Huzursuz bacak sendromlu hemodiyaliz hastalarında uyku kalitesi

Huzursuz bacak sendromlu hemodiyaliz hastalarında uyku kalitesi Mehmet Çölbay, Şeref Yüksel, Gürsel Acartürk, İhsan Uslan, Özcan Karaman Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Afyon Amaç: Günümüzde hemodiyaliz (HD) hastalarının hayat kalitesini düşüren uyku bozuklukları üzerinde durulmaya başlanmıştır. Uyuyamama, bacakların huzursuz oluşu (HBS) ve sık uyanma gibi uyku bozuklukları uyku kalitesini azaltarak hastanın performansını etkilemektedir. Uyku kalitesini belirlemede Pittsburgh uyku kalite indeksi (PUKİ) birçok hasta grubunda kullanılmaktadır. Çalışmamızda HD hastalarında görülen HBS nin uyku kalitesi üzerine etkilerini PUKİ ile değerlendirmeyi amaçladık. Yöntem: Hemodiyaliz tedavisi gören 95 hastanın sosyodemografik özellikleri, son ay bakılan hemogram ve biyokimya, metabolik ve hormonal durumları, diyaliz yeterlilik ve vücut kitle indeksleri kaydedildi. Huzursuz bacak sendromunu tespit etmek için Uluslar arası HBS Çalışma Grubu nun minimal tanı kriterleri, son bir aylık uyku kalitesini belirlemek için PUKİ kullanıldı. Bulgular: Hastaların (45 kadın, 50 erkek) yaş ortalaması 49.5±16.7 yıl, ortalama beden kitle indeksleri 22.4±3.1 kg/m 2 ve HD süresi 3.7±3.5 yıldı. Huzursuz bacak sendromu olan hastalarda olmayanlara göre uyku latensi yüksek ve uyku daha bozuk, global skor yüksek bulundu. Hastalarda öznel uyku kalitesi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, gündüz işlev bozukluğu, uyku ilacı kullanma açısından HBS olup olmamasına göre anlamlı farklılık saptanmadı. Huzursuz bacak sendromu olanların uyku kalitesi olmayanlara göre anlamlı düzeyde kötü saptandı. Sonuç: Hemodiyaliz hastalarında uyku kalitesinin yüksek oranda bozulduğu bulunmuştur. Eşlik eden HBS uyku kalitesini daha da kötüleştirmektedir. Bu nedenle hemodiyaliz hastalarında HBS sorgulaması ve tedavi gayretleri alışılagelen bir uygulama haline gelmelidir. Anahtar kelimeler: Huzursuz bacak sendromu, uyku kalitesi, Pittsburgh uyku kalite indeksi Sleep quality in hemodialysis patients with restless leg syndrome Objective: Nowadays sleep disorders that decrease quality of life are investigated in hemodialysis (HD) patients. Sleep disorders such as insomnia, restless leg (RLS), and frequent awakening decrease sleep quality and affect performance status. To determine sleep quality Pittsburgh sleep quality index (PSQI) is used in many disorders. So we aimed to determine RLS effects on sleep quality in HD patients. Methods: Characteristics of patients, recent data about laboratory findings, metabolic and hormonal status, adequacy of dialysis, and body mass index of all 95 HD patients were recorded. Diagnosis of RLS was made based on criteria of the International RLS Study Group. Sleep quality at last month was determined with PSQI. Results: The mean ages were 49.5±16.7 years (45 female, 50 male), the mean body mass index was 22.4±3.1 kg/m 2, and average time on dialysis was 