir. Uluslararası doğrudan yatırım akımlarında 2008-2009 yılları arasında görülen azalma 2 temel sebebe dayanmaktadır. İlk olarak, firmaların karlarında oluşan azalma ve finansman kaynaklarına ulaşmanın zor ve yüksek maliyetli oluşu sebebiyle firmaların yatırım kapasitesinde düşüşler meydana gelmiştir. Diğer taraftan, özellikle krizin yarattığı şiddetli durgunluğun etkilediği gelişmiş ülkelerde yatırım eğilimleri olumsuz yönde etkilenmiştir. Şirketler söz konusu krizin iş ortamını daha çok etkilemesi ihtimalini göz önünde bulundurarak maliyetlerini ve yatırım programlarını tekrar gözden geçirip kırılganlığı azaltmaya çalışmaktadırlar. Pazar, etkinlik ve kaynak arayan uluslararası doğrudan yatırım, anılan faktörlerden değişik ölçülerde etkilenebilecektir. Uluslararası doğrudan yatırımlarda yaşanan düşüş, özellikle sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerini olumsuz etkilemiştir. Söz konusu işlemlerde önceki yılki rekor seviyeden sonra 2008 yılında sert bir düşüş meydana gelmiştir. Anılan düşüş yeniden yapılanma ve yatırım mallarının ve mal stokunun azaltılması ile açıklanmaktadır. Uluslararası komple yeni yatırımlar 2008 yılında tam anlamıyla etkilenmese de 2009 yılında ertelenen ve iptal edilen işlemler sonucunda gerçek etki anlaşılabilecektir. Finansal krizin uluslararası doğrudan yatırımlar üzerine etkisi sektörlere ve bölgelere bağlı olarak farklılık göstermektedir. 2008 yılında uluslararası doğrudan 9
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Kutu 2 (Devam) yatırım akımlarındaki düşüşten en çok gelişmiş ülkeler etkilenmiştir. Diğer taraftan, gelişmekte olan ülkelere yapılan uluslararası doğrudan yatırımlar 2008 yılında artarak devam etmiştir. Söz konusu artış 2007 yılında görülen artış oranına göre daha düşüktür. Ancak 2009 yılında gelişmekte olan ülkelere yapılan yatırımlarda azalma beklenmektedir. Gelişmiş ülkelere ihracatı amaçlayan etkinlik ve kaynak arayan uluslararası doğrudan yatırımlar söz konusu ülkelerdeki ekonomik durgunluktan dolayı azalacak; ayrıca yerel pazarlarda hizmet vermeyi amaçlayan pazar arayan uluslararası doğrudan yatırımlar gelişmekte olan ülkelerden çekilmeye başlayacaktır. Uluslararası doğrudan yatırım akımları açısından finansal hizmetler, otomotiv sanayii, bina malzemeleri, ara malları ve tüketim malları imalatı sektörleri krizden en çok etkilenen sektörlerdir. Krizin sonuçları hızla diğer sektörleri de etkilemiş ve etkilenen sektörler ham madde üretiminden finans dışı hizmetlere kadar genişlemiştir. Kısa vadede yaşanan ekonomik durgunluk küresel uluslararası doğrudan yatırım beklentilerini olumsuz etkileyebilecektir. Orta vadedeki uluslararası doğrudan yatırım beklentilerini ise söz konusu krizin beklenmeyen büyüklüğü ve dünya ekonomisinde yarattığı temel yapısal değişiklikler sebebiyle değerlendirmek mümkün görülmemektedir. Diğer taraftan uluslararası doğrudan yatırım büyümesi için gereken bazı faktörler hala iş başındadır. Anılan faktörlerin bir kısmı krizin sonuçları olarak değerlendirilmektedir. Kriz sonrası ucuzlayan varlık fiyatları, yeniden yapılanan endüstrilerin tetiklediği yatırım fırsatları, gelişen ülkelerdeki finansal kaynakların mevcut büyüklüğü, yeni enerji kaynakları ve çevre ile ilgili yeni faaliyet alanlarının hızlı genişlemesi ve şirketlerin uluslararasılaşma eğilimleri er yada geç uluslararası doğrudan yatırım akımlarının yeniden artmasını tetikleyecek muhtemel faktörlerdir. Beklenen artışın yaşanması için öngörülen süre; ekonomik ve finansal iyileşme hızı, anılan krizin nedenlerinin ele alındığı kamu politikasının etkinliği, yatırımcı güveninin kazanılması ve korumacı eğilimleri önleme yeteneği gibi 10
