EVRENSEL B R HAD S DENEMES : BEN VE ÖTEK

EVRENSEL B R HAD S DENEMES : BEN VE ÖTEK Dr. MUSTAFA I IK Kayseri Anadolu mam-hatip Lisesi Ö retmeni mustafaisik38@hotmail.com. Öz slam evrensel bir din, son peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.) ise bütün insanl a gönderilmi bir elçidir. Evrensel bir ahlak olu turmak gerekti inde, bütün din ve ö retilerde tekrarlanan Kendin için istedi ini karde in için de istemedikçe gerçek Müslüman olamazs n prensibi O nun bir sözüdür. Sosyal bir varl k olan insan n öteki ile insanca ya ayabilmesi için esas alaca sosyal, psikolojik ve ahlakî bir ölçüdür. Anahtar Kelimeler: Evrensel, hadis, kendi, istemek, Müslüman, öteki. AN ARTICLE ABOUT A UNIVERSAL HADITH: "EGO AND OTHER" Abstract slam is a universal religion, Muhammad (s.a.s.) who is the last prophet sent a messenger to all humanity. He said "You won t be a good Muslim if you want something for yourself but not your brother". This principle is the basis of all religions, teachings and universal morality. To create a universal morality you need this principle. To live with other people from other religions and beliefs, you need this principle. This principle is a measure of social, psychological and moral values. Key words: Universal, hadith, own, want, Muslim, other. G R slam, bütün insanl a gönderildi i için, evrensel bir dindir. Allah Elçisi Muhammed (s.a.s.) de bütün insanlara elçi olarak gönderilmi tir. 1 Hadisler O nun sözü olunca, hadislerin de evrensel özellikler ta mas do ald r. nsan, ya ad tarih ve co rafya ile ilgili oldu undan; O nun söz ve davran lar n n ya ad çevre ile s n rl olmas normaldir. Bu yüzden Hadislerde Yerellik ve Evrensellik hadis metodolojisinin konular aras ndad r. Hadiste evrensellikten kastedilen ey, hadis ve sünnetin bütün insanlara yönelik bir mesaj içermesi ve uyuldu unda Hz. Peygamberin gözetti i amac n gerçekle mi olmas d r. 2 1 2 Enbiya, 21 / 107; A'raf, 7/158; Nisa, 4/ 79, Sebe 34 /28; Buhari, Teyemmüm 1, Salât 56; Müslim, Mesacid 3; Darimi, Salât 111 Ünal, smail, Hakk, Hadis, M.E.B. 2003; s. 95

Herkese elçi olarak gönderilen Hz. Muhammed (s.a.s.)in hadisleri yerel ve evrensel özellikler ta r. Sünnet ve hadisin ba lay c l ile bunlar yerel ve evrensel aç dan de erlendirme aras nda s k bir ili ki vard r. Hadislerin varit oldu u tarih ve co rafyan n, muhatap ald birey ve toplumun, dikkate ald örf, adet ve kültürün rivayetlere katt yerel unsurlar, günümüze oldu u gibi ta namayaca na göre, ba lay c l k aç s ndan bunlar n ta d evrensel mesajlar ön plana ç kar lmal d r. 3 Onun baz sözleri, evrenseldir. Mesela, nsanlar n ba tan beri duydu u nebilik sözlerinden biri udur: Utanmad ktan sonra diledi ini yap. 4 Ya da Sizden bir kendisi için istedi i eyi karde i için de istemedikçe, (gerçek) mümin olamaz. 5 hadisi. Evrensel bir hadis olarak gördü ümüz Sizden bir kendisi için istedi i eyi karde i için de istemedikçe, (mükemmel) mümin olamaz. sözünü anlama/anlatma ve genelde insanl k tarihi, özelde Hadis Edebiyat Tarihi içinde izledi i süreci ele alma denemesi yapaca z. Hadis âlimlerince sahih ve merfu kabul edilen bu hadisin, klasik hadis literatüründeki/ hadis edebiyat ndaki bütün rivayetlerini, laf z farklar n, erh edebiyat nda bu konuda yap lan tart malar gündeme ta mak gibi bir amac m z yoktur. Bu hadisi, Hadislerde Yerellik ve Evrensellik ba lam nda, evrensellik aç s ndan anlamaya ve anlatmaya çal aca z. 1- BEN VE ÖTEK Evrensel kelimesi eskiden Türkçede cihan ümul, âlem ümul kelimeleriyle kar lanmaktayd. Bu kelime, evrenle ilgili, bütün insanl ilgilendiren, dünya ölçüsünde, dünya çap nda anlamlar na gelmektedir. 