Köy Seyirlik Oyunları

Köy Seyirlik Oyunları DR. NURHAN KARADAĞ TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI Özet: Barış Yıldırım

İÇİNDEKİLER Tanım... 4 KÖY SEYİRLİK OYUNLARININ ÖZÜ... 4 İbadet ve Köy Seyirlik Oyunlarının Karşılaştırılması... 4 Oyunların Zamanları... 5 Belirli Günlerde Oynanan Töresel Ve Büyüsel Oyunlar... 5 1. Saya Gezme... 5 Yöre, Zaman, Kurgu... 5 Oyunun İncelenmesi... 6 Güncel Yorumu... 7 2. Doğanın Canlanması İçin Oynanan Oyunlar... 7 Fattik Oyunu... 7 Oyunun İncelenmesi... 8 Çiğdem Bayramı... 8 Hıdrellez... 8 Hasat Sonu Oynanan Oyunlar... 9 Ekin Kurtarma Duası... 9 Ölü Oyunu... 9 Yağmur Duaları... 9 Sadece Eğlence İçin Oynanan Oyunlar... 9 Töresel Özellik Taşıyan Oyunlar... 9 Madımak Oyunu... 9 Arap ve Kız Kaçırma Oyunu... 10 Yeni Düzenlenen Oyunlar... 10 Değirmen Döndürme Oyunu... 10 Tarla Sürme Oyunu... 11 Müzikli Ve Danslı Sözsüz Oyunlar... 11 Kartal Oyunu... 11 Kız Kaçırma Oyunu... 11 Müzikli Danslı Ve Türkülü Oyunlar... 12 Kız Sana Düğür Geldiler ve Desti... 12 SEYİRLİK OYUNLARIN BİÇİMİ... 12 Metinlerin Yapısı... 12 1. Töresel ya da büyüsel oyunlar... 12 Genel Kurallar... 13 2. Sadece eğlence için oynanan oyunlar... 13 3 4. Müzikli ve Danslı Sözsüz / Sözlü (Türkülü) Oyunlar... 14 Oyunların Oynanışı... 14 2

1. Yönetici... 14 2. Oyuncu... 14 3. Seyirci... 14 4. Oyun Yeri... 15 5. Dekor, Kostüm, Aksesuar, Efekt, Makyaj... 15 Dekor... 15 Kostüm... 15 Aksesuar... 15 a) Gerçek Aksesuar... 16 b) Yalancı Aksesuar... 16 c) Canlı Aksesuar... 16 d) Efekt... 16 e) Makyaj... 16 6. Müzik ve Dans... 16 3

Tanım Köy seyirlik oyunları; düğünlerde, bayramlarda ya da yılın belirli günlerde köylülerin genellikle oyun yapma, oyun çıkarma adı altında yarattıkları bir tiyatro olayıdır. Bunlar, Köy Tiyatrosu, Köy Orta Oyunu, Köy Temsilleri gibi adlarla da bilinir. Önce bir ritüel olan bu oyunlar giderek bilinçsiz bir eğlence aracına dönüşmüştür. KÖY SEYİRLİK OYUNLARININ ÖZÜ Köy seyirlik oyunları köyden kopuk düşünülemez. Çatı metnin biçimlenişi, mizansenler, espriler, müzikler, danslar, giysiler, aksesuarlar vb. öğeler tümüyle oynandığı köy ve zamanda bir bütündür. Başka bir yerde oynandığı takdirde az ya da çok bir şeyler yitirecektir çünkü bu oyunlar özellikle seyircisiyle bir bütündür. Ve bu seyirci aynı zamanda oyuncudur. Ġbadet ve Köy Seyirlik Oyunlarının Karşılaştırılması 1 Davranış İbadet Seyirlik Oyun Yönetici Ön hazırlık Yapılacak ve yapılmayacak şeyler Özel yer Özel zaman Kurban-hediye Dans-müzik Kült araçları Kurallaşmış ve kalıplaşmış şeyler a) İbadeti yönetecek bir din adamının bulunması (klan yaşlısı, şaman vb.) şarttır b) Yönetecek kişinin belli bir ön hazırlığı yapması gerekir (yıkanmak, bedeni boyamak vs.) c) İbadet sırasında belli şeyleri yapmak ya da yapmamak gerekir (susmak, gülmemek vs.) d) İbadeti belli bir yerde yapmak gerekir (tapınak vs.) e) İbadeti belli zamanlarda yapmak gerekir (bayram, kuraklık vs.) f) İbadet; kurban, adak, hediye gerektirir g) Dans, müzik, ritüel içerikli oyunlar da olmalıdır. h) Özel kült araçlarının bulunması ve kullanılması gerekir (idoller, maskeler, müzik aletleri vs.) i) İbadetin bölümlerinden olan ritlerin belir kurallara bağlanarak dondurulması ve kapalı bir sistem içinde işlenmesi gerekir. a) Oyunu yönetecek biri vardır (hoca, dede, yiğitbaşı, oyuncubaşı, elebaşı, meydancı, köse, delil, oyunağası, öncü, reis, kahya vb.) b) Oyuna katılanlar kılık değiştirme, makyaj yapma, aptes, namaz gibi ön hazırlıklar yaparlar. c) Oyunun çatısı bellidir ve susulacak, gülünecek yerleri herkes önceden bilir. d) Genellikle oyuna has belli oyun yerleri vardır (ev önleri, damlar, köy meydanı vs.) e) Oyunlar belli günlerde çıkartılır f) Bir çok oyunda adak, hediye verme geleneği vardır (kış yarısı, saya gezme gibi) g) Hemen hepsinde dans ve müzik vardır h) Bazı oyunların özel araçları vardır (deve başı, at iskeleti, sakal vs.) i) Bazı oyunlar kurallaşmış ve kalıplaşmıştır (özellikle saya gezme, kış yarı) 1 İlkellerde ibadetin koşulları nı sıralayan: Sedat Veysi Örnek. 4