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Kutu 2 (Devam) belirsizlikler içeren birçok faktöre bağlıdır. 2010 yılına kadar uluslararası doğrudan yatırım akımlarının hızlı bir şekilde tekrar artış eğilimine girmesi, 2011 yılının başında uluslararası doğrudan yatırım akımlarının tekrar artış eğilimine girmesi ve 2012 den önce uluslararası doğrudan yatırım akımlarında hiçbir artış beklentisinin olmaması şeklinde 3 değişik senaryo öngörülmektedir. Kamu politikaları, uluslararası doğrudan yatırım akımlarının tekrar artış eğilimine girmesi için uygun koşulların sağlanmasında önemli rol oynayacaktır. Dünya genelinde finans sisteminde istikrarın sağlanmasını amaçlayan yapısal reformların uygulanması, açık ekonomiye olan bağlılığın devamının sağlanması, yatırımların ve yeniliklerin arttırılmasını amaçlayan politikaların uygulanması bu açıdan önemli konulardır. Krizin ekonomik sonuçlarıyla etkin bir şekilde ilgilenilmesinde; hızlı çözüm önerilerinin üretilmesi, korumacı önlemlerin alınması ve yatırıma elverişli bir ortamın sağlanması önemlidir. Kaynak: UNCTAD, Assessing The İmpact of The Current Financial and Economic Crisis On Global FDI Flows January 2009 11
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu 1.2. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi 1.2.1.Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi Bileşenleri 4 Türkiye 2008 yılında da uluslararası yatırımcılar tarafından tercih edilen bir yatırım yeri olma özelliğini korumuştur. 2007 yılında yaklaşık 22,0 milyar dolar seviyesinde olan uluslararası doğrudan yatırım girişi, 2008 yılında yaklaşık 18,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Milyon ABD Doları 24.000 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 Grafik 3: 1995 2008 Döneminde Türkiye de Uluslararas Do rudan Yat r mlar 20.185 22.046 18.187 12.000 10.000 8.000 6.000 8.469 10.031 4.000 2.000 1.082 1.702 2.785 0 1995-2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak:TCMB 4 Uluslararası doğrudan yatırım girişi, 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu na göre Türkiye de faaliyette bulunan şirketlerin yurt dışından yaptıkları, TCMB ödemeler dengesi istatistiklerinde sermaye ve diğer sermaye olarak sınıflandırılan kalemlere ilişkin transferlerin net tutarı ile yabancıların gayrimenkul edinimlerine istinaden transfer edilen tutarı içermektedir. 12
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Tablo 3: 1995 2008 Döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırım ve Bileşenlere Göre Dağılımı 5 (milyon dolar) 1995-2001 (Birikimli) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 UDY Toplam 8.469 1.082 1.702 2.785 10.031 20.185 22.046 18.187 Do rudan Yabanc Sermaye 8.469 1.082 704 1.442 8.190 17.263 19.120 15.250 Sermaye (Net) 8.469 566 556 888 8.053 16.876 18.099 14.672 Giriş 9.547 571 564 986 8.454 17.533 18.842 14.707 Ç k ş -1.078-5 -8-98 -401-657 -743-35 Yeniden Yat r mda Kullan lan Kazançlar a - - 132 204 81 106 294 204 Di er Sermaye b - 516 16 350 56 281 727 374 Gayrimenkul (Net) - - 998 1.343 1.841 2.922 2.926 2.937 Kaynak:TCMB a)2008 yılı tahmini değerdir. b)uluslararası sermayeli şirketlerin yabancı ortaklarından aldığı kredi 2008 yılında Türkiye de gerçekleşen 18,2 milyar dolar düzeyinde toplam uluslararası doğrudan yatırımın, 15,3 milyar dolarlık kısmı sermaye bileşeni, 2,9 milyar dolarlık kısmı ise yurt dışında yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin Türkiye deki gayrimenkul alımlarından oluşmaktadır. İngiltere menşeli bir girişim sermayesi şirketi olan BC Partners tarafından yönetilen fonların kontrol ettiği Lüksemburg merkezli Moonlight Capital S.A. nın Migros un yüzde 50,8 oranında hissesini satın almasına istinaden ödenen 1.918 milyon dolarlık tutar 2008 yılındaki en büyük uluslararası doğrudan yatırım girişi olmuştur. Türkiye Finans Katılım Bankası ve Ereğli Demir Çelik hisselerinin satışları yaklaşık 1 milyar dolar büyüklüğe ulaşan diğer işlemler olmuştur (Tablo 4). 5 Raporda, TCMB tarafından 2009 yılı Nisan ayı içerisinde yayınlanan ödemeler dingesinde yer alan 2008 yılı verileri kullanılmıştır. TCMB tarafından yayımlanan geçmiş yıllara ilişkin ödemeler dengesi verileri, gerekli oldukça geriye dönük olarak revize edilmektedir. 13