3.7±3.5 years. In RLS patients sleep latency was significantly high, sleep disturbance was increased, global score was increased. There was no significant difference in subjective sleep quality, duration, efficiency, use of sleep medication, and daytime dysfunction between two groups. Sleep quality significantly reduced in patients with RLS. Conclusion: It was found out that sleep quality was deteriorated with high rate in hemodialysis patients. Accompanied RLS worsens the sleep quality. So that investigation of RLS and its treatment should be routine application in hemodialysis patients. Key words: Restless leg syndrome, sleep quality, Pittsburgh sleep quality index :35-41 Yazışma adresi: Yrd. Doç. Dr. Metmet Çölbay, Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Afyon e-posta: haymehmet@yahoo.com Son dönem böbrek yetmezliği (SDBY) hastalarında mortalite etkenleri geliştirilen yeni diyaliz teknikleriyle tedavi edildiğinden hastaların sağ kalımı uzamıştır. Böylece uzun hemodiyaliz döneminde hastaların hayat 35

kalitelerini etkileyen, mortalite riskini artırabilen fakat önlenebilen bozukluklar göz önüne alınmaya başlanmıştır. Bunlar arasında uyku bozuklukları, endokrin bozukluklar ve depresyon sayılabilir. Uyku bozukluklarına son dönem böbrek yetmezliği sebebiyle hemodiyaliz tedavisi programında olan hastalarda sık rastlanılmaktadır. Öyle ki bu hastaların dörtte üçünden fazlasında, bir veya daha fazla sübjektif uyku yakınmasının olduğu gösterilmiştir (1). En sık olarak da yatağa yattıktan sonra uyuyamama, bacakların huzursuz oluşu ve sık uyanmadan yakınmaktadırlar. Yapılan polisomnografik çalışmalar da hastaların yakınmalarını doğrular nitelikte olup, uyku sırasında periyodik bacak hareketleri gibi objektif uyku bozukluklarının sıklığının fazla olduğunu göstermiştir (2-4). Genel populasyonun % 5-10 unda görülen huzursuz bacak sendromu (HBS) sıklığı (5) diyaliz hastalarında % 80 e ulaşabilmektedir (6-8). Uluslararası HBS Çalışma Grubu nun HBS minimal kriterleri ile tanınabilen Huzursuz bacak sendromu, idiyopatik olabildiği gibi gebelik, romatoid artrit ve üremi gibi durumlara sekonder olarak da meydana gelebilir (5,9,10). Genellikle uykunun başlangıcında ortaya çıkar ve bacakların hareket ettirilmesine karşı konulmaz şiddetli istek oluşturur. Böylece uykunun başlamasını geciktirerek bozulmasına sebep olur (11). Hemodiyaliz hastalarında uyku yakınmalarının sıklıkları araştırılmış (1-8) ancak Pittsburgh uyku kalite indeksi (PUKİ) kullanılarak uyku kalitesi değerlendirilmemiştir. Son bir aylık uyku kalitesini belirlemede yaygın olarak kullanılan PUKİ güvenilir ve tutarlı bir ankettir (12). Birçok hasta grubunda uygulanmaktadır (13,14). Bu nedenle çalışmamızda HBS olan ve olmayan hemodiyaliz hastalarının uyku kalitesini PUKİ ile tespit edip HBS nin uyku kalitesi üzerine etkilerini değerlendirmeyi amaçladık. Yöntem Araştırmamız Aralık 2004 te Afyonkarahisar ilinde SSK Hastanesi, Devlet Hastanesi