6 ngilizcede universal 7 kelimesiyle kar lanmakta ve global 8 ile ilintilenmektedir. Evrensellik eski bir kavram olsa da küresellik kelimesi sözlüklere son y llarda girmi tir. Ya ad m z dünya küçülürken evrensel nitelik ta yan hadisleri ön-plana ç kar lmal d r. nsan, sosyal bir varl kt r. Evren içinde yaln z ya amayaca için, kendisiyle birlikte mutlaka öteki vard r. Ötekiyle birlikte ya amas gerekirken de mutlaka uymas ve uygulamas gereken kaideler bulunmaktad r. Mesela, Hiçbir kimse, 3 4 5 6 7 8 Ünal, s. 95 Buhari, Enbiya 54; Müslim, Edeb 78; Ebu Davud, Edeb 6; bn Mace, Zühd 17; Muvatta, Sefer 46; Ahmed b. Hanbel, 4/131, 132; 5/ 273; bnu Hibban, Muhammed, Sahihu bn-i Hibban bi-tertibi bni Belban, (thk ve tahric: uayb Arnavut, ) I-XVI (+XVII, XVIII= Fihrist), Müessetu r Risale, Beyrut, 1993; I/470, 471 Buhari, man 7; Müslim, man 71, 72; Tirmizi, K yame 59; Nesai, man 19, 33; bn Mace, Mukaddime 9; Cenaiz 1; Darimi, sti zan 5, Rikak 29; Ahmed b. Hanbel, I/ 89, III/ 176, 206, 251, 272, 278, 289 Büyük Türkçe Sözlük, TDK, (http://tdkterim.gov.tr/bts/) Redhouse Sözlük, Redhouse Yay nevi, st. 1990; s. 1078 Redhouse, s. 413 144

kendisine yap lmas n istemedi i eyi ba kas na yapmamal d r. Bütün din ve geleneklerde olan bu kaideye Alt n kural denilmektedir. 9 Bu sözün, insanl k tarihinin bilinen safhalar ndaki tarih s ras öyledir: 1- Konfüçyüs (Yakla k 551 489, M.Ö.) kendine yap lmas n istemedi in eyi sen de ba kalar na yapma (Konu malar, 15, 23) 2- Rabbi Hilel, (60 10, M.S.) ba kalar n n sana yapmas n istemedi in eyi sen de ba kalar na yapma! (Sabbat, 31a) 3- Nas ral sa: Di er insanlar n size yapmalar n istedi iniz eyi siz de ayn yla onlara yap n. (Matta, 7, 12; Luka, 6, 31) 4- slam: Sizden biriniz kendisi için istedi ini karde i için de istemedikçe gerçek mümin olamaz. (Nevevi, K rk Hadis, No: 13) 10 5- Caynizm: nsan dünyevi i lere meyilli olmamal ve kendisine nas l davran lmas n istiyorsa, bütün yarat klara öyle davranmal d r. (Sutrakritanga, 1 11 33) 6- Budizm: Benim için rahat ve sevindirici olmayan bir durum onun için de olmamal ve benim için rahat ve sevindirici olmayan bir duruma bir ba kas n nas l zorlar m? (Samyutta Nikaya, V, 353, 354, 2) 7- Hinduizm: Bir ki i, kendisi için rahats zl k verici bir eyi bir ba kas için yapmamal d r; i te ahlak budur. (Mahabbarata XIII, 114. 8) 11 nsanlar n ba tan beri duydu u nebilik sözlerinden biri oldu u için Alt n kural olarak ele al nan bu söz, yukarda görüldü ü gibi bütün semavi/kitabi olan-olmayan bütün dinlerde, benzer ekilde dile getirilmektedir. 