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Tablo 4: 2008 Yılında En Büyük Beş Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi a Sat n Al nan irket Sat n Alan irket Sat n Alan irketin Ülkesi Sat n Al nan Hisse Oran (%) Uluslararas Do rudan Yat r m (Milyon Dolar) Migros Moonlight Capital Lüksemburg 50,8 1.918 Türkiye Finans Kat l m Bankas The National Commercial Bank Suudi Arabistan 60,0 1.080 Ereğli Demir Çelik b Arcelor-Mittal Lüksemburg 11,3 959 Finansbank Tekel Sigara c National Bank of Greece British American Tobacco Yunanistan 9,7 697 İngiltere 100,0 611 Toplam 9.456 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı,TCMB a) 2008 yılında gerçekleşen nakit UDY girişlerine göre. b) Söz konusu tutar Arcelor-Mittal in Ereğli Demir Çelik in İMKB de işlem gören %11,3 hissesini satın alması nedeniyle Türkiye ye İngiltere üzerinden transfer edilmiştir. Bu işlem sonucunda Arcelor-Mittal in Ereğli Demir Çelik teki hisse oranı %24,9 a yükselmiştir c) Tekel Sigara Fabrikaları ihalesini kazanan İngiliz British American Tobacco (BAT) firmasının ödediği toplam 1,8 milyar dolarlık tutarın 611 milyon dolarlık kısmı ödemeler dengesi istatistiklerine uluslararası doğrudan yatırım, 1,2 milyar dolarlık kısmı ise kredi olarak yansımıştır. 1.2.2. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin Sektörlere Göre Dağılımı 2008 yılında uluslararası doğrudan yatırımların %65,4 ü; Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri (%39,7) ile İmalat (%25,7) sektörlerinde gerçekleşmiştir (Tablo 5). 14
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Tablo 5: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri, 2008 (Milyon Dolar) Sıra Sektör Sermaye Yüzde (%) 1 Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri 5.925 39,7 2 İmalat 3.828 25,7 3 Toptan ve Perakende Ticaret 2.073 13,9 4 Elektrik, Gaz, Buhar ve Sıcak Su Üretimi ve Dağıtımı 1.053 7,1 5 İnşaat 736 4,9 6 Gayrimenkul, Kiralama ve İş Faaliyetleri 673 4,5 7 Madencilik ve Taşocakçılığı 173 1,2 8 Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme 169 1,1 9 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler 150 1,0 10 Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri 59 0,4 Diğer 72 0,5 Toplam 14.911 100,0 Kaynak: TCMB Finans sektörü gerek Türkiye gerekse dünyada en çok uluslararası doğrudan yatırım çeken sektör olma özelliğini korumaktadır. Nitekim, UNCTAD tarafından açıklanan 2004-2006 dönemi sektörlere göre dünya toplam uluslararası doğrudan yatırım girişleri içerisinde, 197,9 milyar dolarlık yatırımla finans sektörü ve 144,1 milyar dolarlık yatırımla iş faaliyetleri 6 sektörü ilk iki sırada yer almaktadır. Madencilik ve taşocaklığı sektörü 134,0 milyar dolar tutarındaki yatırımla ilk iki sektörü takip etmektedir 7. 6 NACE faaliyet sınıflamasına göre iş faaliyetleri sektöründe, hukuk, mali müşavirlik, muhasebe, hesap uzmanlığı ve vergi danışmanlığı, iş ve yönetim danışmanlığı ile piyasa ve kamuoyu araştırma faaliyetleri; holdingler; mimarlık, mühendislik ve ilgili teknik danışmanlık faaliyetleri; teknik test ve analiz faaliyetleri; reklam hizmetleri; işe girecek kişilerin seçimi ve yerleştirilmesi faaliyetleri; soruşturma ve güvenlik faaliyetleri; bina temizleme faaliyetleri (endüstriyel amaçlı temizlik) ve başka yerde sınıflandırılmamış, çeşitli iş faaliyetleri alt sektörleri yer almaktadır. 7 UNCTAD, World Investment Report 2008 15
