KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER VE ÜLKELER

KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER VE ÜLKELER 10. Bölüm ÜLKELERÝN GELÝÞMÝÞLÝK DÜZEYLERÝ VE DOÐAL KAYNAK POTANSÝYELLERÝ ÜKELER NEDEN FARKLI GELÝÞMÝÞLERDÝR? GELÝÞMÝÞLÝK SEVÝYELERÝNE GÖRE ÜLKELERÝ TANIYALIM GELÝÞEMEMÝÞ BÝR ÜLKE : NÝJERYA DOÐAL KAYNAKLARIN VERÝMLÝLÝÐÝ ENERJÝ TAÞIMACILIÐI GÜNÜMÜZÜN UYANAN DEVÝ: ÇÝN 144

145

1 ÜLKELER NEDEN FARKLI GELÝÞMÝÞLERDÝR? K o n u y a B a þ l a r k e n 1. Ülkelerin geliþmiþlik düzeyi ifadesinden ne anlýyorsunuz? Söyleyiniz. 2. Ülkelerin geliþmiþlik düzeyine doða koþullarýnýn etkileri neler olabilir? Tartýþýnýz. E t k i n l i k 0 3000 Km Yukarýdaki haritada ülkelerin okuryazarlýk oranlarýný görüyorsunuz. Sizce ülkeler arasýndaki okuryazarlýk oraný farkýnýn nedenleri neler olabilir? Bu farklýlýklar yaþam kalitesini nasýl etkiler? Yorumlayýnýz. Ülkelerin Geliþmiþliðini Belirleyen Faktörler Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri farklý þekillerde ölçülebilir. Geliþmeyi tek bir ölçütle ifade etmek, ülkelerin ekonomik, sosyal ve siyasal yapýlarýndaki farklýlýk nedeniyle oldukça zordur. Geliþmiþlik düzeyi ölçütlerinden en çok kullanýlaný, kiþi baþýna düþen millî gelirdir. Bunun yaný sýra saðlýk ve eðitime ait birtakým göstergeler (okullaþma oranlarý, kiþi baþýna düþen doktor vb.) de ölçüt olarak kullanýlmaktadýr. Kalkýnma ve geliþme, 1970 yýlýndan önce büyük ölçüde, ulusal gelirdeki artýþla eþit görülmekteydi. Kalkýnmadaki temel amaç, üretim ve istihdam yapýsýný, tarým yerine sanayi ve hizmet sektörleri için artýrmak olmuþtur. Bu amaca uygun olarak ülke refahýndaki deðiþimlerin temel göstergesi olarak kiþi baþýna düþen millî gelir ölçütü kullanýlmýþtýr. 1970 yýlýndan sonra geliþmeyi, insani, sosyal, kültürel, çevresel ve mekânsal boyutlarýyla tanýmlama amacý taþýyan yeni yaklaþýmlar ortaya çýkmýþtýr. Ayrýca ekonomik büyüme kavramý yanýnda; yoksulluk, iþsizlik, gelir daðýlýmý ve bölgesel eþitsizlik geliþme tanýmlarýnýn içinde deðerlendirilmeye baþlanmýþtýr. Ekonomik açýdan kalkýnmýþ olan birçok ülkede, sosyal sorunlarýn çözülememesi üzerine ekonomik büyüme ve insani geliþme arasýndaki iliþkinin önemi ortaya çýkmýþtýr. Bu doðrultuda, 146

ülkeler arasý sosyoekonomik geliþmiþlik düzeylerinin de ortaya konduðu Ýnsani Geliþme Endeksi (ÝGE), Birleþmiþ Milletler Kalkýnma Programý (UNDP) tarafýndan 1990 yýlýnda Ýnsani Geliþme Raporu (ÝGR) ile yayýnlanmaya baþlamýþtýr. Bu raporda þu temel unsur ön plana çýkmaktadýr: Uzun ve saðlýklý bir yaþam, bilgi edinme ve tatminkar bir yaþam sürmeyi saðlayacak kaynaklara ulaþmak. Bunlarýn dýþýnda, siyasi özgürlük, garanti edilmiþ insan haklarý ve öz saygýnlýk da diðer unsurlar arasýndadýr. B i l g i K u t u s u 0.950 ve üstü 0.900-0.949 0.650-0.699 0.600-0.649 0.350-0.399 0.850-0.899 0.800-0.849 0.550-0.599 0.500-0.549 0.300-0.349 0.750-0.799 0.700-0.749 0.450-0.499 0.400-0.449 0.300'dan aþaðýsý Kaynak: Birleþmiþ Milletler 2006 Dünya Ýnsanî Geliþme Raporu 0 3200 km 2006 Dünya Ýnsani Geliþme Endeksi Daðýlým Haritasý (0.5 altýndaki az geliþmiþ, 0.8 üzerindeki bir istatistik de çok geliþmiþ bir ülkeyi temsil eder.) Ýnsani Geliþme Ýndeksi Ýnsanî geliþme indeksi, her ülkedeki yaþam uzunluðu, okuryazar oraný, eðitim ve yaþam düzeyi doðrultusunda hazýrlanan bir ölçümdür. Ýnsanlarýn düzgün yaþamasý, özellikle çocuk haklarý için bir ölçüt teþkil eder. Bir ülkenin geliþmiþ, geliþmekte olan ya da geliþmemiþ bir ülke olduðu; bunun yaný sýra ekonomisinin yaþam niteliðine ne düzeyde etkilediði belirlenir. Daðýlým ilk olarak 1990 yýlýnda Pakistanlý ekonomist Mahbub ul Haq tarafýndan geliþtirilmiþ ve 1993 yýlýndan bu yana Birleþmiþ Milletler Geliþme Programý tarafýndan yýllýk geliþme raporunda belirtilmiþtir. Ýnsani Geliþme Göstergesi ülkelerde baþlýca þu geliþimleri göz önünde tutar: Uzun ve saðlýklý bir yaþam ölçümü ortalama yaþam süresi ile yapýlýr. Bilgi ölçümü, okuryazar oraný (2/3'ü), ilkokul, lise ve üniversite kayýtlarý yüzdesi (1/3'ü) ile yapýlýr. 147

