T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI BİLGİ YÖNETİMİ VE VERİMLİLİĞE ETKİSİ: Türkiye Büyük Millet Meclisi Uygulaması Doktora Tezi Kemal Karakoçak Ankara-2007 i
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI BİLGİ YÖNETİMİ VE VERİMLİLİĞE ETKİSİ: Türkiye Büyük Millet Meclisi Uygulaması Doktora Tezi Kemal KARAKOÇAK Tez Danışmanı Yrd.Doç.Dr.Akın KOÇAK Ankara-2007 ii
i
İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 I- Konunun Önemi... 1 II- Araştırmanın Amaç ve Hipotezleri... 5 III- Araştırmanın Kapsamı... 6 IV- Araştırma Yöntemi ve Teknikleri... 6 V- Araştırmanın Düzeni... 7 VI- Araştırmanın Kaynakları... 9 I. BÖLÜM BİLGİ KAVRAMI VE BİLGİNİN GELİŞİMİ... 11 1.Bilgi Kavramı Ve Bilginin Gelişimi: Veri, Enformasyon, Bilgi, Bilgelik... 11 1.1. Veri... 12 1. 2 Enformasyon... 14 1.2.1 Veriden Enformasyona... 16 1.3 Bilgi... 18 1.3.1 Enformasyon ve Bilgi... 21 1.4 Bilgelik-Akıl... 24 1.4.1 Bilgiden Bilgeliğe... 26 1.5 Bilginin Sınıflandırılması... 27 1.5.1 Bir konunun veya alanın bilgisi olarak sınıflama... 28 ii
1.5.2 Bilginin;kullanma ve düzenleme tarzına, kaynağına, varlık oluşuna göre sınıflandırılması... 30 1.5.2.1. Kullanma ve Düzenleme Tarzına Göre Bilgi Türleri... 30 1.5.2.2. Kaynağına Göre Bilginin Sınıflandırılması... 31 1.5.2.3 Varlık Oluşuna Göre Bilginin Sınıflandırılması... 40 1.5.3 Bilginin ikili ayrıma göre sınıflandırılması... 41 1.5.4 Bilinenin öznel anlamını bilen kişi olarak bilgi türleri... 42 II. BÖLÜM BİLGİ YÖNETİMİ,VERİMLİLİK VE YENİLİK... 45 2.1 BİLGİ YÖNETİMİ... 45 2.1.1 Bilgi Yönetiminin Tanımı ve Amacı... 48 2.1.2. Bilgi Yönetiminin Gelişimi... 52 2.1.3. Bilgi Yönetiminin Özellikleri... 66 2.1.4 Bilgi Yönetimini Etkileyen Unsurlar... 67 2.1.4.1 Örgüt Yapısı... 72 2.1.4.2 Zihinsel Sermaye... 81 2.1.4.3 Teknoloji... 88 2.1.4.3.1 Bilgi Yönetimi ve Bilgi ve İletişim Teknolojisi... 91 2.1.4.3.2 Bilgi Yönetiminde Günümüzde Kullanılan Temel Bilgi ve İletişim Teknolojileri... 94 2.1.4.4 Örgüt Kültürü... 99 2.1.4.5 Güven ve İşbirliği...104 iii
2.1.4.6 Örgütsel Öğrenme...110 2.2. BİLGİ YÖNETİMİ VE VERİMLİLİK...118 2. 2.1 Verimlilik Kavramı...119 2.2.2 Bilgi Yönetimin Verimliliğe Etkisi...122 2.2.2.1 Örgüt yapısı ve verimlilik...125 2.2.2.2 Zihinsel sermaye ve verimlilik...126 2.2.2.3 Teknoloji ve verimlilik...129 2.3 BİLGİ YÖNETİMİ VE YENİLİK (İNNOVASYON)...131 2.3.1 Yenilik (İnnovasyon)...132 2.3.2 Yenilik Sınıflaması...135 2.3.3 Bilgi Yönetimi ve Yenilik İlişkisi...137 2.4. BİLGİ YÖNETİMİ SİSTEMİ MİMARİSİ...141 2.4.1 Beş Katmanlı Mimari...142 2.4.2 Yedi Katmanlı Mimari...144 2.5.KAMU SEKTÖRÜNDE BİLGİ YÖNETİMİ...150 2.5.1 Kamu Sektörünün Bilgi Yönetimi Açısından Özelliği...151 2.5.2 Devlet ve e-devlet...154 2.5.2.1. e- Devlet...156 2.5.2.2. e-devlet Aşamaları...160 2.5.3 Parlamento ve e-parlamento...163 iv
2.5.4 Bilgi Yönetimi ve e-devlet...166 2.5.5 Türkiye de Parlamento...168 2.5.5.1. Türkiye Büyük Millet Meclisi Örgüt Yapısı ve Tarihçesi...169 2.6. TBMM GENEL SEKRETERLİĞİ BİLGİ FAALİYETLERİ...173 2.6.1 Genel Sekreterliğin Görevleri Açısından...173 2.6.2 Genel Sekreterliğin Örgüt Yapısı Açısından...174 2.6.3 TBMM Genel Sekreterliği nin Bilgi Yönetimi Alanında Kısa Tarihçesi...176 2.6.3.1 Kanunlar ve Kararlar Müdürlüğü...176 2.6.3.2. Kütüphane Dokümantasyon Tercüme Müdürlüğü...178 2.6.3.3. Araştırma Müdürlüğü...181 2.6.3.4. Tutanak Müdürlüğü...183 2.6.3.5 Bilgi İşlem Müdürlüğü...185 2.6.4 TBMM Genel Sekreterliği Bilgi Faaliyetleri Altyapısı...186 2.6.4.1 Örgüt Yapısı...186 2.6.4.2 İnsan Kaynakları/Zihinsel Sermaye...191 2.6.4.3 Kurum Kültürü-Güven İşbirliği...197 2.6.4.4 Teknolojik Altyapı...201 III. BÖLÜM TBMM'DE BİLGİ YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER MODELİ VE İSTATİSTİKSEL ANALİZİ...205 3.TBMM DE Bilgi Yönetimini Etkileyen Faktörler Modeli/İstatistiksel Analizi...205 3.1 Araştırma Modeli Değişkenleri...208 v