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu 1.2.3. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin Ülkelere Göre Dağılımı Tablo 6: Ülkelere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2007-2008 (Milyon Dolar) S ra Ülke Sermaye 2007 2008 Yüzde Pay (%) S ra Ülke Sermaye Yüzde Pay (%) 1 Hollanda 5.443 28,4 1 ngiltere 2.294 15,4 2 A.B.D. 4.212 22,0 2 Lüksemburg 2.086 14,0 3 Yunanistan 2.360 12,3 3 Hollanda 1.755 11,8 4 Almanya 954 5,0 4 S. Arabistan 1.244 8,3 5 ngiltere 702 3,7 5 Almanya 1.217 8,2 6 Portekiz 701 3,7 6 A.B.D. 863 5,8 7 Kazakistan 613 3,2 7 spanya 825 5,5 8 spanya 583 3,0 8 Yunanistan 779 5,2 9 Lüksemburg 583 3,0 9 Fransa 685 4,6 10 Brezilya 467 2,4 10 Avusturya 569 3,8 Kaynak: TCMB Di er 2.518 13,2 Di er 2.594 17,4 Toplam 19.136 100,0 Toplam 14.911 100,0 2008 yılı içerisinde gerçekleşen nakit sermaye girişinin %75,8 i (11,3 milyar dolar) AB ülkeleri, %5,8 i (0,9 milyar dolar) A.B.D. kaynaklıdır. Söz konusu oranlar 2007 yılı için sırasıyla %65,8 (12,6 milyar dolar) ve %22,0 (4,2 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılı uluslararası doğrudan yatırım girişlerinde orijin ülke bazında ilk 3 sırayı İngiltere (%15,4), Lüksemburg (%14,0) ve Hollanda (%11,8) almıştır. Ereğli Demir Çelik hisseleri için Arcelor-Mittal ve Tekel Sigara hisseleri için British American Tobacco tarafından transfer edilen tutarlar İngiltere nin ilk sırada yer almasında önemli rol oynamıştır. Moonlight Capital tarafından Migros için ödenen sermaye Lüksemburg un, ING Bank ın sermaye arttırımları ve Oyak Emeklilik hisseleri için ING tarafından transfer edilen tutarlar ise Hollanda nın üst sıralarda yer almasında belirleyici olmuştur. 16
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 1.2.4. Özelleştirme Uygulamalarında Uluslararası Doğrudan Yatırım 8 22 Şubat 2008 tarihinde gerçekleştirilen Tekel Sigara Fabrikaları ihalesini kazanan İngiliz British American Tobacco (BAT) firması, toplam 1,8 milyar dolarlık tutarı Haziran ayı içerisinde ödemiştir. Söz konusu tutarın 611 milyon dolarlık kısmı ödemeler dengesi istatistiklerine uluslararası doğrudan yatırım, 1,2 milyar dolarlık kısmı ise kredi olarak yansımıştır. Petkim Petrokimya Holding A.Ş nin (Petkim) sermayesindeki yüzde 51 oranındaki kamu hissesinin özelleştirmesi ihalesini kazanan Socar-Turcas-Injaz Konsorsiyumu tarafından kurulan Socar-Turcas Petrokimya, ihale tutarının 1 milyar 660 milyon dolarını Özelleştirme İdaresi Başkanlığı na 29 Mayıs 2008 tarihinde peşin ödemiş, kalan 380 milyon dolarlık kısmı ise üç yılda eşit taksit olarak ödeyeceğini belirtmiştir. Söz konusu 1,66 milyar dolarlık tutarın tamamı kredi ile karşılanmış olup Mayıs ayı içerisinde ödemeler dengesi istatistiklerine kredi olarak yansıtılmıştır. Bu işlemler sonucunda 2008 yılı içerisinde ödemeler dengesine özelleştirme işlemlerine istinaden uluslararası doğrudan yatırım olarak yansıyan toplam tutar 611 milyon dolar olmuştur. Tablo 7: Özelleştirme ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (Milyon Dolar) Y l a Özelle tirme Tutar Özelle tirme Yoluyla Türkiye'yeGelen UDY 2000 3.302 585 2001 2.579 2.369 2002 537-2003 187-2004 1.283 49 2005 8.222 1.500 2006 8.095 1.768 2007 4.230-2008 6.297 611 Toplam 34.732 6.882 Kaynak: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, TCMB a) 2000 ve 2001 yılları değerlerine GSM operatörü lisans bedeli dahildir. 8 2008 yılında Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu portföyündeki şirketlerin uluslararası sermayeli şirketlere satışı bu bölüme dahil edilmemiştir. 17
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu 1.2.5. Birleşme ve Satın Alma İşlemlerinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemleri son dönemde gerek dünya ekonomisinde, gerekse Türkiye ekonomisinde gerçekleşen uluslararası doğrudan yatırım girişleri içerisinde önemli bir paya sahiptir. 2007 yılında dünya genelinde gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam tutarı 1.637 milyar dolar, dünyadaki toplam uluslararası doğrudan yatırım tutarı ise 1.833 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünya ekonomisindeki sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam değerinin gerçekleşen toplam uluslararası doğrudan yatırım tutarına oranı %89,3 olmuştur 9. Söz konusu oran, Türkiye de 2008 yılında yaklaşık %51,8 seviyesindedir. 