ve Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi ndeki Diyaliz Ünitelerinde yapıldı. Bu merkezlerde hemodiyaliz tedavisi alan 95 hasta çalışmaya alındı ve hastalara bilgilendirilmiş gönüllü olur formu dolduruldu. Dışlama kriteri klinik olarak stabil olmama, 18 yaşın altında olma, kronik alkol kullanma, aktif psikiyatrik bozukluğu olması olarak belirlendi. Çalışmaya alınan hastaların sosyodemografik özellikleri kaydedildi. Hasta dosyalarından her bir hastanın o aya ait kuru ağırlığı, kreatinin, kalsiyum, fosfor, hemoglobin, demir, demir bağlama kapasitesi, ferritin, Kt/V değerlerine ve hemodiyaliz sürelerine ulaşıldı. Kuru ağırlığa göre; vücut ağırlığı (kg)/boy (m 2 ) formülüyle beden kitle indeksi (BKİ) hesaplandı. Huzursuz Bacak Sendromu olan diyaliz hastalarını tespit etmek için Uluslararası HBS Çalışma Grubu nun HBS tanısı için gerekli minimal kriterleri kullanıldı (9). Tablo 1 de gösterilen minimal kriterlere göre 43 hastada HBS tespit edildi. Tablo 1. Uluslararası HBS Çalışma Grubu na ait HBS tanı kriterleri 1. Parestezi ve/veya disestezi sebebiyle kol ve bacakların hareket ettirilmek istenmesi 2. Rahatsızlık veren duyumları yatıştırmak için devam eden motor huzursuzluk 3. İstirahatta (yatınca, oturunca) şikâyetlerin ortaya çıkması veya artması, hareketle kısmi rahatlama, geçici kaybolma 4. Akşam ve gece şikâyetlerin artması Ayrıca her bir hastanın son bir aylık uyku kalitesini belirlemek için PUKİ kullanıldı. Anket formu hastalarla bire bir görüşme ile aynı hekim tarafından dolduruldu. Pittsburgh uyku kalite indeksi bireyde uyku kalitesi, miktarı, uyku bozukluğunun varlığı ve şiddetini değerlendirmemizi sağlayan 19 soru içeren bir ankettir. Subjektif uyku kalitesi, uyku gecikmesi, uyku süresi, uyku verimliliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz işlerinde bozulmanın değerlendirildiği yedi öğeden oluşur. Her birinin yanıtı belirti sıklığına göre 0 3 arasında puanlanır. Puanlama; geçen ay boyunca hiç olmamışsa 0, haftada birden az ise 1, haftada bir veya iki kez ise 2, haftada üç veya daha fazla ise 3 olarak yapılır. Ankette sorulan uyku kalitesi değerlendirmesi ise; çok iyi 0, oldukça iyi 1, oldukça kötü 2, çok kötü 3 olarak puanlanır. Elde edilen global skor 0 ile 21 arasında değişir. Yüksek değerler uyku kalitesinin kötü olduğunu ve uyku bozukluğu seviyesinin yüksek olduğunu gösterir. Global skorun 5 veya üzerinde olması klinik olarak uyku kalitesinin anlamlı düzeyde kötü olduğunu gösterir. Tanısal duyarlılığı % 89.6 ve özgüllüğü % 86.5 dir (12,15). 36

Tablo 2. Hastaların demografik özellikleri ve laboratuvar bulguları* Değişkenler HBS negatif (n=52) HBS pozitif (n=43) Toplam (n=95) p değeri Erkek no.