3.1.1 Bilgi Yönetimi Sağlayıcıları...209 3.1.2 Bilgi Yaratma Süreci...211 3.1.3 Bilgi Yönetimi Ara Sonucu Olarak Örgütsel Yaratıcılık...212 3.1.4 Örgütsel Verimlilik ve E-Devlet...212 3.2 Araştırma Modeli Hipotezleri...213 3.3 Modelin İstatistiksel Analizi...215 3.3.1 Örneklem...215 3.3.2 Güvenirlik ve Geçerlilik Analizi...218 3.3.3 Yapısal Modelin Değerlendirilmesi...221 3.3.3.1 Araştırma Modeli Değişkenlerinin Tahminleri...221 3.3.3.1.1 Araştırma Modeli Ölçme Eşitlikleri...224 3.3.3.1.2.Araştırma Modeli Yapısal Eşitlikleri...228 3.3.3.1.3 Araştırma Modeli İndirgenmiş Eşitlikleri...230 3.3.3.1.4 Araştırma Modeli Uyum İyiliği İstatistikleri...231 3.3.4 Araştırma Modeli Sonuçlarının Yorumu...233 3.3.4.1 Bilgi Yönetimi Sağlayıcıları Yönünden...233 3.3.4.2 Bilginin Yaratılması Yönünden...235 3.3.4.3 Bilgi Yönetimi Sağlayıcıları,Örgütsel Yaratıcılık ve Verimlilik Yönünden...236 SONUÇ VE ÖNERİLER...237 KAYNAKÇA...244 EKLER...269 vi
EK-1: ARAŞTIRMA MODELİ YOL DİYAGRAMI KATSAYI TAHMİNLERİ...269 EK-2 ARAŞTIRMA MODELİ YOL DİYAGRAMI- T DEĞERLERİ...270 EK-3 TBMM İDARİ TEŞKİLAT ŞEMASI...271 EK-4 ANKET SORULARI...272 ÖZET...278 SUMMARY...279 vii
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1- Örgütlerde açık ve örtük bilginin kullanımı.... 34 Tablo 2. Bilgi Yönetimi teorileri ve kullanımı.......53 Tablo 3. Bilgi yaratılması ve yenilik karşılaştırması..... 139 Tablo 4 2003-2006 yıllarında Kanunlar ve Kararlar Müdürlüğünce Gerçekleştirilen Başlıca İşler.. 178 Tablo 5-2003 yılında Kütüphane Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğünce Gerçekleştirilen Çeşitli İş ve Etkinlikler......180 Tablo.6- Tutanak Müdürlüğünce Genel Kurul,Komisyon ve Başkanlık Divanında Tutulan Tutanak Sayıları......184 Tablo 7 Anketin Örgüt Yapısına Göre Değerlendirilmesi- 1...188 Tablo 8- Anketin Örgüt Yapısına Göre Değerlendirilmesi- 2...188 Tablo 9- Anketin Örgüt Yapısına Göre Değerlendirilmesi- 3.. 190 Tablo 10- Anketin Örgüt Yapısına Göre Değerlendirilmesi- 4...190 Tablo 11- TBMM Genel Sekreterliği Personel Dağılımı...192 Tablo 12- Anketin İnsan Unsuruna Göre Değerlendirilmesi- 1......194 Tablo 13- Anketin İnsan Unsuruna Göre Değerlendirilmesi- 2..194 Tablo 14 Anketin Öğrenme Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 1... 196 Tablo 15 Anketin Öğrenme Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 2...196 Tablo 16- Anketin İşbirliği Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 1.....197 Tablo 17- Anketin İşbirliği Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 2...198 Tablo 18- Anketin Güven Değişkenine Göre Değerlendirilmesi-1...199 Tablo 19- Anketin Güven Değişkenine Göre Değerlendirilmesi-2...199 viii
Tablo 20- TBMM Genel Sekreterliği Bilgi ve İletişim Altyapısı....201 Tablo 21- Anketin Bilgi ve İletişim Teknolojisi Altyapısı Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 1...202 Tablo 22- Anketin Bilgi ve İletişim Teknolojisi Altyapısı Değişkenine Göre Değerlendirilmesi- 1...203 Tablo 23- Ankete Cevap Verenlerin Birimlere Göre Dağılımı....216 Tablo 24- ANOVA (Bilgi Yönetimi Sağlayıcıları)...217 Tablo 25-ANOVA (Bilgi Yaratma Süreci-SECI). 217 Tablo 26-ANOVA (Örgütsel Yaratıcılık)..218 Tablo 27-ANOVA (Verimlilik ve e-devlet)...218 Tablo 28. Güvenirlilik ve Geçerlilik Test Sonuçları..218 Tablo 29. Güvenirlilik ve Geçerlilik Test Sonuçları..220 ix
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1- Anlam Şeması. 11 Şekil: 2 Veride n Enformasyona.....17 Şekil 3: Bilgi Yaratma Biçimleri... 36 Şekil 4. Bilgi Yönetimi Bölümünün Örgütteki Yeri 77 Şekil 5. Zihinsel Sermaye Ana Bileşenleri....85 Şekil 6-Beş Katmanlı Bilgi Yönetimi Teknoloji Mimarisi..143 Şekil 7-Yedi Katmanlı Bilgi Yönetimi Teknoloji Mimarisi....145 Şekil 8- Bilgi Yönetimini Etkileyen Faktörlerin Verimliliğe Etkisi Araştırma Modeli...208 x