Oyunların Zamanları Yılın belirli günlerinde oynanan törensel ve büyüsel oyunlar 1 - Doğanın canlanmaya başlaması 2 - Ürünlerin toplanması 3 - Hayvanların üremesi Özel zamanlarda oynanan oyunlar 1 - Kuraklık 2 - Hastalık tedavilerin 3 - Belirli dini veya özel günler Belirli Günlerde Oynanan Töresel Ve Büyüsel Oyunlar 1. Saya Gezme Sayanın çeşitli anlamları vardır: Giyecek eşyası, koyunlardan vergi toplayan memur, hayvanları övücü türküler söyleyerek bir şeyler toplayan derviş veya çoban, bir edebi tür, ince çitten yapılmış davar yatağı, arı ve saf olan, ayakkabı yüzü, çobanın barınacağı ve sütlerin saklanacağı yer, saya gezme oyununda çobanı oynayan kişi, baş oyuncusu çoban olan kişilere (?) verilen ad Bütün bu adlar koyun-çoban ilişkisini içerir. Yöre, Zaman, Kurgu Yöre : Bir çok yöre Zaman : Koç katımından 100 gün sonra. 5-15 Kasım arası Koçlar koyunlara katıldıktan 150 gün sonra doğum olacaktır. 100. gün, kuzunun ana karnında tüylendiği varsayılan gündür. Kurgu Dede Oyunu (Elazığ) - Seyirciyle birlikte toplu dans yapılır - Çoban hanımlarıyla gelir köye çoban olmak ister, muhtarla anlaşır - Kızlar seyirci tarafından kaçırılır - Kızlar bulunur - Kızların bulunma sevinci toplu dansla kutlanır - Çoban parasıyla ilgili tartışma yapılır - Dede oyun sırasında nedensiz ölür. - Kızlar Dede nin başında ağıt yakar ve dedeyi diriltirler. [Hoca gelir, dualarla Dede yi uyandırır.] - Kızlardan biri ölür. - Dede ağıt yakar ve kızın ağzına su dökerek onu diriltir. 5