2- HAD S N, KLAS K HAD S L TERATÜRÜNDEK KAYNAKLARI Bu sözü, çe itli yönlerden ve Hadis Edebiyat nda ele al n ekli bak m ndan öyle bir inceleyelim: Hadis imamlar n n, eyhleri kanal yla, sahabi Enes den (r.a.) rivayet ettikleri hadisin metni Sizden biri kendisi için istedi i eyi karde i için de istemedikçe, (mükemmel) mümin olamaz. eklindedir. Bu hadis, birçok hadisin aksine, bütün rivayetlerde -laf z olarak- benzer cümleyle aktar lan bir metindir. Bu yüzden hadisin lafz nda problem yoktur. Ancak biz yine de laf z farklar n belirterek mevcut rivayetleri inceleyece iz. Mümkün mertebe kronolojik s ray izleyece iz. 9 10 11 Hans Küng Karl- Josef Kuschel, Evrensel Bir As.hlaka Do ru, Tercüme: C. Tosun, Gün yay nlar, Ankara, 1995; s. 19, 47, 63. Bu kaynaklar, iktibas yap lan metnin kaynaklar d r. Konumuz olan bu hadisin kaynaklar makale içinde, bütün ayr nt lar yla verilmektedir. Hans Küng Karl- Josef Kuschel, s. 63. 145

Ahmed bin Hanbel in (ö: 241/855) Müsned inde yer alan rivayetlerden birinde ( ) metni vard r. 12 Darimî nin (ö: 255/868), Buhari nin (ö: 256/870), Müslim in (ö: 261/874) bir rivayeti ve Tirmizi nin (ö: 279/892), Nesaî nin (ö: 303/915) ve bnu Hibban n (ö: 354/965) rivayetleri bu metinle örtü mektedir. 13 Ahmed bin Hanbel in Müsned inde yer alan rivayetlerden birinde ( ) metni vard r. 14 Sahih inde hadislerin farkl laf zlar n önemseyen Müslim in, eyhleri kanal yla yine sahabi Enes ten rivayetinde ravinin tereddüdü mevcuttur. ( ) Karde i için veya kom usu için buyurdu eklinde geçmektedir. kinci varyant nda hadis yeminle ba lamakta ve Kom usu için veya karde i için ( ) eklinde rivayet edilmektedir. 15 Buradaki s ralama, Müslim in de karde i lafz n güçlü gördü ünü göstermektedir. bnu Mace (ö: 273/ 887) rivayeti de bu metinle örtü mektedir. 16 slam kültüründe Karde ve kom u sözleri birbirine çok yak nd r. Allah Elçisi nin Cebrail bana kom u konusunda o kadar çok tavsiyede bulundu ki Allah n kom uyu kom uya mirasç k laca n sand m. 17 sözü din karde i kelimesinin anlamlar içinde bulunan en yak n dairesini ortaya koyar. Çünkü evimizin kap s na ç kt m zda, ilk gördü ümüz kap kom umuzun kap s d r. Bu yüzden ravinin hadisten anlad n anlat rken kelimede gösterdi i tereddüd, anlam yak nl - ndan kaynaklanan anlama/anlatma problemidir. Ancak hadisin anla lmas na yard mc olmaktad r. Ahmed bin Hanbel in Müsned inde yer alan rivayetlerden bir kaç nda ( ) metni vard r. 18 Nesaî ve bnu Hibban n rivayetleri de bu metinle örtü mektedir. Bu rivayetlerde istenmesi gereken eyin hay r cinsinden oldu u 19 belirtilmektedir. Yukarda, Alt n kural olarak ele al nan bu metnin dünya dinlerindeki kaynaklar verilirken genelleme yap lm t. Metinleri inceledi imizde Konfüçyüs, Rabbi Hilel, Nas ral sa, slam ve Caynizm (1 2 3 4 5 numaral ) metinlerinde 12 13 14 15 16 17 18 19 Ahmed bin Hanbel, Müsned, (I-VI), Müessesetü Kurtuba, M s r, ts; III/278 Darimî, Rikak 29; Buhari, man 7; Müslim, man 71; Tirmizi, K yame 59; Nesaî, man, 19; bnu Hibban, Sahih I/470 Ahmed bin Hanbel, III/176, 272 Müslim, Kitabu l man, 71, 72 bn Mace, Mukaddime 9 Buharî, Edeb 28; Müslim, Birr 140 141; Tirmizî, Birr 28; bni Mace, Edeb 4; Ebu Davud, Edeb, 123; Ahmed b. Hanbel, 2/85, 160, 259, 305, 440, 458, 514, 5/ 32, 365, 6/ 52, 91, 125, 187, 238 Ahmed bin Hanbel, III/ 289, 206, 251 Nesaî, man 19; bnu Hibban, Sahih, I/471 146