KISALTMALAR ANOVA BILYAR BIR BIT BITDES BTD DMA DIS e-devlet EDEVLET e-dtr EKR GVN ICS INSAN ISB KULTUR Varyans Analizi Modeldeki bilgi yaratma değişkeninden oluşan örtük değişken Ankette kullanılan Birleştirme değişkeni Bilgi ve İletişim Teknolojileri Modeldeki Bilgi ve İletişim teknolojisi altyapısı örtük değişkeni Ankette kullanılan Bilgi ve İletişim altyapısı değişkeni Belge Yönetimi Standardı (Document Management Allience) Ankette kullanılan Dışsallaştırma değişkeni Elektronik Devlet Modeldeki e-devlet değişkeninden oluşan örtük değişken E-Dönüşüm Türkiye Projesi Ankette kullanılan e-devlet değişkeni Ankette kullanılan Güven değişkeni Ankette kullanılan İçselleştirme değişkeni Modeldeki T-tipi beceri değişkeninden oluşan örtük değişken Ankette kullanılan İşbirliği değişkeni Modeldeki işbirliği ve güven değişkenlerinden oluşan örtük değişken LISREL MERKEZ MRK OGR Yapısal Eşitlik Modellemesi Paket Programı Modeldeki merkezileşme değişkeninden oluşan örtük değişken Ankette kullanılan Merkezileşme değişkeni Ankette kullanılan Öğrenme değişkeni xi
ORGYARAT Modeldeki örgütsel yaratıcılık değişkeninden oluşan örtük değişken POP/SMTP RSM Say2000 SECI SOS SPSS TCL/TK TCP/IP VERIM VPN VRM WWW TTB YRT Elektronik İleti Protokolü/Basit Mesaj Aktarma Protokolü Ankette kullanılan Resmileşme değişkeni Maliye Bakanlığı Saymanlık Uygulaması Bilgi yaratma süreci Ankette kullanılan Sosyalleşme değişkeni Sosyal Bilimler İçin İstatistik Paket Programı Araç Komut Dili Internet haberleşme protokolü Modeldeki Verimlilik değişkeninden oluşan örtük değişken Sanal Özel Ağ (Virtual Private Network) Ankette kullanılan Verimlilik değişkeni Dünya çapında ağ Ankette kullanılan T-tipi beceri değişkeni Ankette kullanılan Örgütsel yaratıcılık değişkeni xii
Giriş I- Konunun Önemi Güç, kalkınma,ilerleme, gelişme,egemen olma ile ilgili ne kadar kavram varsa şu veya bu ölçüde bilgiyle ilgilidir. Bilgi tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş ile bilimsel devrimin gerçekleşmesinde dinamo rolü üstlenmiştir. Bilimsel devrim bilgi üretim,yönetim ve geliştirme süreçlerinde büyük bir dönüşümün gerçekleşmesini sağlamıştır. 1 Bilginin önemi, politikadan sanata yaşamın çeşitli alanlarında, iş ve insan ilişkilerinde şüphesiz uzun yıllardan beri bilinmektedir. Çok eski çağlardan beri bilgi sahibi kişiler yüceltilmiş, bilgi edinme amacıyla yapılan çalışmalar övgü ile anılmış ve bilginin korunması için büyük özen gösterilmiştir. Bilginin aktarılmasında ilk çağlardan başlayarak masallar, hikayeler ve destanlar aracı olmuştur. 12. yüzyıldan sonrada üniversiteler, kitaplar önemli roller üstlenmişlerdir. Son yıllarda iletişimi ve işbirliğini kolaylaştıran teknolojinin gelişmesiyle çok sayıda taraftarı olan Bilgi Çağı na girilmiştir. 2 Bilgi Yönetimi, işletmenin ürettiği mal veya hizmetlere yüksek katma değer katarak rekabet avantajı sağlayacak şekilde bilgi kaynaklarının tespitine ve bu kaynaklardan etkin yararlanmaya dayalı bir uygulama olması nedeniyle literatürde artan bir biçimde yer almaya başlamıştır. Genel olarak kâr amacı güden işletmelerde (kurumlarda) incelenen Bilgi Yönetiminin, hizmet üreten kamu kurumlarında nasıl ele alınması gerektiği ve bu tür kurumlarda 1 Yeniçeri Ö., İnce M., Bilgi Yönetim Stratejileri ve Girişimcilik, IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 153,Araştırma-İnceleme Dizisi:114, 1. Baskı, Aralık 2005, s.17 2 Barutçugil İ., Bilgi Yönetimi, Kariyer Yayınları:24, Yönetim Dizisi: 7, İkinci Baskı, Ekim 2002 s.19 1