E t k i n l i k AZ GELÝÞMÝÞ ÜLKELERÝN ÖZELLÝKLERÝ EKONOMÝK TARIM DEMOGRAFÝK KÜLTÜREL-SÝYASAL - Kiþi baþý düþük gelir - Yetersiz sermaye - Ýklime baðýmlýlýk fazladýr. - Tarýmsal üretim düþüktür. - Doðum oranýn yüksek olmasý, temel ihtiyaçlarýn karþýlanmasýnda güçlük çekilmesi - Eðitimin yetersiz ve okuryazar oranýnýn çok düþük olmasý Tabloda az geliþmiþlik özelliklerinden bazýlarý verilmiþtir. Siz de tabloda boþ býrakýlan yerleri tamamlayýnýz. TEKNOLOJÝK VE DÝÐER ÖZELLÝKLER Teknolojik imkânlardan halkýn yeterince yararlanamamasý 148

E t k i n l i k Ýnsani Geliþim Endeksi Ülke Sýralamasý Ýnsani Geliþim Endeksi Ortalama Ýnsan Ömrü Okuma Yazma Oraný (%) 1995-2005 Okullaþma Oraný % 2005 Satýn alma Gücü US (Dolar) 1 Ýzlanda 0.968 81.5 99 95,4 36.510 2 Norveç 0.968 79.8 99 99.2 41.42 4 Kanada 0.961 80.3 99 99.2 33.375 5 Ýrlanda 0.959 78.4 99 99.9 33.375 7 Ýsviçre 0.955 81.3 99 85.7 35.633 12 ABD 0.951 77.9 99 93.3 41.890 13 Ýspanya 0.949 80.5 99 98.0 27.69 16 Ýngiltere 0.946 79.0 99 93.0 33.238 81 Çin 0.777 72.5 90.9 69.1 6.757 84 Türkiye 0.775 71.4 87.4 68.7 8.407 128 Hindistan 0.619 63.7 61.0 63.8 3.452 136 Pakistan 0.551 64.6 49.9 40.0 2.370 147 Sudan 0.526 57.4 60.9 37.3 2.083 156 Senegal 0.499 62.3 39.3 39.6 1.792 158 Nijerya 0.470 46.5 69.1 56.2 1.128 165 Zambiya 0.434 40.5 68.0 60.5 1.023 172 Mozambik 0.384 42.8 38.7 52.9 1.242 173 Mali 0.380 53.1 24.0 36.7 1.033 Kaynak: Birleþmiþ Milletler 2005 Dünya Ýnsani Geliþme Raporu Yukarýdaki tabloyu inceleyiniz. Ön bilgilerinizden yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Hindistan ve Pakistan birbirlerine yakýn coðrafi konumda olmalarýna raðmen okullaþma oranlarýndaki farklýlýðýn nedenleri neler olabilir? Sýnýfta tartýþýnýz. 2. Ýzlanda ve Zambiya daki ortalama yaþam sürelerini karþýlaþtýrýnýz: Bulduðunuz farklýlýklarýn nedenlerini belirtiniz. 3. Türkiye nin yüksek düzeyde insani geliþme seviyesine ulaþabilmesi için neler yapýlmalýdýr? Sýnýfta arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz. 149

B u n l a r ý B i l i y o r m u s u n u z? Dünyaya Farklý Bir Bakýþ Birleþmiþ Milletler, Dünya Sürdürülebilir Kalkýnma Zirvesi nde ele alýnan yoksulluk ve saðlýk konularý hakkýnda bir rapor hazýrladý. Raporda yer alan verilere göre dünyanýn mali durumu þu þekildedir: Geliþmekte olan ülkelerde yaþayan yaklaþýk 4.6 milyar insanýn; * 800 milyonu yeterli gýda alamýyor. * 850 milyonu okuryazar deðil. * 1 milyarý temiz sudan yoksun. * 2.4 milyar kiþi temel saðlýk hizmeti alamýyor. Geliþmekte olan ülkelerde her yýl beþ yaþýndan küçük 11 milyon çocuk önlenebilir hastalýklardan hayatýný kaybediyor. En zengin ülkeleri en yoksul ülkelerden ayýran uçurum da derinleþmektedir. En yoksul 40 ülkede kiþi baþýna düþen GSYÝH, 1960-2004 yýllarý arasýnda 247 dolardan 254 dolara yükselirken, geliþmiþ ülkelerde 6448 dolardan 14.473 dolara çýkmýþtýr. Geliþmekte olan ülkelerdeki beslenme bozukluðu çok sayýda hastalýða ve çocuk ölüm oranýnýn yüksek olmasýna neden olmaktadýr. Tarým sektörü sanayileþmiþ ülkelerde faal nüfusun % 10 undan azýný istihdam ederken, yoksul ülkelerde bu oran hâlâ % 60 dolaylarýndadýr. Enerji tüketimi, sanayileþmiþ ülkelerde 2004 yýlýnda kiþi baþýna 5600 litre yükselirken, bu rakam geliþmekte olan ülkelerde yaklaþýk 700 litrede kalmýþtýr. Birçok yoksul ülkede önleyici tedbirlerin yokluðu ve teknik imkânlarýn yetersizliði doðal afetleri felaketlere dönüþtürmektedir. Petrol gibi bazý kaynaklar aþýrý miktarda kullanýlmakta ve bu kaynaklar gelecekte tükenme tehlikesi ile karþý karþýya kalmaktadýr. Toprak kirliliði sanayinin yoðunlaþtýðý bölge lerde büyük boyutlara ulaþmýþtýr. Buralarda toprak kirliliðine baðlý olarak tarýmsal üretim de Ýsviçre den bir görünüm Mozambik ten bir görünüm 150

