9. Bölüm Türev Araçların Muhasebeleştirilmesi Doç. Dr. Cemal ELİTAŞ
AMAÇLARIMIZ Bu bölümü tamamladıktan sonra; aşağıdaki bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz: Hedging araçlarını tanıma, Türev araçlarının işleyişlerini öğrenme, Türev araçların muhasebeleştirilmesinin öğrenilmesi. ANAHTAR KAVRAMLAR Hedging Türev Araçlar Muhasebeleştirme 1
İÇİNDEKİLER FİRMA DIŞI HEDGİNG YÖNTEMLERİ Forward Sözleşmeleri Futures Sözleşmeleri Swap Sözleşmeleri Opsiyon Sözleşmeleri TÜREV ÜRÜNLER VE MUHASEBELEŞTİRMESİ Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Future Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Option Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Cap (Faiz Tavan) ve Floor (Faiz Taban) Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi 2
BÖLÜM 1. FİRMA DIŞI HEDGING YÖNTEMLERİ Firmalar döviz kuru ve faiz oranı riskinden korunmak için firma dışı hedging yöntemlerine de başvurmaktadır. Bu yöntemlerin başlıcaları forward, futures, swap ve opsiyon sözleşmeleridir. Bu sözleşmeler aynı zamanda türev ürün olarak da adlandırılmaktadır. Aşağıda bu türev ürünler tablo halinde gösterilip, detaylı olarak incelenecektir. Şekil 1. Türev Ürünler ve Çeşitleri Türev Ürünler ve Çeşitleri Forward Sözleşmeleri Futures Sözleşmeleri Swap Sözleşmeleri Opsiyon Sözleşmeleri Döviz Forward Sözleşmeleri Döviz Futures Sözleşmeleri Para Swapı Sözleşmeleri Satınalma Opsiyonu Sözleşmesi Faiz Forward Sözleşmeleri Ticari Mal Forward Sözleşmeleri Faiz Futures Sözleşmeleri Endeks Futures Sözleşmeleri Faiz Swapı Sözleşmeleri Satma Opsiyonu Sözleşmesi Ticari Ürün Futures Sözleşmeleri 3
Forward Sözleşmeleri Forward sözleşmeleri, belirli bir varlığın (emtia, döviz, menkul kıymet, atın gibi) önceden belirlenmiş bir fiyat ve miktar üzerinden gelecekteki bir tarihte alımı veya satımını öngören sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerde, alım-satıma konu olan varlığın fiyatı, miktarı, özellikleri, teslim yeri, ödeme tarihi ve diğer özel şartlar taraflar arsında kararlaştırılır. Bu nedenle, her forward sözleşme tarafların iradeleri doğrultusunda oluşan özel bir sözleşmedir (Koç, 1999:69). Forward sözleşmeleri her türlü mal ve hizmet için düzenlenebilmesine rağmen, ağırlıklı olarak ürün (mal), döviz ve faiz oranları için kullanılmaktadır (Parlakkaya, 2005:111). Özellikle, işlem hacmi büyük ve kâr marjı küçük işletmelerde, kur risklerine karşı korunmak, büyük bir önem taşımaktadır. Bu sebeple, kur riskini ortadan kaldırmak için, belli bir süre sonra eline döviz geçecek olan ihracatçı, forward sözleşmesi ile belli bir kurdan vadeli döviz satacaktır. Aynı şekilde, belli bir süre sonra ödemede bulunacak olan ithalatçı da forward sözleşmesi ile belli bir kurdan döviz alacaktır. Böylece belli bir süre sonra, ihracatçı eline ne kadar ulusal para geçeceğini, ithalatçı da ne kadar ulusal para ödeyeceğini bilecektir. Böylece, döviz kurları ne kadar değişirse değişsin, hem ihracatçı hem de ithalatçı döviz kuru değişmelerinden korunmuş olacaklardır (Ceylan, 2003:376). Futures Sözleşmeleri Futures sözleşmesi; bir future borsasında, gelecekteki belirli bir tarihte, belirli bir malın, hisse senedinin, borçlanma senedinin ya da yabancı paranın belirli bir miktarının teslimini şarta bağlayan sözleşmelerdir. Futures sözleşmeler, organize olmuş futures piyasalarda ve bu piyasaların garantisi altında yapılmalıdır. Bu durum futures sözleşmesi yapan insanlara sağlanan güvenle bu piyasalardaki işlem hacminin artmasını sağlamıştır. Bu sözleşmelerin en önemli fonksiyonu sözleşme konusu 4