verimliliği nasıl etkilediği konuları da incelenmelidir. 3 Zira kamu kurumlarının gerek örgüt yapısı gerek yönetim biçimi gerekse faaliyet alanı (yasama, sosyal güvenlik, adalet,sağlık,eğitim vd.) gibi başta gelen konularda özel sektör kurumlarına göre farklılık göstermektedir. Bu itibarla bilgi yönetimi uygulamasının kamuda özel sektör kurumlarına nazaran daha farklı ele alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır. 4 Bilgi yönetiminde önemli bir unsur olan insanın (çalışanın) kamuda istihdamında liyakatin ikinci planda kalması, atamalarda siyasi tercihlerin ağır basması gibi nedenler kamuda etkin bilgi yönetimini zorlaştırmaktadır. Örgüt sosyolojisi uzmanları kamu kurumlarını kendi temel görevlerini istikrarlı ve düzenli bir biçimde yapan, görevlerini engelleyecek veya kesintiye uğratacak değişimlere direnç gösteren tekel durumunda olan büyük bir hiyerarşik yapılar olarak görmektedirler. 5 Örneğin Türkiye de kamuda örgüt yapılanması yasa ile belirlenmiş ve genel olarak hiyerarşiktir ve bu hiyerarşik yapının yeniden düzenlenmesi oldukça zaman alıcıdır. Bu tür bir örgüt yapısında kamu çalışanı(memur) örtük bilgisini rahatlıkla ortaya koyabileceği bir ortam bulamayabilir veya paylaşamayabilir. Özel sektör örgütlerinde görgül araştırmalarla da ortaya konmuş olan bilgi yönetimini etkileyen faktörlerin aynı şekilde kamu sektörü örgütlerinde de geçerli olup olmadığı veya ne ölçüde geçerli olduğu incelemeye muhtaçtır. 3 Cong X., Pandya K.V., Issues of Knowledge Management in Public Sector, Academic Conferences, 2003 4 OECD, Knowledge Management: Learning-by-Comparing Experiences from Private Firms and Public Organizations, 2001, (CERI/CD)2 5 Borins S., Leadership and Innovation in Public Sector, Leadership & Organization Development Jounal, 2002, Vol.23, No.8, p:467 2
Küreselleşme, bilgisayar ve iletişim alanındaki gelişen teknolojiler, bilgi merkezli firma anlayışı 6,gereksinimlerdeki hızlı değişimler ve genel olarak artma eğilimi gösteren nüfus gibi parametrelere bakıldığında bilgiye olan gereksinimin, bilgi kullanımının önemini ve doğal olarak da bilgi yönetiminin önemini artırmaktadır. Albrect in 7 ortaya koyduğu gibi geleceğin iş dünyası sekiz büyük eğilime ayak uydurmak zorundalar. Bu eğilimlerin başında özel sektör için müşterilerin, kamu sektörü için de vatandaşların artık çok daha özgül talep ve tercihleri olduğu, enformasyonun kar getirmeyen bir varlık, bilginin ise rekabet üstünlüğü sağlayacak bir varlığa dönüşmesi, bilgi-yoğun örgütlerin fikri ve sinai haklarla ilgili yasal mücadelelerinin artacağı gelmektedir. Özel sektör örgütleri yaşamlarını sürdürmek, kamu sektörü örgütleri vatandaşlara daha iyi hizmet vermek için o çok önemli kaynak olan bilgiyi iyi yönetmek zorundadırlar. Küresel ekonomide bir şirketin en büyük rekabet avantajı olan bilgi aynı zaman da şirketi diğer şirketlerden farklı kılan bir unsurdur. 8 Dolayısıyla, Bilgi Yönetiminin artan önemini kavrayamayan kurumlar rekabet etme gücünü kaybedebilmekte ve piyasadan çekilmek zorunda kalabilmektedir. 9 Bu durum bize göre, toplumun refah açısından geri kalmasına ve gün geçtikçe yaşam kalitelerinin düşmesine yol açmaktadır. 6 Prusak L., Where Knowledge Management Come From, IBM System Journal, Vol. 40, No:4, 2001 pp: 1002-1007 7 Albrecht K., Eight Supertrends Shaping the Future of Business, The Futurist, Spt/Oct. 2006, Vol.40, No.5,p:25-29 8 Davenport T.H., Prusak L., İş Dünyasında Bilgi Yönetimi, Rota Yayınları, 2001, 1.Basım, s: 35-37 9 OECD, a.g.m s:3 3
