N N TEMEL KAVRAMLARI I Prof. Dr. Müh. Bülent KOBU University of Massachusetts Dartmouth Charlton College of Business Geniflletilmifl ve Güncellefltirilmifl ONDÖRDÜNCÜ BASKI
II Yay n No : 2066 flletme-ekonomi Dizisi : 290 14. Bas Kas m 2008 - STANBUL ISBN 978-975 - 295-963 - 7 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s m A. fi. Bask - Cilt : Y a z n M a t b a a c l k B a y r a m p a fl a / s t a n b u l (0-212) 565 01 22 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
N N TEMEL KAVRAMLARI III Annemin ve Babamın Hatırasına...
IV
N N TEMEL KAVRAMLARI V ÖNSÖZ Üretim, mal veya hizmet üreten bir iflletmenin üç temel fonksiyonundan (üretim, finans, sat fl) biridir. Üretim yönetiminin amac bir mamulü elde mevcut kaynaklar en ekonomik flekilde kullanarak istenilen miktar, kalite ve zaman koflullar na uygun en düflük fiyatla üretmek fleklinde tan mlanabilir. Bir iflletmenin varl n sürdürebilmesi üretti i mal veya hizmeti uygun fiyatla satarak kâr edebilmesine ba l d r. Ekonomik sorunlar her iflletme faaliyetinde yöneticinin karfl s na ç kar. Teknik ve befleri görünümlü sorunlar n da kayna nda ekonomik faktörler vard r. Günümüzde iflletmelerin dev boyutlara ulaflmas, global ticaretin yo unlaflmas, sosyal geliflmeler ve tüketici isteklerinin sürekli de iflmesi iflletme sorunlar n ve bunlar aras ndaki iliflkileri daha karmafl k hale getirmifltir. Herhangi bir iflletme faaliyetini ve özellikle üretimi di erlerinden ba ms z düflünmek mümkün de ildir. flletme yönetiminde sistem yaklafl m n n giderek önem kazanmas bu geliflmelerin bir sonucudur. Üretim yönetimi kitab n n amac belirlenip çerçevesi çizilirken yukar daki görüfle göre hareket edilmifltir. Üretim ile temel fonksiyonlar aras ndaki iliflkilerin iflletme yöneticisi aç s ndan nitelikleri ve önemi elden geldi ince vurgulanmaya çal fl lm flt r. Üretim planlama ve kontrol (ÜPK) tekniklerinin ö renilmesi ve baflar ile uygulanmas ; mühendislik, matematik, istatistik, iflletmecilik ve yöneticilik bilgilerinin kazan lan deneyimlerin fl alt nda dikkatli bir flekilde sentez edilmesi ile gerçekleflebilir. Bu nedenle kitaptan uygulama amac ile yararlanmak isteyenlerin ad geçen dallara ait baz genel bilgiler edinmifl olmalar nda fayda vard r. Di er taraftan konular n ifllenmesinde genellikle imalat endüstrisinden örnekler verilmifl olmas okuyucunun üretim teknolojisi hakk nda da ön bilgilere sahip olmas n gerekli k lmaktad r. flletme yönetimi konular aras ndaki s k iliflkiler gözönüne al n rsa, üretim gibi bir temel fonksiyonu ayr nt l biçimde inceleyip ö renebilmek için birtak m yan bilgileri önceden edinmifl olman n gereklili i daha iyi anlafl l r. Üretim Yönetimi kitab n n ilk bas ld 1977 y l ndan bu yana önemli geliflmeler olmufltur. Bunlar: Uluslararas fiat-kalite rekabetinin yo