Bir Açık Erişim Plitika Önerisi Araştırma Yapan Kurumlar için Açık Erişim Plitikası Geliştirme ve Uygulama İlkeleri Yazarlar: Victria Tsukala, Marina Angelaki (EKT) Gözden geçirenler: Alma Swan (EOS), Mafalda Picarra (Jisc), Ely Rdrigues (U Minh) Eylül 2015 İngilizce aslından Türkçeye çevirenler: Güleda Dğan, Yaşar Tnta, Umut Al, Orçun Madran (Hacettepe Üniversitesi) 1
[Araştırma Kurumunun Adı] Açık Erişim Plitikası Natinal Dcumentatin Centre (EKT) ve SPARC Eurpe tarafından PASTEUR4OA prjesi çalışmalarının bir parçası larak hazırlanan bu rehber, Araştırma Yapan Kurumlara etkili Açık Erişim (AE) plitikaları geliştirmelerinde yardımcı lmayı amaçlamaktadır. Rehber, fn sağlayıcıların kendi AE plitikalarını geliştirmelerini ve uygulamalarını sağlayacak bağlam ve süreç ile ilgili bilgi vermekte, örnek bir AE plitikası sunmaktadır. Örnek plitika hazırlanırken, UNESCO'nun AE plitika geliştirme ilkeleri, MedOANet AE ilkeleri, PASTEUR4OA kapsamında mevcut AE plitikalarının etkililiği üzerine yapılan çalışmalar ve RECODE prjesinin araştırma verileri için AE plitikası önerilerinden yğun larak yararlanılmıştır. Örnek plitika, kurumsal AE plitikalarının bu knudaki 2012 Avrupa Kmisynu Önerileri ve Ufuk 2020 Kşulları ile uyumlu hale getirmeyi amaçlamaktadır. Örnek plitika PASTEUR4OA prjesinin plitika etkililiği araştırmaları snucunda rtaya çıkan güncel iyi uygulamalara uygun lup, bilimsel bilgiye Açık Erişimin gelişmesine yl açan en başarılı yöntem lan zrunlu ve muafiyetin lmadığı deplamayı önermektedir. 2
Avrupa da Açık Erişim Plitikalarında Mevcut Durum Dünyada Açık erişim plitikalarına lan ilginin sn zamanlarda artması, Açık Erişim destekleyicileri ve araştırmacıların Açık Erişim kavramını anlatmak için yıllar süren çalışmalarının snucudur. Bunda bilgi ve iletişim teknljilerindeki gelişmelerin yl açtığı e-alt yapılardaki (açık erişim arşivleri ve dergiler gibi) ilerlemenin de etkisi söz knusudur. Açık erişimin yararlarının araştırma fnlayanlar ve kurumlar tarafından daha iyi anlaşılması ve geniş çapta kabul gören kamu destekli araştırmaların herkese açık lması fikri, araştırmaların yayımında Açık Erişimi standart bir uygulama larak güvence altına alan ilgili plitikaların geliştirilmesini acil hale getirmektedir. Avrupa Kmisynu, Açık Erişimin Avrupa Birliği nde kamu fnlarıyla gerçekleştirilen araştırmaların dağıtımında standart uygulama lmasını desteklemekte ve bilginin açık dlaşımını Avrupa Araştırma Alanının beş önceliğinden biri larak kabul etmektedir (COM(2012) 392 final). Açık Erişim aynı zamanda Ufuk 2020 de de önemle belirtilen Srumlu Araştırma ve Yeniliğin (Respnsible Research and Innvatin - RRI) bileşenlerinden birisidir. 