2008 yılı içerisinde ödemeler dengesine uluslararası doğrudan yatırım olarak yansıyan birleşme ve satın alma işlemleri toplamı yaklaşık 8,8 milyar dolar seviyesindedir. Ödemeleri 2008 sonu itibarıyla gerçekleşmemiş işlemlere ilişkin sermaye girişlerinin, 2009 ve izleyen yıllarda ödemeler dengesine yansıması beklenmektedir. Türkiye de de 2008 yılında büyük ölçekli sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerine istinaden gerçekleşen uluslararası doğrudan yatırım girişlerinin yaklaşık %45 i finans sektöründedir. 9 WIR 2008, UNCTAD 18
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Kutu 3: Deloitte 2008 Yılı Birleşme ve Satın Alma Raporu Türkiye de 2008 Yılı Gelişmeleri... 2008, Türkiye de ard arda dördüncü kez yüksek seviyelerde birleşme ve satın alma işlemlerinin gerçekleştiği yıl olmuş ve bu işlemlerin toplam değeri 18,4 milyar dolara ulaşmıştır. Diğer taraftan yaşanmakta olan finansal krizin etkisiyle 2008 yılı son çeyreğinde gerçekleşen işlem hacmi bir önceki yılın aynı dönemine göre %60 seviyesinde azalma göstermiştir. 2008 yılında gerçekleşen 172 adet birleşme ve satın alma işlemi içerisinde 86 tanesinin değeri açıklanmış olup, bu işlemlerin tutarı 16,3 milyar dolara ulaşmıştır. Değeri açıklanmayan işlemler için yapılan tahminler bu tutara eklendiğinde toplam işlem hacmi 18,4 milyar dolar olmaktadır (2007-20,5 milyar dolar). 18,4 milyar dolarlık toplam tutarın %75 i (13,8 milyar dolar) yabancı yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen işlemlerden kaynaklanmaktadır. Kaynak ülkeler incelendiğinde İngiltere 4,8 milyar dolar ile ilk sırada yer almakta, Avusturya 1,2 milyar dolar ve Çek Cumhuriyeti 900 milyon dolar ile İngiltere yi takip etmektedir. Gerçekleşen birleşme ve satın alma işlemleri sayılarına bakıldığında ise yabancılar 108 adet işlem gerçekleştirmiş olup, Almanya (18), Avusturya (12) ve ABD (10) önde gelen ülkeler konumundadır. 2008 yılında, yaşanan finansal krize rağmen, finansal yatırımcılar tarafından değeri 6,5 milyar dolar olarak tahmin edilen 32 adet işlem gerçekleştirilmiştir. İngiliz menşeli BC Partners-DEA Capital-Turkven ortaklığını, Migros un %97,9 oranındaki hissesini 3,1 milyar dolar karşılığında satın alması 2008 yılında gerçekleşen en büyük ölçekli birleşme ve satın alma işlemi olmuştur. British American Tobacco nun Tekel Sigara yı, Global Yatırım Holding-Energaz-Abn Amro ortaklığının Başkent Doğalgaz ı ve Enerjisa-Sabancı Holding-Verbund ortaklığının Başkent Elektrik Dağıtım ı satın almaları 2008 yılında gerçekleşen ve değeri 1 milyar doların üzerinde olan diğer işlemler olmuştur. Özelleştirme işlemleri ve ilk 5 özel sektör işlemi dışarıda bırakıldığında 2008 yılında gerçekleşen işlemlerin ortalama büyüklüğü yaklaşık 40 milyon dolar seviyesinde olup bu durum birleşme ve satın almalarda küçük ve orta ölçekli işlemlerin ağırlığının artmaya başladığını göstermektedir. 19
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Kutu 3: (Devam) Birleşme ve satın alma işlemleri sektörel bazda incelendiğinde işlem sayısına göre hizmetler (24), finansal hizmetler (20) ve enerji (19); işlem hacmine göreyse enerji (5,8 milyar dolar), perakende (3,2 milyar dolar) ve finansal hizmetler (2,4 milyar dolar) sektörleri ön plana çıkmaktadır. Enerji ve tütün sektörlerindeki özelleştirmeler ve Migros un satışı söz konusu sektörel sıralama üzerinde belirleyici olmuştur. 2009 a Yönelik Beklentiler... 2009 yılının birleşme ve satın alma işlemleri açısından parlak bir yıl olması beklenmemektedir. Yaşanmakta olan finansal kriz gelişmiş ülkelerde resesyona dönüşürken stratejik yatırımcıların yeni yatırım yapma istekleri azalmaktadır. Risk algılamalarının artması sonucunda kötüleşen finansman koşulları finansal yatırımcıların yatırım yapma olanaklarını kısıtlamakta, ayrıca düşen şirket değerleri şirket sahiplerinin satın alma işlemlerine soğuk bakmalarına neden olmaktadır. Diğer taraftan ertelenen özelleştirme işlemlerinin 2009 yılı içerisinde gerçekleştirilmesi Türkiye için yabancı yatırımlar konusunda belirleyici olabilir. 