unlaflmas. Bilgisayar kullan m n n yayg nlaflmas. Global haberleflme teknolojisindeki devrimsel geliflmeler. Otomasyon, CAD-CAM-CIM ve benzeri sistemlerin geliflmesi. flletme e itiminde üretim, prodüktivite ve toplam kalite yönetimi konular n n öneminin artmas. fleklinde özetlenebilir. Kitab n ondördüncü bask s nda yukar da özetlenen geliflmelere paralel olarak de ifliklik ve eklemeler yap lm flt r. Örne in, bilgisayar seçimi ve kullan m ile ilgili bölümlerde zamanla geçersiz hale gelen k s mlar tümü ile kald r lm fl, yerlerine günümüzde kullan lan bilgisayar uy-
VI gulamalar konulmufltur. Teknoloji ve lojistik yönetimi ile prodüktivite konular n inceleyen yeni bölümler eklenmifltir. Stok kontrolunda MRP, JIT, KANBAN gibi yeni yöntemlere yer verilmifltir. Kantitatif analiz ve istatistik ile formül gelifltirme ve matematik analize çok gerekli olmad kça yer verilmemifltir. Ö renciyi bilgisayar kullanmaya aflina k lmak için baz problemler bilgisayarla çözülmüfltür. Kullan lan yaz l mlar Lee ve J.P. Shim taraf ndan yaz lan MICROMANAGER: AB / QM Version 3.0 ve H. Weiss taraf ndan yaz lan POM for Windows, Version 1.5, Prentice-Hall, Inc., 1999 ve QM for Windows, Version 2.0, Prentice-Hall, Inc., 2003 adlar n tafl maktad r. Di er bilgisayar yaz l mlar referans listelerinde verilmifltir. Okuyucuya kolayl k olmak üzere her bölümle ilgili kaynaklar ve bibliyografya o bölümün sonunda verilmifltir. Tavsiye edilen okuma malzemelerinin bir k sm Harvard Business Review dergilerinden seçilmifltir. Bu kaynaktan seçilen yaz lar n as llar kitapl ktan veya Harvard Business School Publishing, Customer Service Department, 60 Harvard Way 230-5, Boston, MA 02163 adresinden veya (617) 495-6117 numaraya telefon ederek elde edilebilir. Ayr ca tüm HBS yay nlar na internet kanal ile www.hbsp.harvard.edu web adresini kullanarak ulaflma olana vard r. Üretim Yönetimi kitab n n 14. bask s n n gerçekleflmesi yine pek çok kiflinin yak n ilgisi ve eme i ile katk da bulunmas sonunda mümkün olmufltur. Bu konuda öncelikle Propedia Yay nc l k San. ve Tic. Ltd. fiti. yönetici ve çal flanlar na ve Münevver Özakman a teflekkür ederim. Çal flmalar m süresince her zaman oldu u gibi yak n ve s cak deste i ile bana güç veren eflim Gülsen e minnet ve flükran borcumu belirtmek isterim. Üretim Yönetimi kitab n n 31 y l içinde 14 kez bas lmas ö retim kurulufllar nda ve endüstride eksikli i duyulan bir ihtiyaca cevap verebildi ini kan tlamaktad r. Yap lan ekleme ve güncellefltirmelerle kitab n daha genifl bir okuyucu grubunun ilgisini çekece ini ümid ediyorum. Ö rencilerimize ve ilgilenen tüm meslekdafllar ma yararl olmas n dilerim. Swansea-Massachusetts Prof. Dr. Müh. Bülent KOBU 26 A ustos 2008