2012 yazında Avrupa Kmisynu, üye ülkelere kamu fnlarıyla gerçekleştirilen araştırmalara açık erişim sağlayacak ulusal plitikalarını geliştirmelerini, araştırma fnlayıcıların ve araştırma yapan kuruluşların da buna göre ulusal ve Avrupa düzeyinde eşgüdümlü kendi plitikalarını geliştirmelerini önermiştir (C(2012) 4890 final). Bunun da ötesinde, Ufuk 2020 fnlarıyla yapılan tüm hakemli yayınlar için açık erişim zrunludur. Bu karar 7. Çerçeve Prgramı fnlama sürecinin bir parçası larak gerçekleştirilen Açık Erişim pilt uygulamasının devamı niteliğindedir. Ufuk 2020 de araştırma verilerine Açık Erişim için bir pilt uygulama içermektedir. Araştırma verilerine Açık Erişim, sn zamanlarda artan miktarda ilgi duyulan bir knudur ve bu knudaki plitika çalışmaları nispeten erken bir aşamadadır. Dünyada ve Avrupa da Açık Erişim plitikası uygulayan araştırma fnlayıcıların ve araştırma yapan kuruluşların sayısının giderek artması plitika düzeyindeki en önemli gelişmelerdir. Önemli araştırma kuruluşları giderek artan bir şekilde zrunlu Açık Erişim plitikalarını kabul etmekte, böylece Açık Erişimin araştırmaları duyurmanın standart ylu lmasının etkin bir biçimde temellerini atmaktadır. Yakın zamanda PASTEUR4OA tarafından gözden geçirilen ROARMAP Açık Erişim plitikaları kütüğünde 700 den fazla Açık Erişim plitikası yer almaktadır. Bu plitikaların üçte ikisi üniversitelere ve araştırma kuruluşlarına aittir ve yarısından fazlası Avrupa dadır. ROARMAP aynı zamanda dünyadaki Açık Erişim plitikalarında sn yıllarda üstel bir artış lduğunu göstermektedir (http://rarmap.eprints.rg/). 3
Açık Erişim Nedir? Açık Erişim genellikle yüksek dergi abnelik ücretleri nedeniyle bilimsel yayınlara erişimin kısıtlı lması knusunu ele almaktadır. Açık Erişim (AE) kuyucunun bilimsel bilgiye (makale, mngrafi, araştırma verileri ve diğer araştırma çıktıları) ücretsiz çevrimiçi erişiminin sağlanması ve bu bilginin araştırmacılar, endüstri [sektöründekiler] ve vatandaşlar tarafından da kullanabilmesi için lisanslanması uygulamasıdır. Budapeşte Açık Erişim Girişimi (BOAI) ve Berlin Açık Erişim Bildirgesinin (Ekim 2003) Açık Erişim tanımları önemli tanımlar arasında yer almaktadır. Açık Erişim Nasıl Sağlanır? Kendi yayınını arşivleme (Yeşil yl): Yazarlar araştırmalarını tercih ettikleri bir dergide yayımlarlar ve kabul edilmesinin ardından yayınlarının hakem denetiminden geçmiş elektrnik bir kpyasını ve ilgili araştırma verilerini herkes tarafından ücretsiz larak erişilebilen çevrimiçi bir açık erişim arşivinde (kurumsal arşiv ya da knu arşivi) deplarlar. Bir arşiv kurumun bilimsel çıktılarını yönetmesini, krumasını ve sergilemesini sağlar. Arşiv bir kurumun araştırma bilgi sistemi ve değerlendirme sürecinde önemli bir araçtır ve bilimsel tpluluğa katma değerli hizmetler sunar. Açık Erişim yayıncılığı (Altın yl): Yazarlar yayınlarını Açık Erişim dergilerde veya mngrafi serilerinde yayımlarlar. Bu yayınlara Internet teki sn kullanıcılar ücretsiz larak erişirler. Yayınların telif hakkı genellikle yazarlara aittir. Açık Erişim yayınlar ücretli erişilen yayınlarla aynı süreçleri uygulamakta (örneğin, hakemlik süreci), ancak yayının içeriğine açık erişim sağlamaktadır. Bir yayının kalitesi ile yayına erişim [yöntemi] arasında herhangi bir ilişki (krelasyn) bulunmamaktadır. 4