(%) 31 (59.6) 19 (44.2) 50 (52.6) 0.134 Yaş (yıl) 47.6±16.5 51.8±16.3 49.5±16.4 0.222 Diyaliz süresi (yıl) 3.0 (0.1-14.0) 2.5 (0.2-16.0) 3.0 (0.1-16.0) 0.761 KT/V 1.2±0.1 1.2±0.1 1.2±0.1 0.868 BKI (kg/m²) 22.3±2.8 22.3±3.4 22.3±3.0 0.964 Hb (g/dl) 10.6±1.4 10.2±1.6 10.5±1.5 0.218 Demir (Ug/dl) 122,4±90,5 131,5±112,8 127.3±98.6 0.67 Ferritin (ng/dl) 869 (146-3135) 845 (100-3162) 862 (100-3162) 0.629 Transferin 72.2 (10-95) 36.0 (22-93) 61.0 (10-95) <0.001 satürasyonu (%) Kreatinin (mg/dl) 8.8±3.1 8.6±2.5 8.7±2.8 0.632 CaxP (mg²/dl²) 42.3±12.7 44.3±14.5 43.2±13.5 0.469 *Aksi bildirilmediği sürece bütün parametreler ortalama (SD) olarak gösterildi ve t-testi kullanıldı Ki Kare testi kullanıldı Parametreler ortanca (min-maks) olarak gösterildi ve Mann-Whitney U testi kullanıldı Verilerin değerlendirilmesinde SPSS for Windows 10.0 kullanıldı. İstatistiksel analiz yapılırken kategorilere ayrılmış verilerin sıklığı ve yüzdelik oranları, sayısal verilerin ise ortalaması ± SD veya ortanca (min-maks/ IRQ) olarak bildirildi. Dağılımı normal olan sayısal verilerin gruplar arası karşılaştırılmasında t-testi kullanıldı. Dağılımı normal olmayan sayısal veriler ise Mann-Whitney U testi ile karşılaştırıldı. Gruplar arasında sıklıkların karşılaştırılması ki-kare testiyle yapıldı. Bulgular Çalışmaya alınan hemodiyaliz programındaki 95 hastanın (45 kadın, 50 erkek) yaş ortalaması 49.5 ± 16.4 yıl, ortalama beden kitle indeksleri 22.3 ± 3.0 kg/m 2 ve hemodiyaliz süresi 3.0 (0.1-16.0) yıl idi. Huzursuz bacak sendromu varlığına göre hastaların demografik özellikleri ve laboratuar bulguları Tablo 2 de görülmektedir. Huzursuz bacak sendromu 43 hastada (% 45.3) tespit edilmiştir. Huzursuz bacak sendromu olan ve olmayan hastalar arasında yaş, diyaliz süresi, diyaliz yeterlilik indeksi ortalamaları ve laboratuvar değerleri açısından, transferrin saturasyonu hariç anlamlı farklılık saptanmadı. Transferrin saturasyonu HBS pozitif olanlarda 36.0 (22-93) ile HBS negatif olanlardaki 72.2 (10-95) den anlamlı olarak daha düşüktü (<p=0.001). Pittsburgh uyku anketindeki her bir öğenin ve global skora göre belirlenmiş uyku kalitesinin HBS olan ve olmayanlara göre dağılımı Tablo 3 de gösterilmiştir. Burada PUKİ nin 7 öğesine ait verilen cevaplarla hesaplanan skor 5 in üzerinde olanlar (uyku kalitesi bozuk olanlar) HBS si olmayanlarda % 59.6 iken, HBS li olanlarda % 79.1 olarak saptandı. Yine SDBY de uykunun olumsuz etkilenmesine rağmen, sadece 6 (% 6.3) hasta uyku ilacı kullanmakta idi. Global skor 5 ve üzerinde olanlarda uyku kalitesi kötü, 5 in altında olanlarda uyku kalitesi iyi olarak sınıflandığında HBS varlığına göre uyku kalitesinin dağılımı Şekil 1 de görülmektedir. Buna göre HBS olanların uyku kalitesi olmayanlara göre anlamlı düzeyde daha kötü olduğu bulundu (p=0.034). % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 40,4 iyi 20,9 59,6 kötü UYKU KALİTESİ 79,1 Şekil 1. HBS varlığına göre uyku kalitesinin dağılımı RLS negatif RLS pozitif 37