- Dirilme sevinci toplu dansla kutlanır. Oyun havası eşliğinde halaylar çekilir. - Gezme bölümü: Maniler söylenerek ev ev tüm köy dolaşılır, yiyecek toplanır. - Toplanan yiyecekler oyun sonu topluca yenir. Şişman Oyunu (Sivas) - Seyircinin katıldığı toplu dans yapılır - Şişman gelinleriyle gelir, muhtardan tapulu yer ister - Gelinlerin oynaması karşılığı tapuyu alır - Gelinleri koklayan Tilki, kıskanan Şişman tarafından öldürülür. - Gelinlerden biri ağzına yemiş verir, dirilir. - Dirilme sevinci ile toplu dans yapılır - Gelinler köyün külhanlarınca (seyirciler) kaçırılır. - Gelinler bulunur. - Gelinlerin bulunma sevinciyle toplu dans yapılır - Gezme bölümü: Maniler söylenerek ev ev tüm köy dolaşılır, yiyecek toplanır. - Toplanan yiyecekler oyun sonu topluca yenir. Oyunun İncelenmesi Öz açısından üç unsur vardır: 1. Kız kaçırma Sevinçle yapılır. Çiftleşme, dolayısıyla bereket ve çoğalma unsurudur. 2. Ölüp dirilme Sonbaharın gelişi ile doğanın canlılığını yitirmesi; ilkbaharın gelişi ile doğanın canlanmasını temsil eder. Ölüp dirilme esnasında birinin (Hoca vb.) gelip ölüyü iyileştirmesi, Şaman ın hasta iyileştirme ritüellerinden gelen bir motif kabul edilebilir. Bir oyunda iyileştirme için kızın ağzına işenmesi, suyun doğanın canlanması için en önemli unsur olması ile açıklanabilir. 3. Yiyecek toplama Canlanan doğa karşısında duyulan sevinç ve coşku toplu yemede dile gelir. Bunları açıklamak için mitoslara bakmak gerekir: Tammuz-İştar (Dumuzi-İnanna) mitosu: Bunların birleşmesinden bitkilerin yeşerir; Tammuz, İştar dan ayrılınca üreme ve yeşerme durur. Demeter in kızı Persephone nin kaçırılışı: Persephone üç ay izinle yeryüzüne çıkar ve çıktığı zaman doğa dirilir. 6

Dede Oyunu nda, çobanlık mesleği, çobana sağlanan imkanlar ve verilen para, yaşlı ve birden çok karısı olan kişilerin aldatılabileceği, kadın güzelliğinin önemli özelliklerinden birinin koca sözü dinlemesi olduğu, tarlalarda sevişildiği, hocaların din işlerinden başka tedavi işlerine de baktığı işlenmiş. İnsanların sığır yerine konması, iskemle olarak kullanılması, kaybolanların köpek gibi koklanarak aranması, su dökmek yerine işenmesi gibi gülünç öğeler de vardır. Güncel Yorumu Kız kaçırmalara bolluk beklentisinden ziyade günlük kız kaçırmalar açısından bakılıyor. Ölüp dirilmelere mizah unsuru katılıyor. Bu sırada örneğin Hoca kızı parmaklıyor ve güncel bir eleştiri getirilmiş oluyor. 2. Doğanın Canlanması Ġçin Oynanan Oyunlar Fattik Oyunu Zaman : Şubat-Mayıs arası Kurgu 1. Bölüm - Halaylar çekilirken, Deve, Deveci, Deve üstündeki gelin, başka gelin, Ayı, Ayıcı, Katip, Ambarlar ritmik hareketlerle dolaşır, seyircilere takılırlar. 2. Bölüm Deveci Oyunu - Seyircinin de katıldığı toplu dans yapılır - Deveci iki gelinle köye gelir - Eşkıya gelinleri kaçırmak ister. - Eşkıya, deveciyi öldürür. Gelinler ağıt yakar. - Katip, eşkıya zoru ile evlerden haraç gibi yiyecek, para toplar. - Yiyecekler alınınca deveci dirilir. Dirilmesi bu aga bin pangınot verdi, seni kurtardı, eşkıyanın elinden de namusumuzu kurtardı şeklinde açıklanır. - Dirilmesi toplu dansla kutlanır. 3. Bölüm Ayı oyunu - Toplu dans yapılır - Ayı oynarken açlıktan ölür. - Ağzına hamur verilir. - Ayı dirilir. - Toplu halayla diriliş kutlanır. Başka bir evin önüne gidilir. - Evlerden toplanan yiyecekler akşama rakı eşliğinde yenilir. 7