cümle olumsuz/yasak koyma eklinde kurulmu tur. Bu cümle, iki taraf da keskin bir b çak gibi olup iyi ve kötü yönde dü ünülebilmektedir. yilik-kötülük kayd olmad ndan; tarafs z bir durum sezilebilir. Bu yüzden, kötü ruhlu birinin can n n kötülük istemesi ve onu yapmas mümkündür. Mesela, içki içen, uyu turucu kullanan, kumar oynayan biri bunu ba kas n n da yapmas n isteyebilir. Budizm, Hinduizm (6 7 numaral ) ve slam metinlerinin farkl varyantlar nda de ise iyilik ( ) kayd vard r. Yani kötülü ü dü ünme ve yapma ans yoktur. slam ö retisinin kaynaklar n n ayr nt s na indi imizde iyilik kayd n n kondu unu gördük. Böylece bu hadisin, bütün dinlerin söyledi i ortak metinle ayn oldu u ortaya ç km oldu. Ahmed bin Hanbel in Müsned inde yer alan rivayetlerden birinde ( ) metni vard r. 20 Burada ( ) tamlamas yla karde in Müslüman karde oldu u ayr ca vurgulanm olmaktad r. Esasen hadis metninde geçen karde kelimesinden anla lmas gereken din karde li i olmak zorundad r. Kur ân ve hadis metinleri buna ahittir. 21 Bu hadisi, evrensellik ba lam nda, slam ümmeti d na çekme imkân ve ihtimali yoktur. Nitekim baz kaynaklarda -mesela Müsned de- yer alan rivayetlerden birinde, Müslüman n Müslüman karde i üstünde bulunan 6 hakk ndan biri olarak Kendi için istedi ini karde i için de isteme hakk bulunmaktad r. 22 buyurulmaktad r. Ayn rivayet, Darimî ve bnu Mace de de yer almaktad r. 23 Ayr ca Tirmizî rivayetlerinden birinde geçen, Bilinmesi Gereken 5 slam Prensibi içerisinde ( ) maddesi vard r. 24 bnu Hibban rivayeti de ( ) 25 insanlar için eklinde, umumî bir ifade olup mevcut metinler içinde en geni daire yi te kil etmektedir. Görüldü ü gibi bu rivayetlerde karde kelimesi yerine insanlar kelimesi kullan lmaktad r. Böylece Kendi için istedi ini karde i için de istemek Müslüman ve kâmil Müslüman olman n art olarak dile getirilmektedir. 20 21 22 23 24 25 Ahmed bin Hanbel, III/ 251 Hucurat 49/ 10; Buhari, Mezalim 3; Müslim, Birr, 58 Ahmed bin Hanbel, I /89; Darimî, sti zan, 5; bn Mace, Cenaiz 1 Tirmizi, Zühd 2 bnu Hibban, Sahih, I/471 147

3- HAD S MAMLARININ, HAD SE FIKHU L HAD S AÇISINDAN BAKI LARI Hadisleri muhaddislerin nas l alg lad n anlamak için bu tip hadisleri hangi konu ve ba l k alt nda ele ald klar na bakmak gerekir. Konu ba l klar n çok iyi koydu u dü ünülen ve F kh, kitab n n bablar aras nda sakl d r ( ) 26 denilen Buharî, bu hadisi Kitabu l man da ele alm ve bulundu u bâb n ba l n Ki inin kendi nefsi için arzu etti ini karde i için de arzu etmesi, imandand r. ( ) 27 eklinde atm t r. mam Müslim de Kitabu l man da ele alm ; kitab n bâblara ay rm ancak bâb ba l klar n yazmam t r. Bunu en son Nevevî (ö:1277) yapt ndan; ilgili ba l k orada, kronolojik tarih s ras nda gelecektir. Nesaî, Kitabu l man da, ( ) bâb ba l alt nda ele alm t r. 28 bn Mâce, Mukaddime de ele almakla birlikte ( ) bâb ba l 29 alt nda de erlendirmekle ayn ekilde anlad n göstermi tir. Yukarda belirtti imiz gibi, Müslim Sahih ini bablara ay rm ancak Teracim denilen alt-ba l klar koymam t r. Sahih e erh yazan mam Nevevî (ö: 676/1277) bab ba l klar n koymu tur. 30 Nevevî, bu hadisin bab ba l n ise Kendisi için arzulad iyi/ güzel eyleri din karde i için de istemenin iman n özelliklerinden oldu una delil 31 ( ) eklinde atm t r. Yani istenecek eyin hay r cinsinden olmas gerekti ini vurgulam t r. Buradaki ba l k, Ahmed in Hanbel in Müsned i, Nesaî ve bnu Hibban da geçen rivayetlerden iktibas edilmi gözükmektedir. 