2009 yılında, finansal yatırımcıların ilgilerinin devam etmesi fakat finansman sıkıntıları nedeniyle küçük ve orta ölçekli firmalara yönelmesi, Körfez ülkeleri menşeli yatırımcıların ilgilerininse düşen petrol fiyatlarının da etkisiyle azalması beklenmektedir. 2009 yılında beklenen birleşme ve satın alma işlem hacmi 2008 yılının yarısı düzeyindedir. Kaynak: Deloitte Annual Turkish M&A Review 2008, January 2009 20
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Kutu 4: Dealwatch Özel Yatırım Fonları Raporu Türkiye de Özel Yatırım Fonları... 2008 yılında Türkiye de özel yatırım fonları tarafından toplam işlem değeri yaklaşık 4,8 milyar avro (7,3 milyar dolar) olan 29 adet işlem gerçekleştirilmiştir. 2007 yılında toplam değeri 2,8 milyar avro (4,3 milyar dolar) olan 26 adet işlem gerçekleştirildiği göz önüne alınırsa 2008 yılında yaşanan küresel kriz koşullarına rağmen özel yatırım fonları tarafından gerçekleştirilen işlemlerde hem sayı hem de hacim olarak artış olduğu görülmektedir. 2008 yılında gerçekleştirilen 29 adet işlemden toplam değeri 4,4 milyar avro (6,7 milyar dolar) olan 15 adedi yıl içinde tamamlanmıştır. Kalan 14 işlem ise 2008 sonu itibarıyla beklemededir. 2008 yılında işlem değerinde görülen büyük artış Türkiye tarihinde özel yatırım fonları tarafından gerçekleştirilen en büyük işlem olan Migros Türk ün İngiliz menşeli özel yatırım fonu BC Partners a satışından kaynaklanmaktadır. BC Partners ın Koç Holding ten satın aldığı ve borsadan topladığı Migros hisselerinin toplam değeri 3,3 milyar avroya (5 milyar dolar) ulaşmıştır. Söz konusu rakam 2008 yılındaki özel yatırım fonları kaynaklı toplam işlem hacminin yaklaşık %91 ini oluşturmaktadır. Özel yatırım fonları kaynaklı işlemlerin sektörlere göre dağılımı incelendiğinde imalat (10 işlem) ve perakende sektörlerinin (5 işlem) önde geldikleri görülmektedir. Bu sektörler, çeşitli hizmet sektörleri tarafından takip edilmektedir. Özel yatırım fonlarının Türkiye ye giriş ve çıkışları incelendiğinde 2008 yılında toplam değeri 4,7 milyar avro (7,1 milyar dolar) olan 27 giriş ve toplam değeri 50 milyon avro (76 milyon dolar) olan 3 çıkış gerçekleşmiştir. Söz konusu durum Türkiye nin özel yatırım fonları açısından cazibesini koruduğu şeklinde yorumlanmaktadır. 21
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Kutu 4: (Devam) Dünya Genelinde 2009 a Yönelik Beklentiler... Yaşanmakta olan küresel kriz dünya genelindeki birleşme ve satın alma işlemlerini önemli ölçüde etkilemiştir. Dealwatch tarafından gerçekleştirilen ankete katılan katılımcıların büyük çoğunluğu gelişmekte olan ülke piyasalarında 2009 un ikinci yarısından itibaren özel yatırım fonları tarafından gerçekleştirilen satın alma işlemlerinde artışlar beklemektedir. Kriz koşulları nedeniyle değeri düşen varlıklar bu yatırımcıların hedefleri arasında önemli bir paya sahip olacaktır. Diğer taraftan, özel yatırım fonlarının Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine ilgi göstermesinin en önemli sebeplerinden olan yüksek büyüme potansiyeli, kriz sonrasında bu ülkelerde görülen ekonomik yavaşlama ve olası resesyonlar yüzünden olumsuz yönde etkilenmiştir. Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde özel yatırım fonları tarafından en çok ilgi gösterilecek sektörlerin sağlık ve enerji olması beklenmektedir. Söz konusun sektörlerin ekonomideki dalgalanmalardan göreceli olarak daha az etkilenlenmeleri yatırımcıların ilgisi üzerinde belirleyici olacağı düşünülmektedir. Kaynak: Dealwatch CEE Private Equity Report, January 2009 22