2 GELÝÞMÝÞLÝK SEVÝYELERÝNE GÖRE ÜLKELERÝ TANIYALIM K o n u y a B a þ l a r k e n Almanya II.Dünya Savaþý nda çok büyük kayýplar vermesine raðmen savaþtan kýsa bir süre sonra ekonomik bakýmdan büyük bir geliþme göstermiþtir. Sizce Almanya nýn hýzlý geliþmesinin nedenleri neler olabilir? Tartýþýnýz. Biliyor musunuz? Sanayi alanýnda en geliþmiþ ülkelerden biri olan Almanya, bugün ABD ve Japonya dan sonra dünyanýn en büyük ekonomik gücünü oluþturmaktadýr. 82,5 milyon nüfusuyla Avrupa Birliði (AB) nin en büyük ve en önemli pazarý konumundadýr. 2004 yýlýnda Almanya 2 trilyon 216 milyar avroya ulaþarak kiþi baþýna düþen millî gelir 26.856 avro olmuþtur. Ekonomideki kalkýnma hýzý özellikle dýþ ticaret sayesinde elde edilmiþ 734 milyar avroluk ihracat hacmiyle Almanya 2004 yýlýnda dünya ihracat þampiyonu olmuþtur. Dünya nýn en geliþmiþ ülkelerinden biri olan Almanya yý kýsaca tanýyalým. ALMANYA Ülke kimlik Kartý Resmî Adý : Almanya Federal Cumhuriyeti Baþkenti : Berlin Toplam Yüz Ölçümü : 357 046 km 2 Toplam Nüfusu : 82,4 milyon (2007) Resmî Dili : Almanca Yönetim Biçimi : Federal Cumhuriyet Para Birimi : Avro Ýdari Yapý : Federal Eyalet Sistemi 0 200 Km Almanya nýn Genel Özellikleri 1. Doðal Konumu Baltýk ve Kuzey Denizi ne kýyýsý olan Almanya bir Orta Avrupa ülkesidir. Geçmiþte Federal Almanya ve Doðu Almanya olmak üzere ikiye ayrýlmýþ olan bu ülke, 3 Ekim 1990 tarihinde birleþerek bugünkü sýnýrlarýna sahip olmuþtur. Ülke coðrafi yönden üç büyük bölgeye ayrýlýr: a. Kuzey Almanya Ovalarý b. Merkezî Almanya c. Güney Almanya 151

a. Kuzey Almanya Ovalarý Kuzey Almanya Ovalarý, yüksekliði 50 m yi aþmayan, yer yer buzullarýn taþýdýðý morenlerle örtülü ve birçok buzul gölününün yer aldýðý kesimdir. Baltýk ve Kuzey Denizi kýyýlarýndaki adalarý da içine alýr. Bölgenin kuzey kesimlerinde Börde adý ile bilinen löslerle kaplý çok verimli bir kuþak uzanýr. b. Merkezî Almanya Almanya nýn orta kesimlerini oluþturan Orta Plato Bölgesi Kuzey ve Güney Almanya arasýnda yer alýr. Yüksekliði pek fazla olmayan bir plato görünümündedir. Yükseltisi genelde 1000 m yi aþmayan bu daðlýk-tepelik alan Ren, Weser ve Elbe nehirleri tarafýndan derin vadilerle parçalanmýþtýr. Bu plato sahasýnda lös topraklarý, vadi ve ovalarda ise verimli alüvyal topraklar yaygýndýr. c. Güney Almanya Güney Almanya, Avusturya sýnýrýndaki Bavyera Alplerini, onun kuzeyinde bulunan Bavyera platosunu, Tuna vadisini ve ülkenin güneybatýsýndaki Karaorman Daðlarýný kapsar. Almanya nýn en yüksek noktasý olan Zugspitze (2963 m) Avusturya sýnýrýna yakýn bir konumdadýr. Baltýk kýyýlarý ile Alp sýradaðlarýnýn kuzeye bakan dýþ yayý arasýnda uzanan Almanya yý, Avrupa nýn batý kýyýlarýnda görülen yaðýþlý ve denizel karakterli okyanus iklimi ile Orta Avrupa da hâkim olan karasal iklim arasýnda bir geçiþ iklimi etkiler. Buna göre Almanya nýn kuzey kýyýlarýnda ýlýk ve yaðýþlý, iç bölgeler ile güneyde soðuk ve az yaðýþlý bir iklim görülür. Almanya nýn önemli akarsularýnýn çoðu Kuzey Denizi ne dökülür. Bunlardan Elbe eski Doðu Almanya topraklarýnýn sularýný toplar ve Hamburg Limaný ndan Kuzey Denizi ne karýþýr. Kuzey Denizi ne Bremen limaný üzerinden dökülen Weser Irmaðý nýn su toplama havzasý Orta Almanya dýr. Almanya nýn batý kesiminin sularýný toplayan Ren Irmaðý Avrupa nýn en büyük sanayi merkezlerinden biri olan Ruhr Havzasý ndan geçerek Hollanda ya girer ve bu ülkeden Kuzey Denizi ne dökülür. Aslýnda Ren, Avrupa kýtasýnýn en önemli su yoludur ve büyük tonajlý teknelerin, üzerinde seyretmesi mümkündür. Karaorman Daðlarý ndan doðup Güney Almanya yý kat ederek Avusturya sýnýrlarý içine giren ve daha sonra pek çok Orta Avrupa ülkesini geçtikten sonra Karadeniz e dökülen Tuna Nehri özellikle ülkenin güneyi için büyük önem taþýmaktadýr. Göller bakýmýndan ise Almanya topraklarý zengin sayýlmaz. En büyük gölü, güneyde Ýsviçre ve Avusturya sýnýrýnda bulunan Konstanz Gölü dür (Fotoðraf 1). Fotoðraf 1: Konstanz Gölü 152