32 Bu durum, hadisin, hadisle aç klanmas olmaktad r ki en do ru davran lardan biridir. bnu Hibban (ö: 354/965) hadisleri öteki muhaddislerden farkl bir ekilde ele alm t r. 1- Emirler, 2- Yasaklar, 3- Haberler, 4- Mübah yani serbest olan eyler ve 5- Nebi nin Davran lar eklinde be ana kategori ve 400 nev iye ay rm t r. 33 bn Hibban bu hadisi, 1-Emirler Bölümünün 2. nev i olan Söyleni indeki 26 27 28 29 30 31 32 33 Sezgin, M. Fuat, Buhari nin Kaynaklar, stanbul, 1956; s. 53 Buhari, Sahih, man, 7; (I-IX), Daru l kalem, Beyrut, 1986 Nesaî, man, 19 bn Mâce, Mukaddime 9 Nevevi, Ebu Zekeriya, Sahihu Müslim bi- erhi Nevevi, Yay na Haz rlayan: Mahmud Tevfik, Kahire, 1349; I/ 21 (Mukaddime) s. 21; Çakan,. Lutfi, Hadis Edebiyat, stanbul, 1985; s. 56; U ur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlü ü, TDV Yay, Ankara, 1992; s. 350 Nevevi, I/21 Ahmed bin Hanbel, Müsned, III/ 176, 206, 251, 272, 289; Nesai, man 19; bn Hibban, Sahih I/471 Bkz. I k, Mustafa, bnu Huzeyme, Sahih'i ve bnu Hibban' n Sahih'iyle Mukayesesi (Bas lmam Doktora Tezi) ERÜ. S, B. E. Kayseri, 1997; s. 218 148

Amac n Korkutma Oldu u; Bu Tip eyleri Yapman n Emir Buyruldu u Sözleri ( ) 34 alt-ba l yla ele al r. bnu Hibban rivayetinin lafz, öteki rivayetlerdeki cümlelerden farkl olarak, mânâ ile rivayet kavram na daha yak n bir ifadedir: ( ) 35 Kulun, gerçek imana ula mas için hay r cinsinden eyleri di er insanlar için de dilemelidir. Hadise koydu u özel ba l kta ise, Kendisi için istedi ini karde i için istememenin iman de il mükemmelli ini yok edece i; ayr ca da kötülük de il, iyilik istemek gerekti i eklinde aç klam t r. ) ( Görüldü ü gibi, hadis imamlar bu hadisi imanla do rudan ilgili olarak ele alm lard r. 4- PRAT K HAYATTA BU HAD S ANLAMA VE ANLATMA ÇABALARI Allah Elçisi nin (s.a.s.) ( ) Mü min de ildir 36 diye ba layan hadislerini anlama/ anlatma ve ba ka dile tam olarak aktarma konusunda sorun ya anmaktad r. Metinde olmayan Kamil/ hakiki/ mükemmel gibi kelimeler eklenmek zorunda kal nmaktad r. Tam bir imanla inanm olmaz denilmektedir. Çünkü hadis erhi yap lan eserlerde hadis bu ekilde aç klanmaktad r. 37 lk Türkçe tercümelerden say lan Sahih-i Buhari Muhtasar nda, parantez açmadan Hiç biriniz, kendiniz için arzu etti inizi karde iniz içinde arzu etmedikçe iman etmi olmaz. cümlesiyle tercüme edilmi ancak Maksûd olan üphesiz kemâl-i imand r notu dü ülmü tür. 38 bnu Hibban n yukarda geçen ( ) rivayeti, mevcut hadis metinleri içinde, konuya en iyi bir ekilde aç kl k getiren bir metindir. Müellifin hadise koydu u özel ba l k ise konuyu iyice aç kl a kavu turmaktad r. Yani iman n hakikatine ula mak ve hay r dilemek hadiste aç kça dile getirilmektedir. Atasözleri, ad üzerinde, atalardan bize söylene söylene gelen hikmetli ve edebi sözlerdir. Bu hadisin Türk atasözlerine yans mas na bakt m zda benzer bir 34 35 36 37 38 bnu Hibban, 1/103, 105 bnu Hibban, I/471 Suyuti, Celaleddin, el-camiu s Sagir, Daru l Kutubi l lmiyye, Beyrut, (I-II), 2004 Bkz. Nevevî, 1/ 15, 16 Naim, Ahmed, Sahih-i Buharî Muhtasar ve Tecrid-i Sarîh Tercemesi, (I-XII), Ankara, 1976, 1/31 149