Küreselleşme kurumların iş yapma şeklini değiştirmekte, toplumların yaşam şeklini büyük ölçüde etkilemektedir. Bilgisayar ve iletişim alanındaki hızlı teknolojik gelişmeler ise piyasada büyük bir rekabetin yaşanmasına sebep olmaktadır. Kurumların böyle bir ortamda kalabilmesinin ve yaşamını sürdürebilmesinin temel şartı, hızla gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerini de kullanarak amaca uygun bilgileri üretebilmeleri, kurum içi ve dışında üretilen amaçlarına yönelik bütün bilgilerin toplanması,sınıflanması, aktarılması ve etkin kullanımını içeren verimli bir bilgi yönetimi sistemini uygulamaktır. Burada konuya kamu sektörü açısından bakıldığında rekabet dolayısıyla bazı kamu hizmetlerinin (eğitim,sağlık, gibi) özel sektör tarafından hatta uluslararası şirketler tarafından da yapılmaya başlandığı görülmektedir. Örneğin eğitim konusunda özel sektör firmaları Internet aracılığıyla uzaktan eğitim ile hizmet verirken kamu sektörü buna eğitim birimlerinin Internete bağlanmaları ve bilgisayar alımı için hızlı bir şekilde yatırım yaparak cevap vermektedir. 10 Kurumların verimliliğinde bilgi, kritik bir başarı faktörü olmaya başladığı günümüzde kurumlarda bilgi yönetimi uygulaması bir yatırım kararı olup bu kararın her yatırım kararı gibi sonuçlarının tanımlanması ve ölçülmesi gerekir. Bunu ölçmek için kurumların bilgi yönetimi temelinde kriterleri belirlemesi gerekir. Ancak genel kabul görmüş bir kriteri belirlemenin de güç olacağı açıktır. 10 OECD, a.g.m s:9 4
II- Araştırmanın Amaç ve Hipotezleri Araştırmanın amacı, TBMM Genel Sekreterliği nin TBMM nin yasama ve denetim faaliyetini verimli bir şekilde sunmasına yardımcı olacak bilgi yönetimi sisteminin kurulması ve kurulacak bilgi yönetimi sistemini etkileyen faktörlerin kurumda ne derecede etkisi olduğunu aşağıda belirtilen hipotezler aracılığıyla test edilmesidir. Günümüzde, genel olarak özel sektör kuruluşlarında uygulanmakta olan bilgi yönetimi sistemi uygulamasında, bilgi yönetimi sağlayıcılarının bilgi yaratma sürecine olumlu etkisi olduğu, bilgi üretme sürecinin örgütsel yaratıcılığı tetikleyeceği ve bunun da örgütün verimliliğine olumlu katkı sağladığı ortaya konmuştur. Araştırmamızda, bir kamu kurumu olan TBMM Genel Sekreterliği nde bilgi yönetimi sistemi sağlayıcılarının hemen hemen aynı olumlu etkiye sahip olduğu hipotezleri test edilmektedir. Buna göre: H1: Bilgi yaratma süreci ile güven arasında olumlu bir ilişki vardır. H2: Bilgi yaratma süreci ile işbirliği arasında olumlu bir ilişki vardır. H3: Bilgi yaratma süreci ile öğrenme arasında olumlu bir ilişki vardır. H4:Bilgi yaratma süreciyle ademi merkezileşme arasında olumlu bir ilişki vardır. H5: Bilgi yaratma süreciyle resmileşme arasında olumsuz bir ilişki vardır. H6: Çalışanların T-tipi beceriye sahip olmasıyla bilgi yaratma arasında olumlu ilişki vardır. H7: Bilgi yaratma süreciyle teknoloji arasında olumlu bir ilişki vardır. H8: Bilgi yaratma süreciyle örgütsel yaratıcılık arasında olumlu bir ilişki vardır. H9: Örgütsel yaratıcılık ile örgütsel verimlilik arasında olumlu bir ilişki vardır. H10: Örgütsel yaratıcılık ile e-devlet arasında olumlu bir ilişki vardır. 5
III- Araştırmanın Kapsamı Araştırmanın çalışma alanı, bilgi yönetimi sağlayıcılarının bilgi yaratma sürecine olumlu etkisini ölçmek için incelediğimiz TBMM Genel Sekreterliği dir.ayrıca araştırmada bilgi yönetimi sağlayıcılarının sadece bilgi yaratma sürecine etkisi ele alınmakta, bilgi yönetimi sürecini içeren bilginin paylaşılması ve kullanılması kapsam dışına bırakılmaktadır. IV- Araştırma Yöntemi ve Teknikleri Araştırmanın veri kaynağını TBMM Genel Sekreterliği Merkez Teşkilatı birimlerinde memur ve yönetici sıfatıyla çalışanlara Şubat 2007 de uygulanan anket 11 oluşturmaktadır. Anket, Likert ölçeğinde 12 1-5 sayıları ile gösterilen beş kategoride ele alınmakta ve 1 en olumsuzu, 5 en olumluyu ifade etmektedir. Ankete 110 kişilik yönetici grubu, 162 kişilik memur grubu olmak üzere 272 kişi cevap vermiştir. Memur ve yönetici grubundan elde edilen cevapların farklı olup olmadığı ise varyans analizi (ANOVA) ile test edilmiştir. Araştırmada, bilgi yönetimi sağlayıcılarının bilgi yaratma sürecine etkileri, bilgi yaratma süreci ile örgütsel yaratıcılık arasındaki ilişkiyi ve örgütsel yaratıcılığın örgüt verimliliğine etkilerinin teorik arka planı verilmiş, bu teorik arka plandan hareketle oluşturulan model, Yapısal Eşitlik Modellemesi 13 (Structural Equations Modelling) ile incelenmiş ve LISREL 14 8.51 paket programı kullanılmıştır. 