E t k i n l i k Atlasýnýzdaki Avrupa siyasi ve fiziki haritalarýndan yararlanarak aþaðýdaki harita üzerine; Almanya nýn komþularýný, Baþlýca kentlerini ve baþkentini, Önemli akarsularýný yazýnýz. 0 100 km H a b e r K ö þ e s i Dünyanýn En Büyük Ekonomilerinden Biri Almanya Almanya Federal Cumhuriyeti, ABD'den sonra en geliþmiþ sanayi ülkesidir. Federal Cumhuriyet, ayrýca "G8" olarak anýlan ve yýlda bir kez devlet ve hükûmet baþkanlarý düzeyinde toplanan "Dünya Ekonomi Zirvesi"nde iktisat ve maliye politikalarý arasýnda uyum saðlamaya yönelik olarak çalýþmalar gerçekleþtiren sekiz büyük sanayi devleti grubuna dahildir. Almanya ekonomisi, serbest pazar ilkeleri üzerine kurulu ancak iþ gücü, ücret ve yasal düzenlemelerin hükûmet, iþ çevreleri ve çalýþanlarýn görüþ birliðine dayalý bir 'sosyal pazar ekonomisi'dir. Ýkinci Dünya Savaþý sonrasý dönemde oldukça baþarýlý büyüme performansý gösteren Almanya ekonomisi son yýllarda düþük büyüme hýzý, giderek artan iþsizlik, yüksek kamu borçlanmasý, iþ gücü maliyetlerinin yüksekliðinden dolayý, sosyal politikada yapýsal reformlar gerçekleþtirilme yoluna gitmektedir. Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý Raporu, 2006 153

2. Beþerî ve Ekonomik Özellikler Nüfusu 82 milyonu aþan Almanya da km² ye 231 kiþi düþer. Ancak ülkede nüfus yoðunluðunun yüksek olduðu üç ana kuþak vardýr. Birincisi Ren vadisi boyunca Hollanda sýnýrýndan baþlayýp Karlsruhe þehrine kadar uzanýr. Ýkincisi Ruhr Havzasý ndan baþlayan ve kuzeydoðu yönünde Hannover e doðru olan kuþaktýr. Üçüncüsü ise Elzebirgeler in kuzey eteklerinde uzanan Saksonya kesimidir. Bu sahalarda nüfus yoðunluðu 450 kiþiyi geçer. Ülkenin doðu ve güneydoðusunda ise nüfus yoðunluðu 85 kiþiye kadar düþer. Almanya nüfusunun % 86 sý 2000 den fazla nüfus barýndýran yerleþim birimlerinde yaþar. Ülke nüfusunun % 9 unu yabancý iþçiler ve onlarýn aileleri oluþturur. Aileleri ile birlikte 3 milyonu aþan Türk iþçilerini Ýspanyol, Portekiz, Yugoslav ve Yunan iþçiler takip eder. Türkler in yoðun olarak yaþadýðý þehirler Dortmund, Stuttgart, Essen ve Berlin dir (Fotoðraf 2). Sanayi ürünleri üretimi ülke ekonomisinin temelini teþkil eder. Ulusal gelirin yarýdan fazlasý Fotoðraf 2: Parlamento Binasý, Berlin sanayi sektöründen elde edilir. Ruhr sanayi havzasý, sadece Almanya nýn deðil, bütün Avrupa nýn baþta gelen sanayi merkezidir. Sanayinin geliþmesinde Ruhr, Saar ve Aachen (Ahýn) daki nitelikli kömür yataklarýnýn önemli etkisi olmuþtur. Kömür dýþýnda demir cevheri, kurþun, çinko, bakýr, pirit, tuz ve potas yataklarý ülke sanayisi için önemli ham maddelerdir. Ayrýca kendi ihtiyacýný karþýlamaktan uzak olmakla birlikte, kuzeybatýda petrol ve doðal gaz da çýkarýlýr. Enerji gereksinimi ise nükleer santrallerle giderilmeye çalýþýlýr. Almanya da hemen hemen bütün sanayi kollarý faaliyet gösterir. Demirçelik üretimi artýk eski önemini kaybetmiþtir. Buna raðmen Almanya dünyanýn en büyük demir-çelik üreticilerindendir (Fotoðraf 3). Yýlda 5 milyon motorlu taþýtýn üretildiði otomotiv sanayi çok geliþmiþtir. Dünyanýn ikinci büyük kimya sanayisi Almanya dadýr. Ayrýca tekstil, elektronik ve gemi inþa dallarý da dünya ölçeðinde önemlidir. Sanayi alanýndaki büyük geliþmeye karþýn, ülkede tarýmsal faaliyetler ikinci planda kalmýþtýr. Kullanýlabilir topraklarýn 2/3 ü tarýmsal faaliyetlere ayrýlmasýna, modern metotlarla yüksek verim alýnmasýna raðmen, Fotoðraf 3: Demir-çelik fabrikasý yetiþtirilen tarýmsal ürünler ülke ihtiyacýný karþýlayama- 154

maktadýr. Baþlýca tarým sahalarý iç havzalar ile eski Doðu Almanya topraklarýdýr. Çavdar ve patates daha ziyade Kuzey Almanya da yetiþtirilir. Buðday ve þeker pancarý ise iç havzalar ile lös topraklarýn bulunduðu yerlerde üretilir. Ayrýca kentlerin ihtiyacýna yönelik olarak hemen her þehrin yakýn çevresinde sebze meyve üretimine yönelik bahçe ziraatý ve mandýracýlýk geliþmiþtir. Sýcaklýk deðerleri daha yüksek olan Güney Almanya da baðcýlýk ve tütün üretimi de yapýlmaktadýr. Kuzey Almanya Ovalarý ve güneyde Alpin otlak- Fotoðraf 4: Almanya da kereste üretimi larý hayvancýlýðýn yoðun olarak yapýldýðý kesimlerdir. Hayvancýlýk daha çok büyükbaþ hayvan yetiþtiriciliðine dayanýr ve mandýracýlýk þeklinde yürütülür. Yýllýk 42 milyon m 3 lük üretimi ile Almanya, Avrupa nýn önemli kereste üreticilerindendir (Fotoðraf 4). Almanya, Avrupa daki merkezi konumuyla yük ve yolcu trafiðinde uluslararasý bir kavþak durumundadýr. Ülke içi yollar genel olarak doðu-batý yönünden ziyade, kuzey-güney güzergâhýndaki hatlar biçimindedir. Bunda ülkenin coðrafi konumunun da rolü büyüktür. Almanya, su yollarýndan en fazla yararlanan ülkelerin baþýnda gelir. Ana arterler, batý-doðu doðrultusunda akan Tuna nehri dýþýnda yine kuzey-güney doðrultuludur. Su yolu ulaþýmýnýn temelini Ren ve Elbe akarsularý oluþturur. Weser, Ems ve Tuna ýrmaklarý (Fotoðraf 5) da ulaþýma elveriþlidir. Ayrýca bu ýrmaklar, karmaþýk kanal sistemleri ile birbirlerine baðlanmýþtýr. Fotoðraf 5: Tuna Nehri nde gemi ulaþýmý 155