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 1.2.6. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin İl Bazında Dağılımı İstanbul %88,2 lik payla 2008 yılında en çok uluslararası doğrudan yatırım çeken il olmuştur. Zonguldak %6,52 lik payla İstanbul u takip etmektedir. Tablo 8: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2008 (Milyon Dolar) ller UDY Yüzde İstanbul 12.977,1 88,24 Zonguldak 959,6 6,52 İzmir 226,3 1,54 Ankara 205,7 1,40 Adana 82,4 0,56 Kocaeli 82,3 0,56 Hatay 41,9 0,29 Denizli 22,0 0,15 Bursa 21,9 0,15 Muğla 18,7 0,13 Uşak 11,4 0,08 Tekirdağ 11,4 0,08 Konya 10,6 0,07 Antalya 7,2 0,05 Eskişehir 6,9 0,05 Ayd n 4,2 0,03 Kütahya 3,5 0,02 K rklareli 3,1 0,02 Manisa 3,0 0,02 anl urfa 2,5 0,02 Iğd r 2,4 0,02 Bal kesir 1,4 0,01 Diğer 1,1 0,01 Toplam 14.707,0 a 100,00 Kaynak: Hazine Müsteşarlğı a)tcmb nin yeniden yatırımda kullanılan kazançlar için yaptığı tahmin hariç tutulmuştur. Uluslararası doğrudan yatırım ile ilgili şirket ve yatırım projesi sayısı gibi diğer göstergeler, uluslararası doğrudan yatırım girişine kıyasla Türkiye genelinde il bazında daha dengeli bir dağılım göstermektedir. Uluslararası sermayeli şirketlerin merkezlerinin çoğunlukla büyük illerde kayıtlı olması sebebiyle uluslararası doğrudan yatırım girişleri büyük şehirlerde yoğunlaşmış görünmektedir. 23
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Harita 1: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2008 24
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 1.3. Türkiye de Uluslararası Sermayeli Şirket Sayıları 2008 yılı sonu itibarıyla Türkiye de 21.079 adet uluslararası sermayeli şirket faaliyette bulunmaktadır. Bu şirketlerin 17.160 adedi uluslararası sermayeli şirket ve şube kuruluşu, 3.919 adedi ise yerli sermayeli şirketlere yapılan uluslararası sermaye iştirakidir (Tablo 9). Tablo 9: Yıllar İtibarıyla Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Y l Yeni tirak ube Toplam 1954-2002 ( Birikimli ) 4.221 871 202 5.294 2003 800 198 31 1.029 2004 1.440 446 62 1.948 2005 2.081 478 54 2.613 2006 2.473 633 63 3.169 2007 2.913 655 61 3.629 2008 2.695 638 64 3.397 Genel Toplam 16.623 3.919 537 21.079 Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlğı 25
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Grafik 4: Piyasaya Giri ekillerinin Y ll k Da l m 2003-2008 4000 3500 3000 2500 Adet 2000 1500 1000 500 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Yeni tirak ube Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 2003-2008 yılları arasında yeni şirket ve şube kuruluşlarının toplam uluslararası sermayeli şirketler içerisindeki ortalama payı % 80 seviyesindedir. 26
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 Grafik 5: Piyasaya Giri ekillerinin Y llar tibar yla Sektörel Da l m 2003-2008 Adet 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 Yeni tirak Yeni tirak Yeni tirak Yeni tirak Yeni tirak Yeni tirak Yeni tirak Di er Toplumsal, Sosyal ve Ki isel Hizmet Gayrimenkul, Kiralama ve Faaliyetleri malat Sanayii n aat Oteller ve Lokantalar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Toptan ve Perakende Ticaret, Motorlu Ula t rma, Haberle me ve Depolama Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı Türkiye de faaliyette bulunan uluslararası sermayeli şirketlerin, başta toptan ve perakende ticaret olmak üzere, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ile imalat sanayi sektörlerinde faaliyette bulundukları görülmektedir. Uluslararası sermayeli şirket sayısında; 2004-2007 yılları arasında ortalama %31 lik artış olurken, 2008 yılında %6,4 lük bir düşüş olmuştur (Tablo 10). 27