N N TEMEL KAVRAMLARI VII Ç NDEK LER BÖLÜM 1 N N TEMEL KAVRAMLARI 1.1. Üretimin Ülke Ekonomisindeki Önemi... 3 1.2. Üretim Yönetiminin Tan m...5 1.3. Tarihsel Geliflim...6 1.4. Üretim Yönetiminin Amaçlar...8 1.5. Üretim Yönetiminin Fonksiyonlar...10 1.6. Di er flletme Departmanlar ile liflkiler...14 1.7. Tepe Yönetimi ile liflkiler...18 1.8. Üretim Yönetiminin Görevleri...19 1.9. Üretim Yönetiminin Organizasyonu...20 Tart flma Sorular ve Problemler...26 Kaynak ve Bibliyografya...28 BÖLÜM 2 ÜRET M S STEMLER 2.1. Yönetim Aç s ndan Üretim Sistemleri...31 2.2. Üretim Sisteminin Elemanlar...32 2.3. Üretim Sistemlerinin S n fland r lmas...34 2.4. Kesikli ve Sürekli Üretim Tipleri...38 2.5. Di er Üretim Tipleri...41 2.6. Hizmet Üreten Sistemler...44 2.7. Üretim Stratejileri...45 2.8. Global Üretim Stratejileri...47 2.9. Üretim Stratejisinde Odaklaflma...48 2.10. Üretim Kararlar...49 Tart flma Sorular ve Problemler...50 Kaynak ve Bibliyografya...51 BÖLÜM 3 PRODÜKT V TE 3.1. Prodüktivitenin Tan m...55 3.2. Prodüktivitenin Kârl l a Etkisi...56 3.3. flçilik Prodüktivitesi...57
VIII 3.4. Prodüktivite Pazarl...58 3.5. Prodüktivitenin Ölçülmesi...60 3.6. Yönetim Performans ve Prodüktivite...65 3.7. Ülke Ekonomisi ve Prodüktivite...68 3.8. Düflük Prodüktivitenin Nedenleri...70 3.9. Prodüktiviteyi Gelifltirme Yollar...72 Tart flma Sorular ve Problemler...72 Kaynak ve Bibliyografya...74 BÖLÜM 4 MAMUL D ZAYNI 4.1. Mamul Dizayn n n Tan m...79 4.2. Yeni Mamul Stratejileri...81 4.3. Yeni Mamul Gelifltirme Prosesi...82 4.4. Mamul Dizayn n Etkileyen Faktörler...85 4.5. Basitlefltirme...89 4.6. Standartlaflt rma...90 4.7. Tercihli Say lar...91 4.8. Kodlama...93 4.9. Bir Kodlama Çal flmas Örne i...95 4.10. De er Analizleri...100 4.11. Dizayn De ifliklikleri...101 4.12. Yeni Mamul Gelifltirmede Belirsizlik...102 4.13. Yeni Mamulün Baflar s n Etkileyen Faktörler...103 Tart flma Sorular ve Problemler...105 Kaynak ve Bibliyografya...107 BÖLÜM 5 TALEP TAHM NLER 5.1. Talep Tahminlerinin Önemi...111 5.2. Talep Tahmin Prensipleri...113 5.3. Talep Araflt rmas nda Yap lacak fller...113 5.4. Talep Araflt rma Yöntemleri...114 5.5. ki De iflkenli Nedensel Modeller...116 5.6. Regresyon Do rusu...118 5.7. Regresyon Do rusunun Uygunluk Derecesi...118 5.8. Zaman Serileri Analizi...122 5.9. Hareketli Ortalamalar...122 5.10. Eksponensiyel Düzgünlefltirme...124 5.11. Talep Tahminlerinde Duyarl k...124
N N TEMEL KAVRAMLARI IX 5.12. Trend Analizi...127 5.13. Trende Oranlama Yöntemi...128 5.14. Talep Tahminlerinin Kullan lmas...129 5.15. Talep Tahmin Yönteminin Seçimi...130 5.16. Talep Tahminlerinde Bilgisayar Kullan m...132 Tart flma Sorular ve Problemler...135 Kaynak ve Bibliyografya...138 BÖLÜM 6 TEKNOLOJ SEÇ M 6.1. Teknolojinin Tan m...141 6.2. Teknolojinin Boyutlar...141 6.3. Teknolojinin Yönetimi...144 6.4. Proses Teknolojisinin Seçimi...145 6.5. Yeni Üretim Teknolojileri...146 