ifade buluruz. neyi kendine, çuvald z ba kas na bat r 39 atasözünde, ufak çaptaki ac y kendine ver; sonuca raz olursan, büyük çaptaki rahats zl ba kas na dü ünebilirsin demektir. 40 Siz olsayd n z ne yapard n z? sorusu da kendimizi ba kas n n yerine koymakt r. Kendini ba kas n n yerine koymak, ötekini anlamaya çal makt r. Buna imdilerde empati 41 denmektedir. Empati yap lmas söylenmesi kadar kolay bir i de ildir. Bu hadiste bizden, bir bak ma, empati/ duyguda l k yapmam z istenmi tir. Nitekim Allah Rasulu, bir istek kar l Müslüman olaca n beyan eden gence empati yapt rarak, do ruya ula mas n sa lam t r. "Bir delikanl Rasul (s.a.s.) e gelerek: "Ey Allah' n elçisi! Bana zina konusunda izin ver" deyince, Rasulün çevresindekiler gencin üzerine at lmak isterler. Allah Rasulü (s.a.s.) onlar engeller. Adamlar delikanl ya, "Yeter! Kafi!" derler. Rasul (s.a.s.): "Onu bana yakla t r n." buyurunca genç yakla r ve önüne oturur. Rasul (s.a.s.) sorar: Ananla zina edilmesini ister misin? Genç cevap verir: Can m sana kurban olsun, hay r, Vallahi istemem. - nsanlar da analar yla zina edilmesini istemezler. K z nla zina edilmesini ister misin? - Hay r! Vallahi istemem ey Allah n elçisi, can m sana feda olsun. - Ba kalar da k zlar yla zina edilmesini istemezler. Teyzenle zina edilmesini ister misin? - Hay r, vallahi, can m sana kurban olsun. -Bac nla zina edilmesini ister misin? - Hay r! Vallahi istemem ey Allah n elçisi, can m sana feda olsun. - nsanlar da bac lar yla zina edilmesini istemezler. - Halanla zina edilmesini ister misin? - Hay r! Vallahi istemem ey Allah n elçisi, can m sana feda olsun. 39 40 41 Türk Atasözleri ve Deyimleri, 1000 Temel Eser, (I-II), stanbul, 1971;II/229 Bu sözün Türkçe de, sosyal hayat n prati ine yans mas na bakt m zda benzer eyler görebiliriz. Umumi yerlerde -mesela tuvaletlerde- yazan Nas l bulmak istiyorsan z öyle b rak n z sözünde genel ba lam, temizliktir. Pisli e al m biri, temiz b rakmamay normal bulabilir. Birilerinin Benim için ne dü ünüyorsan Allah sana iki kat n versin dile i, iki ucu keskin bir b çak gibi, iyilik ve kötülük kavramlar n içermektedir. Dü ünülen eyin olumsuz olmas devreye girmekte; ki i, ötekine Ne diliyorsan diyerek, asl nda iyilik dilemesi gerekti ini hissettirmektedir. Üstün Dökmen, Rogers'ten naklen empatinin tan m n öyle verir:"bir insan n, kendisini kar s ndaki insan n yerine koyarak olaylara onun bak aç s yla bakmas, o ki inin duygular n ve dü üncelerini do ru olarak anlamas, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi sürecine empati ad verilir. (Dökmen, Üstün, leti im Çat malar ve Empati, Sistem Yay nc l k, stanbul, 1995; s.136) 150

- nsanlar da halalar yla zina edilmesini istemezler. Teyzenle zina edilmesini ister misin? - Hay r, Vallahi, can m sana kurban olsun. - Ba kalar da teyzeleriyle zina edilmesini istemezler. Ravi yani hadiseyi anlatan der ki: Rasul (s.a.s.) elini gencin üstüne koydu. "Allah m, bu gencin günah n ba la, kalbini temizle, namusunu koru" diye dua etti. Delikanl da bundan sonra hiçbir ekilde zinaya yönelmedi." 42 Hiçbir kimse, kendisine yap lmas n istemedi i eyi ba kas na yapmamal d r. Bu kural hayat n bütün alanlar için, aileler ve toplumlar için, rklar, milletler ve dinler için de i tirilemeyecek mutlak ölçü olmal d r. 43 Nitekim Nurullah Ataç (ö: 1957) der ki: 44 Bence ahlak n ilk ilkesi, bir kökü vard r: Sana yap lmas n istemedi ini sen de ba kas na yapma Bu buyru un do ru oldu unu içinize sindiriniz, siz de dü ünerek, daha iyisi dü ünmeksizin ona uyuyor musunuz, art k, korkmay n, ahlakl bir insans n z, kimsenin size ahlaks z demeye hakk yoktur. Adam öldürmezsiniz, kimsenin mal n çalmazs n z, kimseye yalan söyleyemezsiniz, kimseyi rahats