11 Ek-4 TBMM Genel Sekreterliği Bilgi Yönetimi Yeteneği Anketi 12 Moser C.A.,Kalton G., Survey Methods in Social Investigation, Heinemann Educational Books, London,1979, Second Edition, p:361-366 13 Loehlin J.C., Latent Variables Models: An Introduction to Factor,Path and Structural Eqeation Analysis, Fourt Edition, 2004, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah New Jersey 14 Jöreskog K.,Sörbom D., Oct. 2001, Scientific Software International Inc., 6
Yapısal eşitlik analizlerinin amacı, önceden belirlenen ilişki örüntülerinin toplanan veri tarafından doğrulanıp doğrulanmadığını ortaya koymaktır. Bu çalışmada ortaya konan teori ise; bilgi yönetimi sağlayıcılarının (kültür, öğrenme, yapı, insan ve teknoloji) bilgi yaratma sürecine olumlu etki yaptıkları ve bilgi yaratma sürecinin ise örgüt yaratıcılığını olumlu etkileyeceğini ve bunun neticesinde verimliliği ve kamu sektörü için e-devleti olumlu etkileyeceğidir. Yapısal eşitlik analizlerinde ilk yapılan çalışma ölçme modelinin testidir. 15 Bu testler, SPSS 10.0 paket programıyla yapılan güvenirlik ve geçerlilik testleridir. Modelleme açısından yapısal eşitlik çalışmaları üç türe (doğrulayıcı modelleme,alternatif modelleme, model geliştirme) ayrılmaktadır. Bunlar arasında en çok kabul göreni ise alternatif modellemedir. Alternatif modellemede bir dizi değişken arasındaki ilişkilerin açıklanmasından birden fazla modelin aynı düzeyde sonuçlar vermesi her zaman mümkün olmakta, ayrıca söz konusu değişkenler arası ilişkilere dair olası en iyi açıklamanın test edilen model tarafından üretildiğine dair güçlü kanıtların sunulmasına olanak tanımaktadır. 16 Dolayısıyla çalışmamızda çok sayıda değişkeni modele dahil ederken veya çıkarırken hangi kritere göre bunun yapıldığı daha kolay anlaşılacağı alternatif modelleme kullanılmaktadır. V- Araştırmanın Düzeni Araştırma Giriş bölümü ve üç bölümden oluşmaktadır. 15 Şimşek Ö.F. Yapısal Eşitlik Modellemesine Giriş- Temel İlkeler ve Uygulamalar, Ekinoks Yayınları, Ankara, 2007 16 Şimşek Ö.F. a.g.e s:3-4 7
Giriş kısmında konunun önemi, araştırmanın amacı ve kapsamı ile kullanılan yöntem ve teknikler anlatılmakta ve ağırlıklı olarak kullanılan kaynaklar yer almaktadır. 1. Bölüm de, bilgi kavramı ve bilginin gelişimi ele alınmaktadır. Bilginin gelişim sürecinde veri, enformasyon, bilgi ve bilgelik kavramları ele alınmakta ve veriden enformasyona, enformasyondan bilgiye ve bilgiden bilgeliğe geçiş açıklanmaktadır. Ayrıca bilginin sınıflandırılması da ele alınmaktadır. 2. Bölüm de, bilgi yönetimi kavramını ayrıntılı ele alınmakta ve bilgi yönetiminin amacı açıklanmaktadır. 2.1 bölümünde ayrıca bilgi yönetimini etkiyen faktörler incelenmektedir. 2.2 bölümünde ve 2.3 bölümünde sırasıyla, verimlilik ve yenilik kavramları incelenmekte ve bu kavramların bilgi yönetimi ile ilişkisi ele alınmaktadır. 2.4 bölümünde, bilgi yönetim sistemi teknolojik mimarisi ele alınmakta ve bu mimariyi oluşturan katmanların işlevleri anlatılmaktadır. 2.5 bölümünde, bilgi yönetim sisteminin genel olarak kamu kurumlarında nasıl ele alındığı ve e-devlet ile bilgi yönetiminin kamu kurumlarında uygulanabileceği ifade edilmektedir. 8