Açık Erişim Plitikasının Yararları Açık Erişimin kurumsal bir plitika ile resmi larak kabul edilmesi, kurumların araştırmaya erişimin acil ve hem araştırmacıların hem de vatandaşların yararlanmasına açık lduğu gelişen araştırma ve akademi eksisteminin bir parçası lmasını sağlar. Bir kurum ve bu kurumun araştırmacıları etkili bir Açık Erişim plitikasının uygulanmasından çeşitli yararlar bekleyebilirler: Kurum: Bilimsel çıktılarını derler ve krur ve kurumsal arşivi aracılığıyla dağıtır. Kurumun bilimsel çıktısını Ggle gibi Internet üzerindeki uluslararası arama mtrlarının indekslemesine ve izlemesine imkân sağlar. Ziyaret ve kullanım sayısını izler, kurumsal planlamada kullanılabilecek verileri ve göstergeleri tplar ve fn kaynakları araştırır vs. Kurumun çıktılarının bilimsel amaçlarla kullanımı ve yeniden kullanımı için fırsatlar sağlar (özgeçmişler, yayınlar, mükemmeliyet raprları, göstergeler, kurumsal web siteleri, kişisel web siteleri vs.). Uluslararası iletişim ve işbirliği kanallarını ve kurumun uluslararası prfilini güçlendirir. Araştırmacılar: Araştırmalarının görünürlüğünü ve atıflarını artırır. Araştırmalarının kullanımını artırır. Araştırmalarının etkisini artırır. Araştırma çıktılarının her biri için kalıcı bir bağlantı sağlar. 5
Bir Bakışta Plitika İçeriği Önerilen Kurumsal Açık Erişim Plitikası kurumsal ya da knu bazlı açık arşivler aracılığıyla deplamayı ve Açık Erişimi zrunlu tutan Avrupa Kmisynu nun bilimsel bilgiye Açık Erişim önerileri (C(2012) 4890 final) ile uyumludur. Diğer bir deyişle, Yeşil Açık Erişim plitikası larak bilinen bir plitikadır. Bu uyum farklı ülkelerden rtak makale yazan ve yayın yapan araştırmacıların plitikaya uymalarını ve diğer ulusal ve özel araştırma fnlayıcıların çğunun şartlarını yerine getirmeyi klaylaştırır. Plitika zrunludur, yayının yazar kpyasının (ya da mümkünse yayıncı kpyasının) yayınlanmak üzere kabul edilir edilmez açık arşivde deplanmasını zrunlu tutar ve deplama araştırma değerlendirme ile ilişkilendirilir. Plitika, yayınların açık arşivde deplanmasından feragat edilemeyeceği şartını kyar. PASTEUR4OA plitika etkinliği araştırmaları en etkili plitikaların yukarıda sözü edilen özellikleri taşıyan plitikalar lduğunu göstermiştir. Bu nedenle sözü edilen özelliklerin tüm plitikalarda yer almasını öneririz. Sn larak, plitika araştırma makalelerine mümkünse hemen Açık Erişimi zrunlu tutar, ancak Fen Bilimleri, Teknlji, Mühendislik ve Matematik alanları için en çk 6 ay, Ssyal ve Beşeri Bilimler için en çk 12 ay lmak üzere Açık Erişim ambargsuna izin verir (yani deplanan makalelerin tam metinlerine erişilemeyebilir). Bu durumda makale üst verisi (bibliygrafik bilgiler) bu bilgiler ambargya knu lamayacağından hemen erişilme açılır. Bu bibliygrafik bilgiler web arama mtrları tarafından indekslenir, yayının tam metni üzerinde ambarg lduğu sürede dahi makale keşfedilebilir hale gelir. Mngrafilere ilişkin larak