Tablo 3. Pitsburg uyku anketindeki her bir öğenin ve global skora göre belirlenmiş uyku kalitesinin HBS olan ve olmayanlara göre dağılımı Değişkenler HBS negatif (n=52) HBS pozitif (n=43) Toplam n (%) n (%) n (%) Subjektif uyku kalitesi (uyku kalitesini kişinin kendisinin değerlendirmesi) Çok iyi (0 puan) 13 (25.0) 9 (20.9) 22 (22.3) Oldukça iyi (1 puan) 27 (51.9) 16 (37.2) 43 (45.3) Oldukça kötü (2 puan) 9 (17.3) 12 (27.9) 21 (22.1) Çok kötü (3 puan) 3 (5.8) 6 (14.0) 9 (9.5) Uyku latensi (uykuya dalma süresi) 15 dak. altında (0 puan) 7 (13.5) 5 (11.6) 12 (12.6) 16-30 dak. arasında (1 puan) 19 (36.5) 5 (11.6) 24 (25.3) 31-60 dak. arası (2 puan) 14 (26.9) 16 (37.2) 30 (31.6) 60 dak. Üzeri (3 puan) 12 (23.1) 17 (39.5) 29 (30.6) Uyku süresi 7 saat ve üzeri (0 puan) 27 (51.9) 24 (55.8) 51 (53.7) 6-6.9 saat (1 puan) 11 (21.2) 5 (11.6) 16 (16.8) 5-5.9 saat (2 puan) 8 (15.4) 5 (11.6) 13 (13.7) 5 saat altı (3 puan) 6 (11.5) 9 (20.9) 15 (15.8) Alışılmış uyku etkinliği (uyku süresi/yatakta kalma süresi X 100) %85 üzeri (0 puan) 31 (59.6) 21 (48.8) 52 (54.7) %75-84 (1 puan) 8 (15.4) 5 (11.6) 13 (13.7) %65-74 (2 puan) 5 (9.6) 7 (16.3) 12 (12.6) %65 altında (3 puan) 8 (15.4) 10 (23.3) 18 (18.9) Geçen ayda yaşanan uyku bozukluğu sıklığı Hiç yaşanmadı (0 puan) 1 (1.9) 0 (0.0) 1 (1.1) Haftada 1 den az (1 puan) 30 (57.7) 12 (27.9) 42 (44.2) Haftada 1-2 defa (2 puan) 17 (32.7) 23 (53.5) 40 (42.1) Haftada 3 ve üzerinde (3 puan) 4 (7.7) 8 818.6) 12 (12.6) Geçen ayda yaşanan gündüz işlev bozukluğunun sıklığı Hiç yaşanmadı (0 puan) 32 (61.5) 20 (46.5) 52 (54.7) Haftada 1 den az (1 puan) 13 (25.0) 12 (27.9) 25 (26.3) Haftada 1-2 defa (2 puan) 6 (11.5) 9 (20.9) 15 (15.8) Haftada 3 ve üzerinde (3 puan) 1 (1.9) 2 (4.7) 3 (3.2) Uyku ilacı kullanma Hiç kullanmıyor (0 puan) 49 (94.2) 40 (93.0) 89 (93.7) Haftada 1 den az (1 puan) 2 (3.8) 2 (4.7) 4 (4.2) Haftada 1-2 defa (2 puan) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) Haftada 3 ve üzerinde (3 puan) 1 (1.9) 1 (2.3) 2 (2.1) Uyku kalitesi Global skor < 5 21 (40.49 9 (20.9) 30 (31.6) Global skor 5 31 (59.6) 34 (79.1) 65 (68.4) 38

Tablo 4. Pitsburg uyku anketindeki her bir öğeye ait skorun ve elde edilen global skorun HBS olan ve olmayanlara göre karşılaştırılması Komponent skoru (0-3) HBS negatif (n=52) HBS pozitif (n=43) Toplam p değeri Ortanca (IQR) Ortanca (IQR) Ortanca (IQR) Öznel uyku kalitesi 1.0 (0.75) 1.0 (1.00) 1.0 (1.00) 0.245 Uyku latensi 1.5 (1.00) 2.0 (1.00) 2.0 (2.00) 0.019 Uyku süresi 0.0 (2.00) 0.0 (2.00) 0.0 (2.00) 0.409 Alışılmış uyku etkinliği 0.0 (1.75) 1.0 (2.00) 0.0 (2.0) 0.505 Uyku bozukluğu 1.0 (1.00) 2.0 (1.00) 2.0 (1.00) 0.002 Gündüz işlev bozukluğu 0.0 (1.00) 1.0 (2.00) 0.0 (1.00) 0.090 Uyku ilacı kullanma 0.0 (0.00) 0.0 (0.00) 0.0 (0.00) 0.836 Global skor 5.0 (7.00) 8.0 (7.00) 6.0 (7.00) 0.024 IQR: Çeyrekler arası aralık (%25-%75) Pittsburgh uyku kalite indeksindeki her bir öğenin ve global skorun ortanca değerleri HBS varlığına göre Tablo 4 te karşılaştırıldı. Buna göre uyku latensi (uykuya dalma süresi) HBS olan hastalarda olmayanlara göre anlamlı olarak daha yüksek (uykuya dalma süresi daha uzun) bulundu (p=0.019). Uyku, HBS olan hastalarda olmayanlara göre anlamlı olarak daha bozuktu (p=0.002). Global skor, HBS olanlarda olmayanlara göre anlamlı olarak daha yüksekti (p=0.024). Hastalarda