6.6. Teknoloji Transferi...149 6.7. Yüksek Teknoloji...151 Tart flma Sorular ve Problemler...157 Kaynak ve Bibliyografya...158 BÖLÜM 7 KURULUfi YER N N SEÇ M 7.1. Co rafi Konumun Önemi...161 7.2. Kurulufl Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler...162 7.3. Kurulufl Yeri Seçiminde De erleme Yöntemleri...166 7.4. Uluslararas Kapsamda Yer Seçimi...182 Tart flma Sorular ve Problemler...183 Kaynak ve Bibliyografya...185 BÖLÜM 8 fi YER DÜZENLEME 8.1. Yerleflme Düzeninin Önemi...189 8.2. Yerleflme Düzeninin Üretim Sistemine Etkileri...190 8.3. fl Yeri Düzenlemenin Amaçlar...190 8.4. Fabrika Binas...191 8.5. fl Ak fl ve Yerleflme Tipleri...192 8.6. Prosese Göre Yerlefltirme...197 8.7. Mamule Göre Yerlefltirme...203 8.8. Bir Montaj Hatt Dengeleme Problemi...207
X 8.9. Üretim Ak fl Analizi...212 8.10. Üretim Hatt Dengeleme Kurallar...217 8.11. Bürolarda Yerlefltirme Problemi...218 8.12. Yerleflme Planlamas nda Kullan lan Bir Kontrol Listesi Örne i...222 Tart flma Sorular ve Problemler...224 Kaynak ve Bibliyografya...228 BÖLÜM 9 LOJ ST K YÖNET M 9.1. flletmelerde Lojistik Fonksiyonu...231 9.2. Lojistik Organizasyonu...232 9.3. Siparifl Prosesi...235 9.4. Depolama...236 9.5. Sat nalma...238 9.6. Global Lojistik...239 9.7. Malzeme Nakli Prensipleri...240 9.8. Malzeme Nakli Faktörleri...241 9.9. Bir Malzeme Nakli Projesinde Yap lacak fller...242 9.10. Tafl ma Araçlar n n Karakteristikleri...243 9.11. Malzeme Nakli Maliyetlerinin Hesaplanmas...244 9.12. Tafl ma Araçlar...245 9.13. Malzeme Naklinde Kullan lan Yard mc Araçlar...254 9.14. Lojistik Sistemlerde Performans Ölçümü...256 Tart flma Sorular ve Problemler...258 Kaynak ve Bibliyografya...260 BÖLÜM 10 KAPAS TE PLANLAMASI 10.1. Kapasitenin Tan m ve Ölçme Kriterleri...265 10.2. Talep, Stoklar, Üretim H z ve Kapasite liflkileri...266 10.3. Tek Makinan n Kapasitesi...267 10.4. Çal flma Süresi ve Kapasite...268 10.5. Kapasite Dengelenmesi...269 10.6. Kapasite Planlamas nda Belirsizlik...271 10.7. nsangücü Kapasitesi...273 10.8. Kapasite Da t m...274 10.9. Endirekt flgücü htiyac n n Bulunmas...276 10.10. flçi Say s n n Belirlenmesi...277 10.11. S f r Kâr Noktas Analizi...279 10.12. Belirsizlik Halinde SKN Analizi...282
N N TEMEL KAVRAMLARI XI 10.13. SKN Analizi Uygulama Örnekleri...286 10.14. Lineer Programlama ile Kapasite Planlamas...289 10.15. Simulasyon ile Kapasite Planlamas...290 Tart flma Sorular ve Problemler...294 Kaynak ve Bibliyografya...298 BÖLÜM 11 TAM R-BAKIM PLANLAMASI 11.1. Tamir-Bak m Faaliyetlerinin Üretime Etkisi...301 11.2. TB Faaliyetlerinde Alternatif Politikalar...303 11.3. Fabrikalarda TB Organizasyonu...303 11.4. TB Prosedürü...305 11.5. TB Faaliyetlerinin Kontrolü...307 11.6. Makinalar n Ar za Karakteristikleri...308 11.7. Koruyucu Bak m ve Tamir Alternatifleri...309 