Oyunun İncelenmesi Ölüp dirilme ve ak-kara çatışması Deveci ile Eşkıya arasındadır. Eşkıya, Deveci yi öldürür. Kara yengiyi kazanır. Akı diriltmek, mevsimi döndürmek için oyun sürer, yiyecekler toplanır. Ak dirilir. Ayının ölümünde ise diriltmek için su kadar kutsal hamur (ekmek) sunulur. Çiğdem Bayramı - Toplu dans ver türkü - Ezgili yiyecek toplama - Toplu dans ve mani söyleme - Toplu yeme Ak kara çatışması ve ölüp dirilme yoktur Çünkü olayın kendisi doğanın dirilişidir. Yiyecek toplama ve toplu yeme vardır. Yiyecek toplama esnasında az verenin kızı olsun / çok verenin oğlu olsun denilerek bereket ve üremeye vurgu yapılır. Hıdrellez Gılgamış, İskender Efsanesi ve İlyas ile Haham Yeşua Ben Levi hakkındaki Yahudi efsanesi gibi kökenleri vardır. Deve oyununda tuz satan bir deveci ile bir çekişme yansıtılır. Birçok açık saçık laflar da edilir. Oyun sonunda kız kaçırma, Deve nin ölüp dirilmesi gibi unsurlar vardır. Toplu yeme ertesi gün, Hıdrellez de yapılır. Su kesiği (sırası) Oyununda ise Akdede, Arap nezdinde ak-kara çatışmasını görürüz. Arap, Gelin ve Damat ı öldürür. Ağızlarına su damlatılarak diriltilirler. Kurgu - Seyircinin de katıldığı toplu dans yapılır - Gelinleriyle Erzurum a gitmek isteyen devecinin devesini köylü almak ister. - Aşık ın çalgısıyla türkü söylenir, deve oynatılır - Kızlar seyircileri öper - Toplu dans yapılır - Kızlar kaçırılır - Kızlar bulunur - Kadı ölür, kızlar ağıt söyler - Kadıya yiyecek verilip diriltilir - Dirilme toplu dansla kutlanır. - Oyun sonu toplu yemek yenir. 8

Hasat Sonu Oynanan Oyunlar Ekin Kurtarma Duası Mizahi öğeleri olmayan, ağadan bahşiş almaya dayanan bir oyundur. Sonunda dua gibi bir mani okunur. - Çoban eski işini bırakıp ağanın tarlasında orakçılık yapmaya başlar - Ekim sonu toplu dua yapılır - Orakçılara ağa tarafından yiyecek ve para verilir Ölü Oyunu Temsili bir ölünün dirilmesi anlatılır. İşin içine dirilen ölünün hortlak sayılması, Sıhhiyelerin ve Doktor un gelip ölüyü iğneyle diriltmesi gibi güncel öğeler eklenmiştir. - Ölü, doktorun iğnesiyle dirilir - Dirilme toplu dansla kutlanır - Kızlar kaçırılır - Kızlar bulunur - Oyun sonu toplu dans yapılır. Yağmur Duaları Birçok büyü yapılır. Bu büyülerde taklit öğesi, kılık değiştirme, toplu yeme gibi özellikler görülür. - Kuraklık ve yağmur duasına çıkmaya karar verilir - Toplu dua ve namaz ifa edilir - Toplu yeme Sadece Eğlence İçin Oynanan Oyunlar Bazı oyunlar törensel ve büyüsel niteliklerini yitirmiş, eğlence ve sanat ağırlığı kazanmışlardır. Töresel Özellik Taşıyan Oyunlar Madımak Oyunu - Koca arayan iki kızkardeş madımak ve tezek toplamaya çıkar - Madımak türkülerle toplanır - Yerde yatan erkeği görüp onunlar sevişmek isterler - Yarı komik bir biçimde tarlada sevişirler - Kızkardeşler, birimizi al diye yerdeki erkeği sıkıştırırlar - Erkek ikisini de almak ister - Erkeğin yüzüne su püskürtürler, erkek dirilir. Yerdeki baygının su ile diriltilmesi; tarlada sevişme ve çiftleşmenin yansılaması öğeleri vardır. Bunlar, törensel nitelik taşıdığını gösterir. Ayrıca phallus a benzer bir aksesuar da vardır. 9