subjektif uyku kalitesi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, gündüz işlev bozukluğu, uyku ilacı kullanma açısından HBS olup olmamasına göre anlamlı farklılık saptanmadı. Tartışma Bu çalışma HBS nin hemodiyaliz hastasının uyku kalitesi üzerine olan etkilerini belirlemek için planlandı. Normal populasyonda % 5-10 arasında (16,17) değişen HBS yaygınlığı, üremik hastalarda % 17-84 e (6,7,18-21) çıkmaktadır. Bizim çalışmamızda ise anketle % 45.3 bulunmuştur. Halen etiyolojisi tam olarak aydınlatılamamıştır. Huzursuz bacak sendromunun santral sinir sisteminde dopaminerjik yollarla ilişkili bir bozukluk olduğunu ileri süren çalışmalar, bu hastalığın bilhassa dopaminerjik agonistlerle başarılı bir şekilde tedavi edilmesi ile de desteklenmektedir (22,23). Micozkadioglu ve ark. nın yaptıkları çalışmada HBS olan 15 hemodiyaliz hastasında uyku kalitesi, uyku latensi ve uyku bozukluğunun gabapentin tedavisi ile istatistiksel olarak anlamlı şekilde düzeldiği gösterilmiştir (24). Ancak bu güne kadar yapılan çalışmalarda HBS varlığının uyku kalitesi üzerine etkisi araştırılmamıştır. Bu çalışmada HBS varlığıyla beraber uyku kalitesinin anlamlı olarak daha da bozulduğu, uyku latensi ve uyku bozukluğunun arttığı gösterilmiştir. Huzursuz bacak sendromu etyolojisini belirlemeye yönelik yapılan çalışmalara bakıldığında; serum demir, demir bağlama kapasitesi ve ferritin seviyelerinin HBS ile ilişkili olmadığını savunanların (1) yanı sıra ilişkili olduğunu öne sürenler de mevcuttur (25-27). Örneğin Earley C. J ve ark. nın 16 idiyopatik HBS hastasında yaptığı bir çalışmada, beyin dokusunun demir deposunu yansıtan serebrospinal sıvıdaki ferritin düşük, transferin ise yüksek bulunmuş, serum demirindeki sirkadiyan değişime (gece serum demiri % 30-50 düşmektedir) paralel olarak HBS semptomlarının da gece arttığı vurgulanmıştır (26-28). Bu çalışmada ayrıca, dopaminerjik sistemin de patolojiye dâhil olmasının (29), dopamin sentezinde hız kısıtlayıcı enzim olan tirozin hidroksilazın kofaktör olarak demir kullanmasından (30) ileri geldiği ortaya atılmıştır. Çalışmamızda da demir eksikliğinin HBS etiyolojisinde etkili olduğunu destekler biçimde HBS olanlarda transferrin saturasyonu HBS olmayanlara göre anlamlı olarak daha düşük bulundu. Transferin saturasyonu dışındaki diğer parametreler açısından HBS olanlar ile olmayanlar arasında fark saptanmadığından bu parametrelerin HBS üzerine etkileri olmadığı düşünüldü. 39

Çalışmamızda uyku latensi (uykuya dalma süresi) HBS olan hastalarda olmayanlara göre anlamlı olarak daha yüksek (uykuya dalma süresi daha uzun) bulunması tabiidir (p=0.019). Hasta HBS sebebiyle ayaklarını rahatlatmak için hareket ettirdiğinden uykusu açılmakta ve uykuya geç dalmaktadır. Bu rahatsızlığın değişik bir formu olan periyodik bacak hareketleri uykuda da devam ederek tekrarlayan kısa süreli uyanmalarla hastanın uyku kalitesinde bozulmaya katkıda bulunabilmektedir. Fakat çalışmamızda polisomnografi yapılmadığından