H a b e r K ö þ e s i Almanya nýn Gücü Almanya nýn yaþam standartlarý çok yüksektir. Ücretli bir iþçinin aylýk ortalama brüt geliri 2500 avro, maaþlý çalýþanlarýnsa 3400 avro civarýndadýr. Almanya, fiyat istikrarýyla da tanýnmýþtýr. 2004 yýlý enflasyonu % 1,7 seviyesinde kalmýþtýr. Çalýþanlarýn % 81 i bir meslek eðitimi sahibiyken bunlarýn % 17 si bir üniversite ya da yüksek okul mezunudur. Son derece yüksek bir dinamizme sahip olan hizmet sektöründe yaklaþýk 28 milyon kiþi çalýþmaktadýr. Almanya nýn en önemli sektörlerinden biri otomotivdir. Her yedi çalýþandan biri bu sektörde istihdam edilmekte, ihracatýn % 40 ý bu sektör tarafýndan gerçekleþtirilmektedir. 2004 yýlýnda tüm dünyada yapýlan patent baþvurularýnýn % 18 den fazlasý Almanya dan yapýldý. Gelecek vaat eden ve yüksek büyüme rakamlarýna ulaþan teknolojik sektörlerde de Almanya lider ülkelerden biridir. Sosyal piyasa ekonomisini uygulayan Almanya iþçi - iþveren çatýþmalarýnýn ender yaþandýðý bir ülkedir. Almanya ekonomisinin ihracat odaklý yapýsýndan dolayý açýk pazarlar Alman ekonomisi açýsýndan özel bir önem taþýmaktadýr. En önemli ticari ortaklarý Fransa, ABD ve Ýngiltere dir. Çin ve Hindistan gibi Asya nýn atýlým hâlindeki ülkeleriyle Almanya arasýndaki ticari ve ekonomik iliþkilerin önemi de her geçen gün artmaktadýr. Çin e 2004 yýlýnda 21 milyar avro tutarýnda mal ve hizmet ihracatý gerçekleþtirilirken bu ülkeden 32 milyar avroluk ithalat yapýlmýþtýr. Hindistan a ise 3,2 milyar avro ihracat, Hindistan dan da 3 milyar avroluk ithalat yapýlmýþtýr. Günümüzde hýzlý büyüyen tüm ülkeler, zengin ülkelerle aralarýndaki farký kapatacak rekabet avantajlarýna sahiptir. Alman dýþ ticaret politikasý da bu olguyu dikkate alarak þekillenmektedir. Ýnternet haberi E t k i n l i k Aþaðýdaki bulmacayý çözünüz. 7 2 9 1 4 6 5 10 3 8 1. Almanya nýn kuzeyinde bulunan denizlerden birinin adý 2. Almanya nýn yüz ölçümü en büyük olan eyaletinin adý 3. Almanya nýn en geliþmiþ sanayi bölgesinin adý 4. Almanya nýn doðudaki komþularýndan biri 5. Almanya nýn en uzun nehrinin adý 6. Almanya nýn önceki adý 7. Almanya nýn güneyinde Ýsviçre ve Avusturya ile sýnýrýndaki gölün adý 8. Almanya nýn Berlin den önceki baþkentinin adý 9. Almanya nýn ünlü þair ve oyun yazar, ayný zamanda düþünürlerinden birinin adý (yazýlýþý) 10. Almanya nýn baþkenti 156

3 GELÝÞEMEMÝÞ BÝR ÜLKE : NÝJERYA K o n u y a B a þ l a r k e n 1. Nijerya nýn konumu ve doðal özellikleri hakkýnda bildiklerinizi söyleyiniz. 2. Nijerya nýn zengin petrol ve doðal gaz yataklarýna sahip olmasý bu ülkenin ekonomisini nasýl etkilemiþtir? NÝJERYA Ülke kimlik Kartý Resmî Adý : Nijerya Federal Cumhuriyeti Baþkenti : Abuja (Eski baþkenti Lagos) Toplam Yüz Ölçümü : 923.768 km 2 Toplam Nüfusu : 135.131.164 (2007 yýlý) Resmî Dili : Ýngilizce Yönetim Biçimi : Federal Cumhuriyet Para Birimi : Nijerya Nairasý 0 300 Km Nijerya nýn Genel Özellikleri 1. Doðal Konumu Güney kýyýsý Gine Körfezi nde yer alan Nijerya, Benin, Nijer, Kamerun ve Çad ile komþu olan bir Orta Afrika ülkesidir. Nijerya genel olarak kuzey topraklarýný içine alan platolar ile güney yarýsýný kapsayan geniþ ovalýk alanlardan meydana gelmiþtir. Ortalama yükseltisi 1000 m olan kuzey plato sahasý Nijer Nehri ve kollarý tarafýndan parçalanmýþtýr. Bir baþka yüksek alan ise doðuda Kamerun ile sýnýr oluþturan, yükseltisi yer yer 2000 m yi aþan Kamerun Daðlarýdýr (Fotoðraf 6). Ülke ayrýca kuzeydoðu uçta kapalý bir havza içinde yer alan Çad Gölü ne doðru, yarý kurak ve kumlu düzlük sahalarý barýndýrýr. 4-14 kuzey paralelleri arasýnda bulunan Nijerya da ekvatoral ve subekvatoral karakterli iklim özellikleri görülür. Ülkenin güneyi denizden karaya doðru esen nemli ve sýcak güneybatý musonlarýnýn etkisi altýndadýr. Burada yýl içerisinde pek fazla deðiþim göstermeyen sýcaklýk deðerleri 22-32 C arasýndadýr. Yaðýþ ortalamasý ise 2500 mm dir. Bu deðer bazý kesimlerde 4000 mm yi bulur. Kuzeye doðru gidildikçe muson ikliminin etkisi azalýr. Kuzeyde Sahra dan gelen kuru hava Fotoðraf 6: Kamerun Daðlarý ndan bir görünüm 157