Tarlada çiftleşme; bolluk,bereket törenlerinin kalıntıları olabilir. Phallus benzeri aksesuar Dionysos törenleri ile paralellik taşıyor. Arap ve Kız Kaçırma Oyunu - Burçakçı ürün alamayınca yüksek sesle beddua eder. - Burçakçı imamla birlikte köye gider; içerler, sarhoş olunca oyun çıkarılmasını isterler - Köylü de oyun çıkarmak ister - Rol dağıtımı yapılır - Arap, Muhtar dan kız ister - Köpekler kızları bulur - Arap kızlarla oynar - Köse hışımla girince Arap kaçar, Kös de kız ister - Jandarmalar kızları bulur, Köse kızlarla oynar - Köse de çıkar, iki delikanlı kızları kaçırır - Kızın babası kızlarını arar, Muhtar a sorar - Kızın babası muhtara, kızın bulunması için 200 TL rüşvet verir - Muhtarın yol göstermesiyle kızın babası karakola gider - Başefendiye 500 TL verilir, kızın babası ve iki jandarma Başefendi ile köye gelir - Muhtar bekçiyi kızı bulmaya gönderir - Oğlan babası başefendiye 1500 TL kahve parası diye rüşvet vererek işlerin düzeltilmesini ister - Kız babası 25.000 TL başlık ister - 10.000 TL başlığa razı olunur (Başefendi aracılığıyla) - Düğün günü kesilir Ak-Kara (Arap-Köse) çatışması, kız kaçırma, toplu dans gibi öğeleri vardır. Yeni Düzenlenen Oyunlar Köylünün tiyatro yapma ve seyretme isteğini ortaya koyarlar. Değirmen Döndürme Oyunu - Müşteri köye değirmen kurmaya gelir - Almanya dan gelen müşterilerin sermayesi kullanılacaktır - Değirmen 4 seyirci ile, göstermeci olarak, canlı aksesuarlarla kurulur - Değirmenci türküyle başlar - Bir köylü öğütmeye bir çuval un getirir - Köylü namaz kılarken, değirmenci eşekle çiftleşir - Değirmenci tekrar türkü ile işini yapar - Değirmenci müşteriyi gönderip başka müşteriler arar 10

Sadece eğlence için çıkartılır. Cinsel kapalılık ve çeşitli köy sorunları hicvedilir. Giderek cinsel komiğe dönüşür. Tarla Sürme Oyunu Düğün, bayram gibi özel günlerde oynanıyor. Oyuncular para karşılığı oyun çıkaran bir ekip. Ortak ürünlerini bölüşemeyen iki kardeşi uzlaştırmaya çalışan Muhtar aslan payını alıyor. Kardeşler Jandarma ya gider. Herkes birbirine havale eder. Sonunda durumu kabullenen kardeşler yarı aç duruma gelir. Onlar da başkalarını kandırmaya çalışır. - İki kardeş babalarından miras tarlayı bölüşemeyince ürünü pay etmeye karar verirler - Bölüşme sırasında kurnaz kardeş iyi parçaları almak ister - Öbür kardeş razı olmayınca Muhtar a ürünü bölüştürsün diye giderler - Muhtar ürünü bölerken yarısını kendine alır - Kalan ürün işe yaramayınca kurnaz kardeş sahtekarlık yapmaya kalkar, boş tuluğu değirmenciye, dolu diye verir - Değirmenciyle çıkan tartışma hakim önüne dek gider - Hakim değirmenciyi haksız çıkarır - Değirmenci bu durumda rüşvet yemeye karar verir - Öteki kardeş de değirmenciyi kandırmak ister - Değirmenci farkına varır, kardeşi döver - Kardeş, kurnaz kardeşe durumu anlatır, - Kurnaz kardeş olayı demli çayın yaptığı sinire yorar - Kardeş, kendinin de demli çay içtiğini, sinirlendiğini söyler ve kurnaz kardeşi bir vuruşta öldürür - Kardeş durumda Muhtar ı haberdar eder - Muhtar, kardeşi mahkemeye götürür - Hakim kardeşi hapse atar, malını mülkünü Muhtar a verir. Müzikli Ve Danslı Sözsüz Oyunlar Kartal Oyunu Davul zurna eşliğinde kartalı yansılayan bir oyun. Kız Kaçırma Oyunu İki delikanlı bir kızın etrafında dans eder. Kız ikisine de yüz vermez. Delikanlılar kendi aralarında çatışır. Sonunda kız birini beğenir. [Bunun neresi kız kaçırmadır acep?] 11