hastalarda periyodik bacak hareketleri sıklığı ve dolayısıyla uykuda periyodik bacak hareketlerinin uyku kalitesi üzerine olan etkileri bilinmemektedir. Hemodiyaliz hastalarında uyku bozukluğunun sık ve uyku kalitesinin düşük olmasına rağmen hastalar arasında uyku ilacı kullanımı yaygın olmayıp sadece 6 (% 6.3) hastamızda tespit edilmiştir. Hastalar arasında uyku bozukluklarına çare aranmaması ve bu durumun kabullenilmiş olmasının muhtemel sebebi hastalığın süreğen olması ve uyku bozukluğunun zamanla ortaya çıkmış olması olabilir. Bu durumda çalışmamızla da ortaya konduğu gibi hemodiyaliz hastalarında uyku kalitesinin bozulduğu ve bilhassa HBS nin de eşlik etmesiyle durumun daha da kötüleştiği bilinirse hemodiyaliz hastalarının HBS açısından sorgulanması ve tedavi gayretlerinin ne kadar gerekli olduğu aşikâr olacaktır. Sonuç Çalışmamızda hemodiyaliz hastalarında uyku kalitesinin yüksek oranda bozulduğu bulunmuştur. Uyku kalitesi HBS nin eşlik etmesiyle daha da kötüleşmektedir. Bu nedenle hemodiyaliz hastalarında HBS sorgulaması ve tedavi gayretleri alışılagelen bir uygulama haline gelmelidir. Kaynaklar 1. Hui DS, Wong TY, Li TS, Ko FW, Choy DK, Szeto CC, et al. Prevalence of sleep disturbances in Chinese patients with end stage renal failure on maintenance hemodialysis. Med Sci Monit 2002;8:331-6. 2. Benz RL, Pressman MR, Hovick ET, Peterson DD. Potential novel predictors of mortality in end-stage renal disease patients with sleep disorders. Am J Kidney Dis 2000;35:1052-60. 3. Millman RP, Kimmel PL, Shore ET, Wasserstein AG. Sleep apnea in hemodialysis patients: the lack of testosterone effect on its pathogenesis. Nephron 1985; 40:407-10. 4. Kimmel PL, Miller G, Mendelson WB. Sleep apnea syndrome in chronic renal disease. Am J Med 1989;86:308-14. 5. Stiasny K, Wetter TC, Trenkwalder C, Oertel WH. Restless legs syndrome and its treatment by dopamine agonists. Parkinsonism Relat. Disord. 2000;7,21 5. 6. Walker S, Fine A, Kryger MH. Sleep complaints are common in a dialysis unit. Am J Kidney Dis 1995;26:751-6. 7. Hui DS, Wong TY, Ko FW, Li TS, Choy DK, Wong KK et al. Prevalence of sleep disturbances in Chinese patients with endstage renal failure on continuous ambulatory peritoneal dialysis. Am J Kidney Dis 2000; 36: 7838. 8. Holley JL, Nespor S, Rault R. A comparison of reported sleep disorders in patients on chronic hemodialysis and continuous peritoneal dialysis. Am J Kidney Dis 1992;19:156-61. 9. Cirignotta F, Mondini S, Santoro A, Ferrari G, Gerardi R, Buzzi G. Reliability of a questionnaire screening restless legs syndrome in patients on chronic dialysis. Am. J. Kidney Dis. 2002;40:302 6. 10. Cornella, C.L. Restless legs syndrome: treatment with dopaminergic agents. Neurology 2002;58:87 92. 11. ASDA. The International Classification of Sleep Disorders. Rochester, MN: American Sleep Disorders Association; 1997. 12. Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: a new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Res 1989;28:193-213. 