2.6 bölümünde, TBMM Genel Sekreterliği nde bilgi faaliyetleri ele alınmakta ve bu faaliyetlerin bilgi yönetimi sağlayıcıları açısından incelenmesine yer verilmektedir. 3. Bölüm de, kurulan araştırma modelinin; değişkenleri, hipotezleri açıklanmakta ve yapılan istatistiksel analizler ve yorumlar yapılmaktadır. Sonuç ve Öneriler kısmında, araştırmanın sonuçları değerlendirilmekte ve TBMM Genel Sekreterliği nde bilgi yönetimi sistemi kurulması için yapılan öneriler yer almaktadır. Ekler bölümünde ise, araştırmada kullanılan yapısal modeldeki değişkenlerin katsayı tahminleri ve t- değerlerini içeren yol diyagramları, TBMM Genel Sekreterliği Teşkilat Şeması ve uygulanan anket soruları yer almaktadır. VI- Araştırmanın Kaynakları Araştırma sürecinde, Başkent Üniversitesi,Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, TBMM Kütüphaneleri ile çevrimiçi veri tabanları ve Internet üzerindeki bilgi kaynakları kullanılmıştır. Çalışmada yararlanılan çevrimiçi kitaplar ve makalelerin yer aldığı Internet siteleri arasında, <http://www.ebrary.com <http://www.proqest.umi.com önemli bir yer tutmaktadır. 9
Gerek araştırma modelinin oluşturulmasında gerek araştırma modeline veri sağlayan anket sorularının oluşturulmasında aşağıdaki makalelerden ağırlıklı olarak yararlanılmıştır. Gold A.H., Malhotra A., Segars A.H, Knowledge management: An Organizational Capabilities perspective, Journal of Management Information System, 2001, Vol. 18, No. 1, pp: 185-214. Lee H., Choi B., Knowledge Management Enablers, Processes and Organizational Performance: An Integrative View and Empirical Examination, Journal of Management Information System, 2003, Vol.20, No.1, pp: 179-228. Lee Y-C, Lee S-K, Capabilities, Processes, and Performance of Knowledge Management: A Structural Approach, Human Factors and Ergonomics in Manufacturing, 2007, Vol. 17, No: 1, pp: 21-47. Ayrıca e-devlet ve kamu kesiminde bilgi yönetimi için OECD,Devlet Planlama Teşkilatı ve Sayıştay ın Internet sitelerinden yararlanılmıştır. Bilgi yönetimi için yararlanılan diğer Internet siteleri ise; <http://www.brint.com, <http://www.bilgiyonetimi.org, <http://www.skyrme.com, <http://www.digitaldevlet.net dir. Tezin yazımında ise Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından hazırlanan 3.4.2007 tarihli aşağıdaki yönerge kullanılmıştır. Tez Yazım Yönergesi: <http://sosbilens.ankara.edu.tr/dosyalar/tezyazimyönergesi.doc 10
I. BÖLÜM BİLGİ KAVRAMI VE BİLGİNİN GELİŞİMİ 1.Bilgi Kavramı ve Bilginin Gelişimi : Veri, Enformasyon, Bilgi, Bilgelik (akıl ) Bilgiyi nelerin oluşturduğu tartışma konusu olmuştur. Bu hususu açıklamak için ; veri, enformasyon, bilgi ve bilgelik-akıl arasındaki farklılıkları belirlemek daha yardımcı olacaktır. Veri, enformasyon, bilgi ve bilgelik yukarı doğru bir sıradüzen içinde en Enformasyon-Bilgi-Bilgelik) uzanan bir zincirdir. 17 18 Bir bağlamdan çıkarılan rakamlar, kelimeler veriyi temsil etmektedir. Bağlama ilave yapıldığında yani bir katkıda bulunulduğunda veri enformasyona dönüşmektedir. İnsanların tecrübe ve yargılarına dayanarak kullanılan enformasyon ise bilgiyi oluşturur. Bilgelik ise, değişen şartlar çerçevesinde ileriyi çok alıntı yapılan ve veriden bilgeliğe (VEBB-Veri- görebilme yeteneğine sahip olmadır. Bilgelik, kendi ihtisas alanındaki tecrübelerinin toplamıdır. Bilgelik ayrıca, sağlıklı değerlendirme ve karar verme konusunda bilgiyi nasıl kullanacağının anlayışı olarak da tanımlanmaktadır. 19 Şekil 1 de bilginin gelişimi özetlenmiştir. Sistematik İ irgeyic nd i Nedenini Bilmek (Know-Why) Nasılı Bilmek( Know-How) Neyi Bilmek (Know-What Gerçek Akıl- Bilgelik-(Wisdom) Anlayış-Vukuf(Understanding) Bilgi (Knoowledge) Enformasyon Veri (Data) Varlıklar Keşfetme,buluş, muhakeme, sezgi,soyutlama,değerler Enformasyon işleme, yeniden şekillendirme, öğrenme,kümeleme,yapma Veri işleme, düzenleme, ayıklama,hesaplama,raporla ma Simgeleme,kaydetme,depolama Şekil 1- Anlam Şeması Kaynak: C.C Aktan, İ.Y. Vural, Bilgi Çağında Bilginin Yönetimi, Bilgi Çağı ve Bilgi Yönetimi ve Bilgi sistemleri,çizgi Kitapevi, Şubat 2005, 1. Baskı,s: 6, 17 Ackoff R.L., From Data to Wisdom, Journal of Applied System Analysis, 1989, Vol.16,, p:3-9 18 Hey J., The DIKW Chain: The Metaphorical Link, 2004, http://www.metatorial.com/downloads/boiko_wp_fromdatatowisdom.pdf (Erişim Tarihi: Kasım 2006) 19 Montano B., Innovations of Knowledge Management, IRM Press, 2004, s: 302, 11