Müzikli Danslı Ve Türkülü Oyunlar Kız Sana Düğür Geldiler ve Desti Köylü bu oyunları yabancıların yanında da oynar. İlk oyunda görücü usulü ile evlenme taşlanır. İkinci oyunda ise kız-erkek arkadaşlığının kapalı toplumlarda çeşme başı bakışmaları vb. ile sürdüğü gösterilir. SEYİRLİK OYUNLARIN BİÇİMİ Bu biçim, göstermeci tiyatro özelliğindedir. Metinlerin Yapısı Belirli bir metin yoktur, çatı vardır. Oyuncuların yeteneği, seyircinin özelliği ve o anki tepkilere göre biçimlenir. Oyunlar doğmaca-tuluat olarak oynanır. Belirli günlerde oynanan törensel-büyüsel oyunların metin yapıları, oyun tuluatla da oynansa, benzer; kalıpları katı ve kesindir. Sadece eğlence için oynana oyunların metin yapıları her yeni duruma göre değişebilir. Çünkü amaç sadece eğlenmektir. Müzikli, danslı, sözsüz ve türkülü oyunların çatıları iyice belirginleşmiş, bir anlamda yazılmıştır. Oyun figürleri, türkü sözleri, ezgiler yerleşmiş ve benimsenmiştir. Sözlü oyunlarda, toplum yaşantısının yansıları vardır. Sözsüz oyunlarda toplum olaylarından çok doğa yansılanır. Metin yapıları ikiye ayrılır: 1 - Geleneksel olarak çıkartılan oyunların metin yapıları Metinler yazılmışçasına belli çatılara sahiptir. 2 - Sonradan çıkartılan oyunların metin yapıları. Temelini geleneksel oyun yapılarından alır, doğmaca olarak oynanır ve değişkenlik gösterir. 1. Töresel ya da büyüsel oyunlar Dede ve Şişman oyunları (bakınız: sayfa: 5, 6) farklı yörelerde iki oyun hemen hemen aynıdır. Deveci Oyunu ve Ayı Oyunu; Fattik Oyunu (sayfa 7) adı altında peş peşe oynanıyor. Fattik Oyunu, Çiğdem Bayramı (sayfa 8), Hıdrellez (sayfa 8) arasında benzerlik konusunda eksiklik var. Hıdrellez de doğaya büyü yapılırken, Çiğdem Bayramı nda canlanan doğa görülüyor. Hıdrellez ve Fattik de ölüp dirilenler ak-kara çatışmasını sergilerken, Çiğdem de çiğdemin kendisi sembol. Ekin Kurtarma Duası (sayfa 9) tam bir İslam etkisi sergiler. Fakat oyunun biçimlenişi büyüsel oyunlar gibi göstermecidir. Sadece duanın sözleri sabittir. Ölü Oyunu (sayfa 9) ise, dirilme, hazırlık, toplu dans, kız kaçırma yönleriyle incelenen diğer oyunlara benzer. 12

Yağmur Duası (sayfa 9) da İslam etkisi gösterir. Ekin Kurtarma Duasında gibi bunda da doğa insan yanına çekilmeye çalışılır. Ekin Kurtarma ve Yağmur Duaları gibi İslam ın kesin etkisi görülenlerin dışında, törensel ve büyüsel oyunların değişmeyen kuralları şunlardır. Genel Kurallar 1 - Oyun başı tüm köylü tarafından sevinç gösterisi olarak oyucu seyirci iç içe toplu dans ile kutlanır. 2 - Oyunlara gelin motifleri girer; gizli veya açık sevişme bölümleri bulunur. Gelinlerin kaçırılması ya da kızların seyircileri öpmesi (Hıdrellez) bolluk simgesi olarak belirlenir. 3 - Oyunlarda ölme, yiyecek-içecek verilerek ölünün dirilmesi ile bu dirilmenin toplu dansla kutlanması büyüsel oyunların en belirgin özelliklerindendir. 4 - Tören sonu toplu yeme de asal özelliklerden biridir. Toplum koşulları değiştikçe ve bilim yaygınlaşıp geliştikçe doğaya büyüyle hükmetme azalıyor ve oyun çıkarma alışkanlığı eğlenceye doğru gidiyor. 2. Sadece eğlence için oynanan oyunlar Töresel oyunlar taşıyan ve yeni düzenlenen olarak ikiye ayrılıyor. Madımak Oyunu nda (sayfa 9) büyüden kalan öğeler: - Madımak oyunu ve türküsü - Tarlada sevişme - Ölü erkeğin suyla dirilmesi - Phallus un bolluk simgesi olarak oyunda yer alması Arap ve Kız Kaçırma Oyununda (sayfa 10) büyüsel öğeler: - Arap ın Muhtar dan kız istemesi - Kaybolan kızların köpeklerce bulunması - Kızlarla birlikte toplu dans - Köse nin kızlarla ilişkisi - Kızların kaçırılması Arap ve Kız Kaçırma oyununda, iki kız kaçırma var. Kızlar ilkinde büyüsel olarak bulunurken, diğerinde jandarma yoluyla bulunuyor. Yani güncelleşme var. Değirmen Dönderme (sayfa 10) ve Tarla Sürme (sayfa 11) oyunu ise toplumun ekonomik ve kültürel yapısını sergilerken, yeni bir türün filizlendiğini de gösterir. 13