z etmezsiniz. Sana yap lmas n istemedi ini sen de ba kas na yapma Kolay gibi gözükür, ama kolay de ildir bu. Birçok kimselerin ahlak ahlak diye yasalar, kurallar uydurmalar da zaten bunun kolay olmamas yüzündendir. Size yap lmas n istemedi iniz i i siz de ba kas na yapmayacaks n z, yani kendinizi onun yerine koyacaks n z, bencilli inizden silkineceksiniz, sizin bir etiniz, kemi inizin oldu u gibi onun da bir eti, kemi i oldu unu, onun da ac lar duyabilece ini dü üneceksiniz. O kadar da de il; size yap lmas n istemedi iniz birtak m eyler var, siz de onlar kimseye yapm yorsunuz, yetmez ki bu. Belki o adam kendisine ba ka eylerin de yap lmas n istemiyor, sizin ald rmayaca n z baz eylerden de sinirleniyor, kendisini onun yerine koyacaks n z, o sinirlenmeyi anlayacaks n z, ac s n hayal edeceksiniz, art k o adama o i leri de yapmayacaks n z. Siz yapmayacaks n z, ama sizin yapmaman z da yetmez. O adama ba kalar n eziyet etmesine katlan yorsan z, Bana dokunmuyorlar ya, bana ne? derseniz, kendinizi gerçekten onun yerine koymuyorsunuz demektir, size yap lmas n istedi inizi siz ba kas na yapm yorsunuz demektir. Çünkü siz bir haks zl a u rarsan z, ba n za bir s k nt, bir felaket gelirse, size istemedi iniz bir ey yap lmas na çevrenizdekilerin kay ts z kalmas gücünüze gider, toplum içinde, bütün dünyada yaln z kalm olursunuz. Öyle ise size yap lmas n istemedi inizi siz ba kas na yapmamakla yetinmeyeceksiniz, ba kas n n u rad, çekti i s k nt y, sizin yüzü- 42 Ahmed b. Hanbel, V / 256/257 43 Hans Küng Karl- Josef Kuschel, s. 19 44 Bir makale için uzun say lacak bir iktibas olmaktad r ancak yazar n dili sade ve anlat m çok ba ar l oldu undan; araya girmek ya da konuyu kesmek istemedik. 151

nüzden olmasa dahi, gidermeye, hafifletmeye çal acaks n z, hiç olmazsa onun ac lar n siz de duyup ona yapayaln z olmad n bildireceksiniz. Ahlak sadece kötülük etmekten çekinmek de ildir, ba kalar n n edecekleri kötülükleri de önlemeye çal may buyurur. nsanlar vard r, dünyan n neresinde, her kimin ba na gelmi olursa olsun, her kötülü e, kendilerine edilmi gibi üzülürler, yaln z kötülü e u rayana m ac rlar? Hay r, kötülü ü edene de ac rlar. Size yap lmas n istemedi inizi siz de ba kas na yapmay n. Siz kötü olmak ister misiniz? Öyle ise ba kas n n da kötü olmas na katlanamazs n z, onun etti i kötülü ü siz etmi siniz gibi, sizin yüzünüzden edilmi gibi, içinize yediremezsiniz. 45 Bunu için temel art sevgidir. Sevgi olmadan bu özveride bulunmak zor gözükmektedir. Nitekim hadisleri psikolojik aç dan ele alan ça da yazar M. Osman Necati (ö: 2000), bu hadisi Sevgi- nsan Sevgisi alt-ba l alt nda ele al r: Rasul (s.a.s.) de Müslümanlar n insanlara sevgisinin açgözlülük ve bencillik etkilerinden uzak, dürüst ve samimi olmal d r buyurmu tur. Bu ise, müminin, kendisi için arzu etti ini karde i için de istedi inde gerçekle ir. 46 der. Konuyla ilgili, bnu Salâh n (ö: 377/1181) yapt yorum, psikolojik aç dan önem arz etmektedir. Kendin için istedi ini karde in için de istemek olgusunu aç klarken Bu durum, imkâns z gibi gözükse de öyle de ildir. stenen, kendindeki nimet de il; kendinde olan n benzeridir. Bunu karde i için dilemekle maksat gerçekle ir. Kendinde olan nimetten bir ey eksilmeyece i için, bunu gerçekle tirmek kolayd r. Hele hele iyi kalpli biri için. Ama kalbi bozuk kimseye zor gelir. 