1.1. Veri Anlam Şemasının ilk basamağında yer alan veri, bilişimde kullanıldığı şekliyle olgu, kavram veya komutların, iletişim, yorum ve işlem için elverişli biçimli gösterimi olarak Türk Dil Kurumu 20 tarafından tanımlanmaktadır. Elverişlilik, kişiler ya da otomatik makinelerle iletişim,yorum ya da işleme uygunluk biçiminde düşünülür. Yeniçeri ve İnce 21 veriyi çeşitli durumların, gözlemlerin veya oluşumların her türlü gösterimidir. Veri, olaylar hakkındaki birbirinden ayrı, nesnel gerçekleri ifade eder. Bilginin hammaddesi olan veri, miktarları, eylemleri, olguları vs. temsil eden, tesadüfi olmayan, rastgele bir araya gelmemiş olan sembollerden oluşan bir grup olarak tanımlamaktadırlar. Aktan ve Vural 22 ise veriyi, gözlemlenebilen, ölçülebilen veya hesaplanabilen bir davranış veya tutuma ait değerdir. Veri, kavramsal bir çerçeve ve yapı içerisinde bulunan bir tür enformasyon şeklinde tanımlamaktadır. Zaim 23 ise veriyi bir organizasyonda veya fiziki çevrede gelişen hadiseleri temsil eden, insanların anlayabileceği ve kullanabileceği şekle dönüştürülmemiş ham gerçeklerdir. Bu yönüyle veri geçmişten veya gelecekten bağımsız olarak bir olayın veya vakanın münferit olarak tespit edilmesi olarak ifade etmektedir. Verinin bilgisayar alanındaki tanımı ise, zihinsel veya bilgisayarda işlene(bile)n/dönüştürüle(bile)n her şey olup bu genel görüş temel olarak bilgisayar programcısının algılamasına aittir. 24 şeklinde verilmektedir. 20 http://www.tdk.gov.tr/tdksozluk/sozbul.asp?kelime=veri (Erişim Tarihi tarihi: 7.5.2006) 21 Yeniçeri Ö., İnce M., a.g.e., s.36 22 Aktan C.C., Vural İ.Y:, a.g.e., s. 4 23 Zaim H., Bilginin Artan Önemi ve Bilgi Yönetimi, İşaret Yayınları 2005, s.67 24 http://erg4146.casaccia.enea.it/gke-para.htm (Erişim Tarihi: 8.5.2006) 12
Veri, kağıt üzerinde veya elektronik ortamda bulunan enformasyonun herhangi bir biçimidir. Elektronik ortamda olan verinin biçimi; veritabanındaki veri, metin, görüntü, ses verisi olabilir. Ayrıca, bilgisayar tarafından okunan ve yazılan ama bir uygulama programında kullanılan komutlar dışında kalan her şey veri olarak dikkate alınır. Kelime işlem dokümanındaki metnin aksine, sadece veritabanında depolanan veri olarak dikkate alınmaktadır. 25 Bu durum kelime işlem dokümanındaki metinler içinde yer alan verinin işlenmesi, düzenlenmesi, erişim ve paylaşıma hazır hale getirilmesi zorunluluğunu ortaya koymaktadır. Modern kuruluşlar genellikle verileri bir çeşit teknoloji sisteminde depolarlar. Finans, muhasebe, pazarlama gibi departmanlar verileri genel olarak bir uygulama yazılımı aracılığıyla bilgisayar sistemine girerler. Yakın zamana kadar sisteme girilen veriler merkezi enformasyon sistemleri birimlerince yönetiliyor ve yönetimden ya da şirketin diğer bölümlerinden verilerle ilgili bir istek geldiğinde bu birim yanıt veriyordu. Günümüzdeki eğilim ise gelişen yazılım ve teknolojinin de etkisiyle verilerin daha az merkezileşmesi ve çalışanların masalarındaki bilgisayar aracılığıyla istedikleri verilere erişebilmesi şeklindedir. Ayrıca, masaüstü bilgisayarların dışında hareketliliğin (mobility) artmasına paralel olarak kullanıcılar el tipi bilgisayarları ile kurumun içinden veya kurum dışından istedikleri verilere güvenli ve hızlı bir şekilde erişebilmektedir. Niceliksel açıdan şirketler veri yönetimi işini; maliyet, hız ve kapasite cinsinden değerlendirirler. Bir veriyi arayıp bulmak ne kadar maliyetlidir? Veriyi sistemimize ne kadar sürede alabilir ya da sistemdeki veriye ne kadar sürede 25 http://www.techweb.com/encyclopedia/defineterm.jhtml;jsessionid=xay1peopdbnhqqsnd BECKH0CJUMEKJVN?term=data&x=0&y=0 (Erişim Tarihi: 8.5.2006) 13