Haziran 2009 Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Tablo 10: Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ile Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Y l 1954-2002 ( Birikimli ) Uluslararas Sermayeli irket Say s (Adet) Uluslararas Do rudan Yat r m Giri i (Milyon $) Geçici Veriler Kaynak : T.C.Merkez Bankası, Hazine Müsteşarlığı Uluslararas Sermayeli irket Say s ndaki % De i im Uluslararas Do rudan Yat r m Giri indeki % De i im 5.294 15.076 -- -- 2003 1.029 1.702 -- -- 2004 1.948 2.785 89,3 63,6 2005 2.613 10.031 34,1 260,2 2006 3.169 20.185 21,3 101,2 2007 3.629 22.046 14,5 9,2 2008 3.397 18.187-6,4-17,5 Genel Toplam 21.079 90.012 -- -- 2008 yılında Türkiye de 2.759 adet uluslararası sermayeli şirket ve şube kurulmuş olup, 638 adet yerli sermayeli şirkete de uluslararası sermaye iştiraki gerçekleşmiştir (Tablo 11). 2007 yılında ise 2.974 adet uluslararası sermayeli şirket ve şube kurulmuş, 655 adet yerli sermayeli şirkete uluslararası sermaye iştiraki gerçekleşmiştir. Tablo 11: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler (2007-2008 Aylık) 2007 2008 Yeni tirak ube Toplam Yeni tirak ube Toplam % De i im Ocak 199 40 5 244 240 61 9 310 27,0 ubat 209 57 11 277 231 53 8 292 5,4 Mart 261 58 2 321 261 50 5 316-1,6 Nisan 208 51 6 265 250 56 4 310 17,0 May s 306 71 7 384 302 65 4 371-3,4 Haziran 236 57 4 297 230 65 4 299 0,7 Temmuz 271 53 0 324 270 54 6 330 1,9 Ağustos 246 52 10 308 231 60 6 297-3,6 Eylül 273 50 8 331 196 38 2 236-28,7 Ekim 263 60 3 326 170 46 7 223-31,6 Kas m 280 72 4 356 173 47 4 224-37,1 Aral k 161 34 1 196 141 43 5 189-3,6 Toplam 2.913 655 61 3.629 2.695 638 64 3.397-6,4 Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 28
Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu Haziran 2009 1.3.1. Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı 2008 yılı sonu itibarıyla Türkiye de faaliyette bulunan 21.079 adet uluslararası sermayeli şirketin, toptan ve perakende ticaret (6.210 adet), imalat sanayi (3.757 adet), gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri (2.408 adet) sektörlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. İmalat sanayiinde uluslararası sermayeli şirket sayısı bakımından tekstil ürünleri imalatı birinci sırada yer alırken, kimyasal madde ve ürünler imalatı ile gıda ürünleri içecek imalatı takip eden alt sektörler konumundadır (Tablo 12). Tablo 12: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı Sektörler Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 1954-2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 1954-2008 (Birikimli) Toplam Tar m, Avc l k,ormanc l k ve Bal kç l k 85 23 30 34 46 51 60 329 Madencilik ve Taşocakç l ğ 93 12 31 51 49 82 93 411 İmalat Sanayii 1.347 249 349 407 448 498 459 3.757 G da Ürünleri ve çecek malat 144 20 51 39 45 37 33 369 Tekstil Ürünleri malat 130 58 52 67 51 50 20 428 Kimyasal Madde ve Ürünlerin malat 168 27 42 36 38 56 47 414 B.Y.S. Makine ve Teçhizat malat 105 19 23 27 52 46 44 316 Motorlu Kara Ta t, Römork ve Yar - Römork malat 110 15 18 20 16 19 21 219 Di er malat 690 110 163 218 246 290 294 2.011 Elektrik, Gaz ve Su 65 9 15 10 43 77 115 334 İnşaat 194 29 127 322 418 498 382 1.970 Toptan ve Perakende Ticaret, 1.879 403 797 722 780 827 802 6.210 Oteller ve Lokantalar 574 62 77 167 202 212 226 1.520 Ulaşt rma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri 408 83 209 229 269 298 300 1.796 Mali Arac Kuruluşlar n Faaliyetleri 105 12 6 19 48 41 44 275 Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri 358 87 225 503 683 860 692 3.408 Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri 186 60 82 149 183 185 224 1.069 Toplam 5.294 1.029 1.948 2.613 3.169 3.629 3.397 21.079 Dünya genelinde gözlenen uluslararası doğrudan yatırımların hizmetler sektöründe yoğunlaşma eğilimi, Türkiye açısından da önemli oranda geçerlilik taşımaktadır. 2005, 2006 ve 2008 yıllarında faaliyette bulunan (sırasıyla 2.613 adet - 3.169 adet 3.397 adet) uluslararası sermayeli şirketlerin sektörel dağılımında; toptan ve perakende ticaret, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ile imalat sanayii sektörleri ilk üç sırada yer almaktadır. İmalat sanayii sektörü 2004 yılına kadar toptan ve perakende ticaret sektörünü takip ederken, 2005-2008 yıllarında ise gayrimenkul 29