11.8. Koruyucu Bak m Politikas n n Prensipleri...310 11.9. Çok Makinal Sistemlerde TB...311 11.10. TB Planlamas nda Simulasyon...313 Tart flma Sorular ve Problemler...321 Kaynak ve Bibliyografya...323 BÖLÜM 12 STOK KONTROLU 12.1. Üretim Sistemlerinde Stoklar...327 12.2. Stoklar n S n fland r lmas...328 12.3. Stoklar n flletme Ekonomisindeki Önemi...329 12.4. Stok Kontrolunun Organizasyondaki Yeri...330 12.5. Stok Kontrolünde Maliyetler...331 12.6. Stok Kay tlar...334 12.7. Stok Kontrol Yöntemleri...334 12.8. Stok Kontrol Modelleri...340 12.9. Sürekli Tedarikte ESM...343 12.10. Elde Bulundurmama Halinde ESM...344 12.11. Miktar skontosu Halinde ESM...345 12.12. Stok Kontrolunda Simulasyon...347 12.13. Malzeme htiyaç Planlamas...351 12.14. Stok Kontrolunda JIT Prensibi...354 12.15. Stok Kontrolunda KANBAN Yöntemi...356 Tart flma Sorular ve Problemler...359 Kaynak ve Bibliyografya...361
XII BÖLÜM 13 fi ANAL ZLER (I) 13.1. fl Analizinde Temel Faaliyetler...365 13.2. Metot Gelifltirme ve Üretim Faaliyetleri...365 13.3. MG Çal flmalar nda Yap lacak fller...368 13.4. Hareket Ekonomisi Prensipleri...370 13.5. Hareket Ekonomisi Prensiplerinin Uygulanmas...371 13.6. Metot Gelifltirmenin Temel Elemanlar...374 13.7. Metot Gelifltirmede Kullan lan Grafik Araçlar...376 13.8. Bürolarda MG Çal flmalar...385 13.9. Metot Gelifltirmede Yeni Görüfller...389 Tart flma Sorular ve Problemler...402 Kaynak ve Bibliyografya...407 BÖLÜM 14 fi ANAL ZLER (II) 14.1. fl Ölçümü...411 14.2. Yönetim Aç s ndan fl Ölçümünün Önemi...411 14.3. fl Ölçümü Teknikleri...412 14.4. fl Ölçümü Sonuçlar n n Kullan ld Yerler...413 14.5. Do rudan Ölçme Yönteminde Kullan lan Araçlar...414 14.6. Do rudan Ölçmede Yap lacak fller...417 14.7. Ölçülecek flin Seçimi...418 14.8. fl stasyonu ve flçinin Seçilmesi...418 14.9. Bilgi Toplanmas...419 14.10. flin Elemanlar na Ayr lmas...420 14.11. Gözlem ve Ölçmelerin Yap lmas...421 14.12. Gözlem Say s n n Hesaplanmas...421 14.13. Tempo Takdiri...423 14.14. Toleranslar n Hesaplanmas...424 14.15. Standart Zaman n Bulunmas...426 14.16. Faaliyet Örneklemesi ile fl Ölçümü...427 14.17. Örnekleme ile fl Ölçümünde Yap lacak fller...431 14.18. Kronometraj ve Örneklemenin K yaslanmas...434 14.19. Standart Bilgilerin Sentezi Yöntemi...435 14.20. Analitik Tahminler Yöntemi...436 14.21. Elemanter Hareket Standartlar Yöntemi...436 14.22. Ö renmenin fllem Süresine Etkisi...437 Tart flma Sorular ve Problemler...444 Kaynak ve Bibliyografya...448