3 4. Müzikli ve Danslı Sözsüz / Sözlü (Türkülü) Oyunlar Doğa olayları ve toplumsal olaylar müzik (ve söz) ile yansılanıyor. Tavır ve mimikle zenginleştiriliyor. Oyunların Oynanışı 1. Yönetici Geleneğin sözcüsüdür. Geleneğin tam geçerli olduğu yerlerde asıl işi oyunun eskiye bağlı olmasıdır. Oyun kişilerini seçer. Yapacaklarını gösterir. Makyaj ve kostümü gözetir. Hatta oyunun eski biçimde yürümesini denetler (kendisi bunu yapmasa seyirci zorlar, eleştirir). Bazı oyunlarda ne yapılacağını herkes bilir. Geleneğin zayıfladığı yörelerde oyun kurucu seyircinin isteyip kabul edebileceği durumlar ve sözler saptar. Rol dağıtımında yetenekli kişiler seçer. Güncel tiyatro çizgisine yaklaşan bir durumdadır. Çeşitli isimleri vardır: Delikanlıbaşı, cıdıroğlu, köse, meydancı, oyuncubaşı, oyun ağası, oyun babası, mukallit, delil, yiğitbaşı, peyk, kızılayak, kumpo, kızlarağası, öncü, reis, elebaşı, düğünkahyası, oyun kahyası, kahya, kadı, tangur, aynaz, yüren, ustaoyuncu. Yönetici oyunu planlar, kostümü vs. denetler. Çoğunlukla en ağır rolleri o oynar. Zaman düzenlemesi yapar. Çalgıcıların girip çıkacağı yerleri oyun anında seyirciye belli etmeden düzenler. 2. Oyuncu Köyün istekli ve yetenekli kişileridir. Birkaç yöre dışında, bu iş zevk ve görev için yapılır. Diğerlerinden ayrıcalığı yoktur. Törensel oyunlarda, öz olarak seyirciden farkı yoktur. Ancak sadece eğlence için yapılan oyunlarda oyuncu mantığıyla oynar. Hürce, seyircinin kaldırabileceği ölçüde tuluat yapar. Oyuncu oluşu saygınlığı artırmaz, azaltmaz. Çok iyi halay çeken biri gibidir. Ancak bazı yörelerde para karşılığı bu işi yapan ekipler vardır. Genellikle bütün yörelerde karşı cinsin rollerini de aynı cins oynar (erkeklerin çıkardığı oyunda erkekler kadınları; kadınların çıkardığı oyunlarda kadınlar erkekleri). Bu iş için küçük kostüm değişikliği ve hafif makyaj kullanılır ve göstermeci şekilde yapılır. 3. Seyirci Genelde tüm köylüdür. Özel durumu olmayan herkes istediği zaman gelip oyun seyredebilir, istediği zaman da gidebilir. Bazı durumlarda yaş ve cinsiyet ayrımı gözetilir. Kadınlar, oyunlarına, çocuklar dışında erkek almazlar. Bazı cinsel oyunlara da çocuk seyirci almazlar. Çocuk oyunlarında, kısıtlama olmamasına rağmen, seyirci genelde çocuktur. 14