Fotoðraf 7: Nijer Nehri, Nijerya kütlelerinin ve karasal iklimin etkisi hissedilir. Bu nedenle kýþ aylarýnda 10 C a kadar düþen sýcaklýk ortalamalarý yazýn 38 C a kadar yükselir. Yýllýk 500 mm ye kadar yaðýþ düþer. Ülkenin kuzey-güney doðrultusunda iklimlerdeki deðiþime baðlý olarak bitki örtüsü farklýlýk gösterir. Kýyý þeridi ve Nijer Nehri (Fotoðraf 7) deltasý boyunca mangrov ormanlarý, nemli tropikal ormanlarý, savanlar ve stepler görülmektedir. Ülkenin en büyük akarsularý Nijer ve onun ana kolu durumundaki Benue dir. Nijer ve Benue, ülkenin ortasýnda âdeta büyük bir Y çizdikten sonra kýyýda pek çok kola ayrýlarak büyük bir deltayla okyanusa dökülür. H a b e r K ö þ e s i Kýzamýktan 165 Çocuk Öldü. Saðlýk yetkilileri, Nijerya'nýn Katsina bölgesinde patlak veren salgýnda ölü sayýsýnýn çok daha fazla olabileceðini söyledi. Nijerya'ýn kuzeybatýsýndaki Katsina bölgesinde patlak veren kýzamýk salgýnýnda en az 165 çocuðun öldüðü bildirildi. Saðlýk yetkilileri, salgýnýn ilk tespit ediliði ocak ayýndan bu yana yaklaþýk 3.064 çocuða kýzamýk hastalýðýnýn bulaþtýðýný kaydetti. Nijerya haber ajansý yetkililere dayanarak, ülkenin uzak bölgelerindeki salgýnda ölü sayýsýnýn çok daha fazla olabileceðini, çok sayýda bildirilmemiþ vaka bulunduðunu belirttiler. Salgýnlardan, ailelerin çocuklarýný aþý yapmayý reddetmesi sorumlu tutuluyor. Kýzamýk hastalýðý, Afrikada ölümlere neden olmaktadýr. Bu hastalýk çocuklarda körlüðe saðýrlýða ve beyin ve vücut felçlerinin görülmesine neden olmaktadýr. Basýndan, 28 Mart 2008 158

E t k i n l i k Atlasýnýzdaki Afrika siyasi ve fiziki haritalarýndan yararlanarak aþaðýdaki harita üzerine; Nijerya ya komþu ülkeleri, Baþkentini ve baþlýca kentlerini Önemli akarsularýný ve daðlarýný yazýnýz. 0 100 km Nijerya Haritasý B i l g i K u t u s u Birleþmiþ Milletler Nijerya nüfusunun 2025 yýlýnda 203 milyon, 2050 yýlýnda ise 278.8 milyon olacaðýný tahmin etmektedir. Ülke nüfusunun % 40'ý 15 yaþýn altýndadýr. Nijerya'da 250 den fazla etnik grup bulunmakta olup, dünyanýn en çok etnik grup barýndýran ülkelerinden birisidir. Üç önemli etnik grup Hausa-Fulani, Yoruba ve Ýbo'dýr. Ülke nüfusunun büyük çoðunluðu müslüman ve Hristiyanlardan oluþmaktadýr. Nijerya dünyanýn en yoksul ülkeleri arasýnda yer almaktadýr. 2002 yýlýnda satýn alma gücü paritesine göre kiþi baþýna gelir 860 dolardýr. Yalnýz ülke açlýkla savaþta ilerleme kaydetmiþ olup, 1990-1992 döneminde nüfusun % 13'üne tekabül eden bu oran 1998-2000 döneminde % 7'ye düþürülmüþtür. 159

2. Beþerî ve Ekonomik Özellikler Afrika kýtasýnýn en kalabalýk ülkesi Nijerya dýr (Fotoðraf 8). Nüfus, bölgeler arasýnda dengeli daðýlmamýþtýr. Nüfus yoðunluðu güney ve batý kesimlerde artar. Km 2 ye 142 kiþi düþer. Fotoðraf 8: Nijerya dan bir görünüm (Lagos) Lagos, bugün 8 milyon kiþilik nüfusu ile Orta Afrika nýn en büyük þehirlerinden biridir. Baþkent ülke ortasýnda kurulan Abuja þehridir. Diðer önemli kentler ise Ýbadan ve Kano dur. Nijerya nüfusunun büyük çoðunluðu geçimini tarýmdan saðlar. Nijerya kendi buðday ve pirinç ihtiyacýný tam olarak karþýlamasa da özellikle palmiye yaðý, kakao (Fotoðraf 9), kauçuk, pamuk, yer fýstýðý, soya fasulyesi, þeker kamýþý üretim ve ihracatýnda dünya birincisi, kakao ve fýstýk üretimde ise dünya ikincisidir. Kauçuk üretiminde dünya yedincisi olan Nijerya küçükbaþ hayvan sayýsý bakýmýndan dünya ülkeleri arasýnda on birinci sýradadýr. Göçebe hayvancýlýðýn geliþmiþ olduðu ülkede en çok keçi, koyun ve sýðýr yetiþtirilir. Balýkçýlýk da giderek geliþmektedir. Ülkenin en önemli yer altý zenginliði 1966 yýlýnda keþfedilen, Nijer deltasý doðusundaki zengin petrol ve doðal gaz yataklarýdýr. Nijerya Afrika petrol rezervlerinin 1/3 üne sahiptir. Ülke ihracatýnýn % 90 dan fazlasýný ham petrol oluþturur. Petrol dýþýnda kuzeydeki Jos platosundan çýkarýlan kalay ve kolumbit de ülke dýþýna satýlýr. Kolumbitin dünyadaki baþlýca üreticisi Nijerya dýr. Ülkede sanayi hýzla geliþmekle birlikte hâlâ küçük ölçeklidir. Baþlýca sanayi kollarý dokumacýlýk, gýda ürünlerini iþleme ve petrole dayalýdýr. Sanayi kuruluþlarýnýn çoðu Lagos ve yakýn çevresinde toplanmýþtýr. Nijerya da ulaþým aðý oldukça geliþmiþtir. Orta ve Kuzey Nijerya da genelde kuzey-güney doðrultulu olan kara yolu hatlarý, güneyde daha karmaþýk bir görünümdedir. Fotoðraf 9: Kakao aðacý 160