N N TEMEL KAVRAMLARI XIII BÖLÜM 15 ÜRET M PLANLAMA VE KONTROLU 15.1. Üretim Planlamas n n Önemi...451 15.2. Üretim Plan n n Haz rlanmas...451 15.3. Üretim Planlama Stratejileri...456 15.4. Üretim Plan n n Uygulanmas...461 15.5. Fonksiyonel Departmanlar için Üretim Planlamas...462 15.6. Siparifl Üretiminin Planlanmas...463 15.7. Üretim Planlamas nda Grafik Araçlar...465 15.8. Rota Tespiti...467 15.9. fl S ralamas...469 15.10. Öncelik Kurallar ile fl S ralamas...472 15.11. Yükleme...474 15.12. GANTT diyagram...480 15.13. Üretim Programlar...483 15.14. Programlama fllemlerini Basitlefltirici Çareler...484 15.15. Üretim Programlamas nda Yap lacak fller...485 15.16. Kritik Yol Diyagram...489 15.17. Bir Proje Programlama Örne i...493 15.18. fl Da t m...498 15.19. fl Da t m Levhas...499 15.20. fl Takibi...501 15.21. fl Takibinde Bilgi Ak fl...502 Tart flma Sorular ve Problemler...505 Kaynak ve Bibliyografya...510 BÖLÜM 16 KAL TE KONTROLÜ 16.1. Üretim Sisteminde Kalite Kontrolunun Yeri...513 16.2. Kalitenin Tan m...514 16.3. Kaliteyi Oluflturan Temel Unsurlar...515 16.4. Güvenilirlik...517 16.5. Muayene...517 16.6. Muayene Maliyeti...519 16.7. Standart ve Spesifikasyon Aras ndaki Fark...519 16.8. Toplam Kalite Kontrolu...520 16.9. Toplam Kalite Kontrolunun Aflamalar...521 16.10. Kalite Kontrolunun Tarihsel Geliflimi...522 16.11. Kalite Kontrolunun Amaçlar...523 16.12. Kalite Kontrolunu Etkileyen Faktörler...524
XIV 16.13. Kalite Kontrol Organizasyonu...524 16.14. KK Departman n n ç Organizasyonu...526 16.15. KK Organizasyonunda Yap lacak fller...527 16.16. KK Organizasyon Tipleri...529 16.17. KK Maliyetleri...530 16.18. KK Maliyetlerinin Analizi...533 16.19. Kalite Gelifltirme Gruplar...535 16.20. Sürekli Geliflme...536 16.21. Poka-Yoke Sistemi...537 16.22. En yiyi Araflt rma Yöntemi...538 16.23. Yeniden Dizayn...539 16.24. Entegre Mühendislik...540 16.25. ISO 9000 Standartlar...542 16.26. Kalite Fonksiyon Göçerimi...545 16.27. Kano Modeli...550 16.28. Deming in 14 Nokta Plan...551 Tart flma Sorular ve Problemler...553 Kaynak ve Bibliyografya...553 BÖLÜM 17 ÜCRET YÖNET M 17.1. Ücretle lgili Kavramlar n Tan m...557 17.2. Ücret Yönetimi...558 17.3. fl De erleme Yöntemleri...560 17.4. S ralama Yöntemi...561 17.5. S n fland rma Yöntemi...562 17.6. Faktör K yaslama Yöntemi...563 17.7. Puan Yöntemi...564 17.8. Faktörlerin Seçimi...564 17.9. Faktörlerin ve Derecelerinin Tan mlar...565 17.10. Faktörlerin Tart land r lmas...566 17.11. fl Analizlerinin Yap lmas...566 17.12. fl Tan m ve Spesifikasyonu...570 17.13. Faktör Puanlar n n Tespiti...572 17.14. Ücret E risi...572 17.15. Ücret Araflt rmas...573 17.16. Ücret Yap s n n Belirlenmesi...574 17.17. fl De erleme Sisteminin Uygulanmas...577 17.18. Liyakat Takdiri...578 17.19. Liyakat Takdiri Sistemleri...579
N N TEMEL KAVRAMLARI XV 17.20. Teflvikli Ücret Sisteminin Kurulmas...581 17.21. Teflvik Sisteminin Etkinli ini Art rma Çareleri...582 17.22. Etkin Bir Teflvik Sisteminin Özellikleri...583 17.23. Teflvikli Ücret Sistemleri...584 Tart flma Sorular ve Problemler...586 Kaynak ve Bibliyografya...588 EKLER...589 NDEKS...597