plitika, bibliygrafik üst veriye erişimi zrunlu kılar ve araştırmacıları yayıncılar tarafından knulan kısıtlamaları dikkate alarak Açık Erişim sağlamaya teşvik eder. Bir Açık Erişim Plitikasının Uygulanması için Ne Gereklidir? Aşağıdaki süreçler ve araçlar bir Açık Erişim plitikasının [kurum] tarafından uygulanması için gereklidir: 1. Uluslararası plitikaların değerlendirilmesi ve kurumun bilimsel iletişim ve yayıncılık uygulamalarının uluslararası bağlamı kapsamında knumlandırılması. 2. Plitika geliştirme knusunda kurum içindeki ve dışındaki paydaşlar arası iletişim ve işbirliğine katılım. Tüm tarafların temsil edildiği bir Açık Erişim Çalışma Grubu ve bir Açık Erişim Uygulama Grubu luşturmak. 3. E-altyapı, örneğin Açık Erişim arşivi. Ölçek eknmileri ve işbirliğine dayalı girişimler yluyla plitikanın uygulanmasını destekleyecek bir kurumsal arşiv mevzuatı ya da diğer düzenlemeler. 4. İlgili paydaşların görev ve srumluluklarını açık larak tanımlayan Plitika İçeriği Geliştirme (örneğin, önerilen mevcut plitika). 6
5. Araştırmacılar için rehberlik ve eğitim (araştırmacılar için açık arşiv, Açık Erişim ve telif hakları gibi knularda bire bir bilgilendirme ve seminerler, örnekler ve bilgi içeren materyaller vs.). Üniversite kütüphaneleri genellikle açık arşivi işletme ve araştırmacıları çıktılarını deplama knusunda eğitme, aynı zamanda fn sağlayıcı plitikalarına ve kurumsal plitikalara nasıl uyum sağlanacağı knusunda bilgi sağlama (burada önerildiği gibi) görevlerini üstlenmektedir. 6. Araştırmacılara teşvik ve ödül sağlanması (katma değer hizmetleri: dinamik raprlar, Bölüm/Enstitü/Fakülte vb. raprları, gelişme ve etki istatistikleri, genç araştırmacılar için açık erişimin kariyer geliştirme ölçütlerine dâhil edilmesi vs.). 7. Plitikanın uygulanması ve plitikaya uyumu izleyecek mekanizma(lar). Plitikayı uygulamak için ilerlemenin de kntrl edildiği bir plan. Açık arşivin sağladığı hizmetler aracılığıyla plitikaya uyumu izleme ve kurumun yıllık yayın listesi ile karşılaştırma (yayın listesi CRIS gibi kurumsal sistemlerde kayıtlıdır ya da ticari indeksleme hizmetlerinde bulunabilir). İlgili raprların yayınlanması. 8. Bu hizmet ve faaliyetlerin uzun dönemli sürdürülebilirliğini garanti etmek için kaynak sağlanması. Plitikanın bilimsel bilgiye açık erişim ile ilgili kurumsal uygulamaları değiştirmedeki başarısı için uzun dönemli fnlama ve kurumsal kaynaklar (insan) tahsis edilmelidir. 7
Araştırma Kurumları için Uygulamalı Kntrl Listesi Bilimsel yayınlara ve araştırma verilerine Açık Erişim ile ilgili uluslararası kurumsal plitikaları saptadınız mı? Kurumunuzun içindeki ve dışındaki paydaşları plitika geliştirme sürecine dâhil ettiniz mi (örneğin, bir açık erişim çalışma grubu luşturdunuz mu)? Alt yapınızı ve hizmetlerinizi değerlendirdiniz mi? Alt yapı srunlarını çözmek için ptansiyel işbirliklerini değerlendirdiniz mi (örneğin, diğer kurumlarla rtak çalışmaya dayalı bir açık arşive katılmak, açık arşiv hizmetlerini