Nijerya Neden Geliþememiþtir? Nijerya nýn baðýmsýzlýðýný kazandýðý 1960 yýlýnda tarým GSYÝH nýn önemli bir kýsmýný oluþturmakta ve millî gelirin ana kaynaðýný teþkil etmekteydi. Daha sonra petrolün bulunmasý ve ekonomik olarak kullanýlmasý tarým ve geleneksel sanayinin olumsuz etkilenmesine yol açmýþtýr. Altyapýnýn yetersizliði, enerji azlýðý, düþük tüketici gelirleri ve petrol dýþý sanayi ürünlerindeki düþük kapasite kullanýmý, ekonomik faaliyetleri engellemektedir. Ekonomideki düzelmeye raðmen, petrol sektörü dýþýndaki yatýrýmlar çok düþük düzeyde kalmaktadýr. Nijerya nýn 1981 yýlýnda 13 milyar dolar olan dýþ borcu, 1990 larýn baþýnda 30 milyar dolar seviyesine ulaþmýþtýr. Petrol fiyatlarýndaki artýþ ve dalgalanma aniden artan Nijerya nýn dýþ borçlarýný ödeme konusunda sýkýntý yaþamasýna neden olmuþtur. Nijerya dünyanýn en yoksul ülkeleri arasýnda yer almaktadýr. 2002 yýlýnda satýn alma gücü paritesine göre kiþi baþýna gelir 860 dolardýr. E t k i n l i k Aþaðýdaki Almanya ve Nijerya ya ait verileri karþýlaþtýrarak ülkelerin geliþmiþlikleri hakkýnda çýkarýmlarda bulununuz. Sonuçlarýný sýnýfta tartýþýnýz. ALMANYA Nüfusun Ýstihdam yapýsý : Tarým (% 2,3), Sanayi (% 30,8), Hizmetler (% 66,9) Ortalama Yýllýk Doðum Oraný : %o 8,5 Ortalama Yýllýk Ölüm Oraný : %o 10,5 Ortalama Yaþam Süresi : Erkekler 74 yýl, kadýnlar 81 yýl Okuryazar Oraný : Yetiþkin nüfusun % 99 Sehirsel Nüfus Oraný : % 87 Kýrsal Nüfus Oraný : % 13 Nüfusun Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý : 0-14 Yaþ grubu % 16 : 15-64 Yaþ grubu % 68 : 65 yaþ ve üzeri % 16 Çocuk Ölüm Oraný : %o 5,2 NÝJERYA Nüfusun Ýstihdam Yapýsý : Tarým (% 70), Sanayi (% 10), Hizmetler (% 20) Ortalama Yýllýk Doðum Oraný : %o 42 Ortalama Yýllýk Ölüm Oraný : %o 13 Ortalama Yaþam Süresi : Erkekler 54, kadýnlar 57 yýl Okuryazar Oraný : % 61 Þehirsel Nüfus Oraný : % 43 Kýrsal Nüfus Oraný : % 57 Nüfusun Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý : 0-14 yaþ grubu % 44 : 15-64 yaþ grubu % 53 : 65 yaþ ve üzeri % 3 Çocuk Ölüm Oraný : %o 72 161

4 DOÐAL KAYNAKLARIN VERÝMLÝLÝÐÝ K o n u y a B a þ l a r k e n 1. Sizce ülkelerin farklý doðal kaynak potansiyellerine sahip olmalarý geliþmiþlik düzeyleri üzerinde ne yönde etkili olmuþtur? Açýklayýnýz. 2. Günümüzde en önemli doðal kaynaklar hangileridir? Söyleyiniz. 3. Sizce ülkeler ihtiyaç duyduklarý doðal kaynaklarý nasýl temin ederler? Söyleyiniz. Doðal Kaynaklarýn Uluslararasý Ýliþkilere Etkileri Maden, petrol, su, orman, tarým (Fotoðraf 1) gibi doðal kaynaklar, tarih boyunca toplumlarýn kalkýnmasýnda önemli rol oynamýþtýr. Dünya nüfusunun artmasý ve toplumsal ihtiyaçlarýn çeþitlenmesi doðal kaynaklara olan talebi hýzla artýrmýþtýr. Fotoðraf 1: Orman, bakýr, buðday Bazý ülkeler petrol, doðal gaz ve kömür gibi enerji kaynaklarý bakýmýndan, bazýlarý ise orman, su kaynaklarý vb. alanlarda daha zengindir. Bu farklýlýklar ülkelerin küresel ve bölgesel etkileþimini artýrmaktadýr. Ülkeler, doðal kaynaklarýný farklý þekillerde kullanmýþlardýr. Örneðin, Kanada, Ýsveç, Norveç gibi bazý ülkeler doðal kaynaklarýný kullanarak ekonomik yönden geliþmiþlerdir. Orta Doðu ve Afrika ülkeleri ise çeþitli nedenlerle doðal kaynaklarýndan yeterince yararlanamamýþlardýr. Afrika, Orta Doðu ve Güney Amerika da bulunan ülkelerin doðal kaynaklarý bazý ülkeler tarafýndan sömürülmektedir. Örneðin, nemli tropikal ve subtropikal bölgelerde bulunan zengin tarým potansiyeline sahip Kolombiya, Brezilya, Arjantin gibi ülkelerde plantasyon tarýmý, yerliler tarafýndan yapýlamamaktadýr, çünkü bu plantasyonlar ABD, Avrupa ülkeleri ve Japonya ya ait çok uluslu þirketlere aittir. Geçmiþte olduðu gibi günümüzde de uluslararasý iliþkilerde doðal kaynaklara sahip olma ve bu kaynaklarý kontrol etme giderek önem kazanmaktadýr. Geliþmiþ ülkelerin bir çoðu sömürgeleri olan ülkelerin doðal kaynaklarýndan yararlanarak bugünkü sanayileþme düzeyine ulaþmýþlardýr. Orta Asya da Kazakistan- Türkmenistan-Özbekistan nýn, Kuzeydoðu Afrika da Çad-Libya-Mýsýr-Sudan, Kuzeybatý Afrika da Cezayir- Fas-Nijerya-Mali-Moritanya-Batý Sahra nýn ve Orta Amerika daki ülke sýnýrlarýnýn bügünkü þekliyle oluþturulmasýnýn nedeni zengin doðal kaynaklara sahip olmalarýdýr. Stratejik doðal kaynaklara sahip olan bu ülkeler, Ýkinci Dünya Savaþý sonrasýnda ulusal baðýmsýzlýklarýný ilan ettikleri hâlde ekonomik alanda baðýmsýzlýklarýný elde edememiþlerdir. 162