47 Görüldü ü gibi, bu zorlu u a mak sevgi ve empati ile gerçekle mektedir. Bunu inanarak yapmak ise konuya manevi bir derinlik kazand rmaktad r. Hadis imamlar n n bu hadisi man ba l alt nda ele almalar sadece hadiste geçen (kâmil) mümin olmaz sözü de ildir. Empatiyle akla yat r lan bu hususun imanla perçinlenmesi gerekir. Böylece kâmil insandan mükemmel topluma do ru yürünmü olur. 45 46 47 Ataç, Nurullah, Karalama Defteri-Sözden Öze, stanbul, 1991; s. 182 183 Necati, M. Osman, Hadis ve Psikoloji, Çeviren: M. I k; Fecr Yay. Ankara, 2000; s. 70 Nevevi, I/ 17 152

SONUÇ Bilim ve teknolojideki geli meler dünyay küçültmekte; çok farkl rk, ülke ve kültürlerden gelen insanlar bir yerde bir araya gelmektedir. Bu durumda insanlar baz de erler çerçevesinde bir arada, bar ve huzur içinde ya atmak gere i ortaya ç kmaktad r. Evrensel Bir Ahlaka Do ru diyerek yola ç kan ça da yazar Bir Dünya Ahlak Olmadan Yeni Bir Dünya Düzeni Olamaz! demekte ve bu ahlak n temeline Alt n Kural dedi i bu sözü oturtmaktad r. 48 Ben ve Öteki ya da Biz ve Ba kalar diyebilmek, ba kas yla ya amay kabullenmek; kendini ba kas n n yerine koyabilmektir. Sözlü/ yaz l kurallar olan bütün dinler ve bu anlay lardan do an felsefelerde ortak olan Kendine yap lmas n istemedi in eyi ba kas na yapma alt n kural, Yüce Allah n gönderdi i evrensel dinin ahlâkî güzelliklerini tamamlamak için gönderdi i 49 evrensel elçisinin evrensel sözünde son eklini almaktad r: Sizden biri, kendisine yap lmas n istedi- i iyi/güzel bir eyi karde i için de istemedikçe (mükemmel) Müslüman olamaz. 48 49 Hans Küng Karl- Josef Kuschel, s. 14, 47, 63 Malik, Muvatta, Husnu l Huluk, 8 153

KAYNAKLAR Abdulbâkî, Fuat, el-mu cemu l Müfehrest Li Elfaz l Kur an, Daru hyai t Turasi l Arabi, Beyrut, ts. Ahmed b. Hanbel, Müsned, (I-VI), Müessesetü Kurtuba, M s r, ts Ataç, Nurullah, Karalama Defteri-Sözden Öze, stanbul, 1991 Buhari, Sahih, (I-IX), Daru lkalem, Beyrut, 1986 Büyük Türkçe Sözlük, TDK, (http://tdkterim.gov.tr/bts/) Çakan,. Lutfi, Hadis Edebiyat, stanbul, 1985 Dökmen, Üstün, leti im Çat malar ve Empati, Sistem Yay nc l k, stanbul, 1995 Hans Küng Karl- Josef Kuschel, Evrensel Bir Ahlaka Do ru, Tercüme: C. Tosun, Gün Yay nlar, Ankara, 1995 I k, Mustafa, bnu Huzeyme, Sahih'i ve bnu Hibban' n Sahih'iyle Mukayesesi (Bas lmam Doktora Tezi) ERÜ. S. B. E. Kayseri, 1997 bnu Hibban, Muhammed, Sahihu bn-i Hibban bi-tertibi bni Belban, (thk ve tahric: uayb Arnavut, ) I-XVI (+XVII, XVIII= Fihrist), Müessetu r Risale, Beyrut, 1993 Naim, Ahmed, Sahih-i Buharî Muhtasar ve Tecrid-i Sarîh Tercemesi, (I-XII), Ankara, 1976 Necati, M. Osman, Hadis ve Psikoloji, Çeviren: M. I k; Fecr Yay. Ankara, 2000 Nevevi, Ebu Zekeriya, Sahihu Müslim bi- erhi Nevevi, Yay na Haz rlayan: Mahmud Tevfik, Kahire, 1349 Redhouse Sözlük, Redhouse Yay nevi, st. 1990 Sezgin, M. Fuat, Buhari nin Kaynaklar, stanbul, 1956 Suyuti, Celaleddin, el-camiu s Sagir, Daru l Kutubi l lmiyye, Beyrut, (I-II), 2004 Türk Atasözleri ve Deyimleri, 1000 Temel Eser, (I-II), stanbul, 1971 U ur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlü ü, TDV, Ankara, 1992 Ünal, smail, Hakk, Hadis, M.E. B. 2003 Wens nck, El-Mucemü l Müfehres Li Elfâz l Hadisi n Nebevî, (Concordance) I- VI, Br ll, 1943; VII, 1969; VIII,1988. 154