yazılım hizmeti larak almak)? Plitikanız aşağıdaki knularla ilgili maddeler içeriyr mu? Hakem denetiminden geçmiş bilimsel çıktılar için Açık Erişimin varsayılan durum lması. Yazarın kendi yayınını kurumsal ya da diğer uygun açık arşivlerde kendisinin arşivlemesinin birincil arşivleme yöntemi lması Srumlulukların ilgili taraflar arasında dağıtılması Yayının arşivlenme yeri ve zamanı Teknik şartnameler Lisanslama Uyum ve izleme beyanı Araştırmacılarınıza yayınlarını ve araştırma verilerini açmaları için rehberlik edip destek sağlıyr ya da bunu yapmayı planlıyr musunuz? Araştırmacıları, araştırma çıktılarını açmaları karşılığında ödüllendirmek için hazırlık yaptınız mı (örneğin, Açık Erişimin kariyerde ilerleme için resmi ölçüt lması)? Diğer taraftan, plitikanız, araştırmacılar çıktılarını varsayılan durum lan Açık Erişim yapmazlarsa bunun kariyerde ilerlemeye etkileri lacağını belirtiyr mu? Bir uyum ve izleme mekanizması luşturdunuz mu? Plitikanızın etkinliğini nasıl ve ne zaman değerlendireceğinize karar verdiniz mi? Kurum içerisinde Açık Erişim plitikasını destekleyecek bir kaynak sağlama ve sürdürülebilirlik planı geliştirdiniz mi (görevler, srumluluklar, kaynaklar)? 8
Örnek Açık Erişim Plitikası [KURUM ADI] AÇIK ERİŞİM POLİTİKASI [Kurum] aşağıdaki ilkelere dayalı bir Açık Erişim Plitikasını kabul eder. Madde 1 Genel İlkeler 1. [Kurum] Açık Erişim plitikası kamu tarafından fnlanan araştırma çıktılarına ücretsiz çevrimiçi erişim sağlamayı amaçlar. 2. Bilimsel snuçlara Açık Erişim, bilginin ve bilgiden elde edilmiş ssyal ve eknmik faydaların kamu malı larak tanınmasına dayanır. 3. Bilimsel çıktıları etkili ve geniş bir biçimde yaymak bir kamu araştırma kurumu larak [Kurum] un rlünün önemli bir kısmını luşturur. 4. Açık Erişim nedeniyle bilimsel çıktıların görünürlüğünün artması yayınların etkisinin artmasını sağlar. 5. Kurumsal arşivde deplama [Kurum] un bilimsel çıktılarının derlenmesini uzun dönemli krunmasını ve daha da yayılmasını ve bu çıktılara iç ve dış değerlendirmelerin yapılması için erişilmesini sağlar. Madde 2 Tanımlar Bir Yayın, araştırmacıların hakem denetiminden geçerek yayımlanmış (ya da yayın aşamasında) lan kurum merkezli çalışmaları larak tanımlanır (belirleyici larak bu [tanım] makaleleri, mngrafileri, kitap bölümlerini, raprları, knferans bildirilerini kapsamaktadır). Bir Araştırmacı, [Kurum] un istihdam statüsüne bakılmaksızın tüm düzeylerdeki araştırma persnelidir. [Kurum] da çeşitli disiplinlerden dijital içerik sunan ve arama, dlaşma ve dijital kleksiynlara Açık Erişim sağlayan, uluslararası standartlara göre kurulmuş [Arşiv adı] bir Kurumsal Açık Erişim Arşivi, dir. Bir Dijital Kpya, yayının sn aşamasındaki elektrnik kpyadır (ya hakem denetiminden geçmiş yazar sn kpyası ya da yayıncı sürümü). Araştırma Verisi, bilimsel yayınlarda sunulan snuçları dğrulamak için kullanılan verilerdir (istatistikler, deney snuçları, ölçümler, gözlemler, görüşme kayıtları, görüntüler