D e r s D ý þ ý E t k i n l i k Günümüzün geliþmiþ ülkeleri (Ýngiltere, Fransa, ABD vb.) baþka ülkelerin doðal kaynaklarýný kullanmasalardý bugünkü geliþmiþlik seviyesine ulaþabilirler miydi? Araþtýrmanýzýn sonuçlarýný arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Ülkelerin doðal kaynaklarý nasýl kullandýðýný, bu durumun bölgesel ve küresel iliþkilere etkisini bazý ülkeleri inceleyerek görelim. Rusya Federasyonu Rusya Federasyonu 1991 de SSCB nin daðýlmasý sonucu kurulmuþ bir ülkedir. Rusya, doðal kaynaklar bakýmýndan dünyanýn en zengin ülkelerinden biridir. Ülke; petrol, doðal gaz, turba ve kömür gibi enerji kaynaklarý ve boksit, bor, altýn, elmas, platin, fosfat, krom gibi madenler bakýmýndan da çok zengindir. Ayrýca 763 milyon hektarý aþan orman alaný ile orman arazisi geniþliði bakýmýndan dünyanýn en zengin ülkelerinden biridir. Baykal Gölü 24 bin km 3 tatlý su kapasitesi ile dünyanýn önemli tatlý su kaynaklarý içinde yer almaktadýr. Nükleer ve hidroelektrik enerji üretiminde dünyada beþinci sýradadýr. Tundra-tayga kuþaðý olarak adlandýrýlan Rusya Federasyonu nun % 70 ten fazlasýný oluþturan kuzey bölgeleri petrol, Fotoðraf 2: Doðal gaz arama platformu doðal gaz, kömür, altýn, kereste, tatlý su kaynaklarý ve hidroelektrik enerji potansiyeli bakýmýndan zengindir. (Rusya ) Rusya ekonomisinin temelini petrol ve doðal gaz oluþturmaktadýr. Rusya Federasyonu doðal gaz rezervlerinin büyüklüðü açýsýndan dünyada ilk sýrada yer almaktadýr. Rezervlerin tahmini olarak toplamý 48 trilyon m 3 yýllýk doðal gaz üretimi ortalama 600 milyar metreküptür (Fotoðraf 2). Bu üretimin yaklaþýk 1/3 ünü Almanya, Ýtalya, Fransa, Finlandiya ve Türkiye ye ihraç etmektedir. Rusya nýn ihraç ettiði doðal gaz bölgesel ve uluslararasý sorunlara yol açmaktadýr. Özellikle bazý ülkelerle Rusya arasýnda doðal gaz bedellerinin ödenmesi konusunda anlaþmazlýklar çýkmaktadýr. Örneðin, Ukrayna ve Beyaz Rusya nýn Rusya ya olan borçlarý nedeni ile doðal gazýn Avrupa ya taþýnmasýnda sorunlar yaþanmaktadýr. Rusya, dünyadaki petrol üretiminin yaklaþýk % 10 unu gerçekleþtirmektedir.140 milyar ton olan dünya rezervleri içinde Rusya nýn payý 6 milyar 609 milyon ton seviyesindedir. Petrol rezervlerin % 80 Sibirya da, % 20 si Ural, Volga gibi bölgelerde bulunmaktadýr. 2004 yýlýnda Rusya Federasyonu nda 460 milyon ton ham petrol üretilmiþ ve bunun 277 milyon tonu ihraç edilmiþtir. Rusya petrol ihracatýný çoðunlukla Baltýk Denizi ve Karadeniz de yer alan terminaller aracýlýðý ile yapmaktadýr. Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan dan sonra dünyanýn en büyük ikinci petrol ihracatçýsýdýr. Ýhracatýnýn büyük bir kýsmýný petrol ve doðal gaz oluþturduðu için dünya piyasalarýndaki deðiþmeler ve dalgalanmalar Rusya ekonomisini önemli ölçüde etkilemektedir. Uluslararasý piyasalarda petrolün ve doðal gazýn fiyatý yükseldikçe ekonomideki büyüme hýzlanmakta, fiyatlar düþtükçe ekonomi küçülmektedir. Rusya dünyada kömür rezervleri bakýmýndan üçüncü sýrada yer alýr. Yýllýk üretimi yaklaþýk 270 milyon tondur. Rusya daki ilk demir yollarý da kömür üretim ve daðýtýmýna baðlý olarak geliþme göstermiþtir. B e y i n F ý r t ý n a s ý Rusya doðal gaz, petrol ve kömür gibi zengin doðal kaynaklara sahip olmasaydý küresel ve bölgesel etkisi nasýl olurdu? 163