13. Beck SL, Schwartz AL, Towsley G, Dudley W, Barsevick A. Psychometric evaluation of the Pittsburgh Sleep Quality Index in cancer patients. J Pain Symptom Manage 2004;27:140-8 14. Germain A, Hall M, Krakow B, Katherine Shear M, Buysse DJ. A brief sleep scale for Posttraumatic Stress Disorder: Pittsburgh Sleep Quality Index Addendum for PTSD. J Anxiety Disord 2005;19:233-44. 15. Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Hoch CC, Yeager AL, Kupfer DJ. Quantification of subjective sleep quality in healthy elderly men and women using the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Sleep 1991;14:331-8. 16. Phillips B, Young T, Finn L, Asher K, Hening WA, Purvis C. Epidemiol of restless legs syndrome adults. Arch. Intern. Med. 2000;160:2137 41. 17. Ohayon MM, Roth T. Prevalence of restless legs syndrome and periodic limb movement disorder in the general population. J. Psychosom. Res. 2002;53:547 54. 18. Collado-Seidel V, Kohnen R, Samtleben W, Hillebrand GF, Oertel WH, Trenkwalder C. Clinical and biochemical findings in uremic patients with and without restless legs syndrome. Am. J. Kidney Dis. 1998;31:324-8. 19. Winkelman JW, Chertow GM, Lazarus JM. Restless legs syndrome in end-stage renal disease. Am. J. Kidney Dis. 1996;28:372 8. 20. Kutner NG, Bliwise DL. Restless legs complaint in African American and Caucasian hemodialysis patients. Sleep Med. 2002;3:497 500. 21. Miranda M, Araya F, Castillo JL, Duran C, Gonzalez F, Aris L. Restless legs syndrome: A clinical study in adult general 40

population and in uremic patients. Rev. Med. Chil. 2001;129:179 86. 22. Williams DC. Periodic limb movements of sleep and the restless legs syndrome Virg Med Quarterly 1996;123:260-5. 23. Wetter T C, Winkelmann J, Schadrack J, Zieglgänsberger W. Opioidergic and dopaminergic mechanisms in restless legs syndrome (HBS). Neurol 1999;52:411-3. 24. Micozkadioglu H, Ozdemir FN, Kut A, Sezer S, Saatci U, Haberal M. Gabapentin versus levodopa for the treatment of Restless Legs Syndrome in hemodialysis patients: an openlabel study. Ren Fail. 2004;26:393-7. 25. O Keeffe ST, Gavin K, Lavan JN. Iron status and restless legs syndrome in the elderly. Age Ageing 1994;23:200 3. 26. Earley CJ, Connor JR, Beard JL, Malecki EA, Epstein DK, Allen RP. Abnormalities in CSF concentrations of ferritin and transferrin in restless legs syndrome. Neurology. 2000;54:1698-700. 27. Allen RP, Barker PB, Wehrl F, Song HK, Earley CJ. MRI measurement of brain iron in patients with restless legs syndrome. Neurology 2001;56:263 5. 28. Tarquini B. Iron metabolism: clinical chronobiological aspects. Chronobiologia 1978;5:315 36. 29. Montplaisir J, Lorrain D, Godbout R. Restless legs syndrome and periodic movements in sleep: the primary role of dopaminergic mechanism. Eur Neurol 1991;31:41-3. 30. Ashkenazi R, Ben-Shachar D, Youdim MBH. Nutrition, iron and dopamine binding sites in rat brain. Pharmacol Biochem Behav 1982;17:43 8. 41