gibi). Ambarg, arşivde deplanmış bir yayının erişime kapatılabildiği süredir (yani yayın erişime açık değildir). Üst veri, deplanan yayının tanımlanması, izlenmesi, kullanılması ve yönetilmesi için kullanılan tanımlayıcılardır (belirleyici larak: yayın başlığı, yazar(lar), kurum, yayının kabul edildiği dergi adı). Uygun bir Arşiv, bilimsel snuçlara açık erişim sağlayan, DOI numarası gibi kalıcı tanımlayıcılarla atıf yapılmasına lanak veren ve kabul edilen ilke ve standartlara dayalı niteliksel üst veri (araştırma fnu bildirimini de içeren) sağlayan bir arşivdir. 9
Madde 3 Plitika [Kurum], [tarih] itibariyle: 1. Araştırmacılarının tüm yayınlarının tam metinlerinin elektrnik birer kpyasının (yazar sn kpyası ya da yayıncı sürümü) ve ilgili üst verilerin yayına kabul edilir edilmez kurumsal arşivde deplanmasını zrunlu tutar. Araştırmacılar yayınlarının kurumsal arşivde zamanında deplanmasından srumludurlar. 2. Tüm yayınların tam metinlerinin deplama anında ya da deplamadan snraki en kısa sürede erişime açılmasını zrunlu tutar. Her durumda, üst veri erişilebilir lmalıdır. Hakem denetiminden geçmiş yayınlar için deplanan yayın 6 aya (ya da ssyal ve beşeri bilimler için 12 aya) kadar kapalı kalabilir. Mngrafiler için deplama zrunludur, ancak erişim ambarg süresi geçene kadar kapalıdır. 3. Yayına ilişkin larak deplanan özün (abstract), yayının kapalı lması durumunda dahi görünürlüğü artırmak amacıyla erişime açılmasını zrunlu kılar. 4. Kurumun ve kurum üyelerinin araştırma çıktılarının bireysel ya da kurumsal larak değerlendirilmesinde [Kurum] sadece üst verileri ve tam metinleri kurumsal arşivde yukarıdaki gerekliliklere göre deplanan yayınları dikkate alır. 5. Araştırmacıları, yayınlarını destekleyen araştırma verilerini kurumsal arşivde ya da uygun diğer bir Açık Erişim Veri Arşivinde deplama knusunda teşvik eder. 6. Araştırmacıları, telif haklarını kendilerinde tutmaları ve yayıncılara sadece yayın için gerekli hakları vermeleri knusunda teşvik eder. Bu, yayın sözleşmesi eklerinin kullanılmasıyla mümkündür. Örneklere http://sparcpen.rg/ur-wrk/authr-rights/brchure-html/ http://cpyrighttlbx.surf.nl/cpyrighttlbx/index.html adreslerinden erişilebilir. 7. Araştırmacıları, mevcut plitikanın yürürlüğe girdiği tarihten önceki yayınlarını kurumsal arşivde deplamaları [Kurum], ve mümkün lur lmaz erişime açmaları knusunda teşvik eder. Madde 4 Açık Erişim Plitikasının Desteklenmesi ve İzlenmesi 1. Seminerler, etkinlikler, farkındalığı artırıcı eylemler ve Açık Erişim ile ilgili knularda eğitimler düzenleyerek Açık Erişimin kabul edilmesini sağlar. 2. Arşivin içeriğini, dizinleme servislerinden sağlanan verilerle ve yayın/bölüm/birim/enstitü vb. başına düşen kullanım (erişim ve indirme) verileriyle karşılaştırarak plitikaya uyumu izler. 3. Açık Erişim plitikasının desteklenmesi için gerekli insan kaynaklarını ve alt yapıyı sağlar. Ggle Akademik gibi diğer veri tabanları ile bağlantıyı ve birlikte çalışabilirliği sağlar. ve 10