Töresel ve büyüsel oyunlarda bütün köy halkı katılır; çünkü çıkarılış nedeni (hayvanların çoğalması, ürünün bol olması vs.) tüm köyü ilgilendirir. Dinin katı olduğu yörelerde kadınlar ya ayrı grup halinde ya da pencere vb.den izlerler. Eğlencelik oyunlarda seyirci kadın, erkek ve çocuk olarak ayrılır. Seyirci oyuncuların etrafını çevreler. Oyun ortada oynanır. Seyirci oyunların çoğunu önceden bilir [antik tiyatroda da böyledir]. Oyunlara tümüyle katılır, aralarda oyuncularla söyleşir. Oyun çıkaranlar seyirciyi dekor, aksesuar olarak kullanır, bazen çok ağır şakalar yapar. Törensel-büyüsel oyunlarda seyirci tümüyle oyunun bölünmez parçasıdır. Etkin rolü olmasa bile oyuncu kadar işlevi vardır. Çünkü bu bir törendir. Konuşma, müdahale gibi şeyler yapmaz. Eğlencelik oyunlarda, seyirci, büyüsel bir görev amacıyla değil, hoşça vakit geçirmek için, kendi sosyal durumu ölçüsünde katılır. Oyuncularla söyleşir, hatta oyunu bozabilir. Bunlar törensel oyunlarda olmaz. Törensel oyunlarda oyun sonu seyirci oyunculara çeşitli hediyeler verir. Hediyelerin çoğu yiyecektir ve bu yiyecekler topluca yenilebilir. 4. Oyun Yeri Yazın meydanları, kışın büyük odalardır. Saya Gezme gibi oyunlar, kışın oynansa da dışarıya çıkılır. Oyun yeri çevresine seyirci alabilir. Modern tiyatro sahne anlayışında çevre tiyatrosu işlevi görür. Seyirlik oyun, seyircisini illüzyona sokmaz. Dekor ihtiyacı yoktur çünkü benzetmeci bir oyun değildir. Aydınlanma için gün ışığı, ay ışığı, lüks lambaları ya da ortaya yakılan bir ateş kullanılır. 5. Dekor, Kostüm, Aksesuar, Efekt, Makyaj Dekor Dekor anlayışı yoktur. Çoğu dekorsuzdur ya da oyun alanı dekor olur (oda kapısı, yakındaki bir ağaç vs.). Dekor, repliklerle tarif edilebilir: Bak, bu odada, Ahmet Ağa nın düğünü var gibi. Yani ya oyun yeri doğal dekor olarak kullanılır ya da oyunun gerektirdiği doğal dekor içinde oyun çıkarılır. Kostüm Önemlidir. Parçalar ya da stilize olarak kullanılır. Kadın kılığına girerken kadın kıyafetlerinden parçalar giyilir. Amaç tam kadın olmak değildir, örneğin bıyıklarını kesmezler. Kadın olduğunun gösterilmesi yeterlidir. Ya da köpek olmak için kuyruk takmak yeter. Eldeki malzeme en iyi şekilde değerlendirilir ve oyun sırasında kostüm sözlerle pekiştirilir. Hayvan kılığına girilirse sesler en iyi biçimde taklit edilir. Bunlar yeterlidir. Aksesuar Önemlidir. 15

Üçe ayrılır: a) Gerçek Aksesuar Tüfek, tabanca, keser vs. b) Yalancı Aksesuar Tüfek yerine bir sopa, kağıt kalem yerine sopa ve tezek vb. Gerçeği bulunmadığı için ya da komik unsur olarak kullanılır. c) Canlı Aksesuar Sandalye yerine çömelmiş insan, kütük yerine yerde yatan biri, değirmen yerine daire olarak dönen 5-6 kişi vs. Daha çok komik öğeler için kullanılır, çeşitli eziyetlere uğrar (elleri bağlı körüğün ağzına çamur sürmek, bal kovanı olan kişiyi yumruklamak) d) Efekt Oyuncular tarafından canlı olarak yapılır. e) Makyaj İlkel usullerle yapılır. Sakal-bıyık koyun postundan yapılır. Kara, tencere karası, kurum, isle yapılır. Ak kişilerin yüzü unla boyanır. 6. Müzik ve Dans Vazgeçilmez öğelerdir. Oyunlar yöre havalarıyla başlar. Seyirciyle birlikte toplu dans yapılır. Sonra söyleşili bölüm başlar. Toplu dans, diriliş ve bolluk sembolü olarak gene tekrarlanır. Bazı töresel oyunlarda, müzik ve dans oyun arasında da sadece oyuncularca yapılır. Seyirciler bu bölüme pek katılmaz. 16