malların fiyatlarındaki düşme veya yükselme risklerine karşı alıcı ve satıcıyı korumalarıdır (Öznacar, 2006:18). Futures sözleşmeleri ile riskten korunma dört ana grup halinde yapılmaktadır. Bunlar döviz futures sözleşmeleri, faiz futures sözleşmeleri, endeks futures sözleşmeleri ve ticari ürün futures sözleşmeleridir. Aşağıda bu sözleşmelere kısaca değinilecektir. Swap Sözleşmeleri Swap, belirli bir miktar ve nitelikteki para, döviz, altın, mali araç, alacak, mal gibi varlıklarla; yükümlülüklerin, önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre, gelecekteki bir tarihte ve banka şeklinde organize olan bir piyasada değiş-tokuşunu kapsamına alan vadeli bir işlem olarak tanımlanabilir (Örten ve Örten, 2001:309). Dar anlamda ve en çok kullanılan şekliyle swapı, banka şeklinde organize olmuş bir piyasada faiz, para ve her ikisinin birlikte değiştirilmesi (değiş-tokuşu) olarak tanımlamak mümkündür (İrtem, 1997:51). Swap işlemlerinin birçok yararı söz konusudur. Bunlar arasında en önemlilerinden biri swapın, işlemi yapan tarafların maliyetini önemli ölçüde azaltmasıdır. Böyle bir fırsat swap işlemine giren tarafların kredi değerliliğinin ve dolayısıyla risklerinin farklı düzeyde olmasından kaynaklanmaktadır. Bir diğer yararı da tarafların vergi yasalarından ve bir takım ekonomik düzenlemelerden kaçınmalarına olanak sağlamasıdır. Bu durum genellikle, swap işlemine giren tarafların farklı ülkelerde olmaları halinde söz konusu olmaktadır (Chambers, 2007:141). Bunların yanı sıra, düşük maliyetli finansman bulmak, yüksek getirili varlıklar elde etmek, faiz ve döviz riskine karşı korunmak, kısa vadeli aktif-pasif 5
yönetim stratejilerini tamamlamak, aracılık ücreti elde etmek gibi faktörler de swap sözleşmelerinin amaçları içerisinde yer almaktadır (Kaygusuz, 1998:49). Yapıları itibariyle swaplar para ve faiz swapı olmak üzere ikiye ayrılır. Genel olarak aynı para birimine dayalı swaplar faiz, farklı para birimine dayalı swaplar kur riskini azaltma amacı taşımaktadır (Tuncel, 1996:28). Para ve faiz swapları dışında paralel borçlar, karşılıklı borçlar, varlık swapları, swap opsiyonları, uzun vadeli forward döviz anlaşmaları, kokteyl swapları, mal swapları gibi kavramlar da swap türleri içinde yer almaktadır. Opsiyon Sözleşmeleri Opsiyon sözleşmesi, belirli miktardaki bir malı, gelecekte belirli bir tarihte, önceden belirlenen bir fiyat üzerinden satın alma ya da satma hakkı veren bir sözleşmedir (Cıngıllı, 1992:21). Opsiyonu satın alan taraf belirli bir fiyat üzerinden söz konusu ürünü satın alma ya da almama keyfiyetini elde etmekte, öte yandan opsiyonu satan taraf, alıcı talep ettiğinde bu ürünü başlangıçta anlaşılmış olan fiyat üzerinden teslim etme yükümlülüğünü üstlenmektedir (Kırım, 1991:38). Görüldüğü gibi opsiyon sözleşmesi alıcısı için bir hak ifade etmekte iken satıcısı için bir yükümlülük ifade etmektedir (Özdemir, 2005:55). Opsiyon sözleşmeleri hem organize piyasalarda hem de borsa dışında işlem görmektedirler. Organize piyasalarda işlem gören opsiyon sözleşmelerinin, standart miktarı, özellikleri, önceden belirlenmiş fiyatları ve belli ödeme günleri bulunmaktadır. Borsa dışında işlem gören opsiyon sözleşmeleri daha çok döviz opsiyon sözleşmeleridir. Bu sözleşmelerde özellikler, miktar, fiyat, belirlenen mal veya finansal araç ve ödeme günleri taraflarca iki taraflı anlaşmayla belirlenir (Toroslu, 2000: 106). 6
Opsiyon sözleşmeleri vadelerine göre Amerikan tipi opsiyon ve Avrupa tipi opsiyon karşımıza çıkmaktadır. Avrupa tipi opsiyonlar, alıcı tarafından sadece vade günü uygulanabilen opsiyonlardır. Amerikan tipi opsiyonlar ise, alıcı tarafından opsiyon süresi içinde herhangi bir günde veya vadesinde uygulanabilen opsiyonlardır (Kırım, 1991:39). Bunun yanı sıra, opsiyon sözleşmeleri temel olarak, satınalma ve satma opsiyonu olarak ikiye ayrılmaktadır (Parlakkaya, 2005:143). BÖLÜM 2. TÜREV ÜRÜNLER VE MUHASEBELEŞTİRMESİ Türev ürünler ile ilgili kazanç ve kayıpların kayda alınmasında ihtiyatlılık, gelir ve giderlerin ilgili oldukları dönemle ilişkilendirilmesinde dönemsellik, mali olaylara ilişkin muhasebe kayıtlarının yapılmasında özün önceliği kavramlarından yararlanılmaktadır (Örten ve Örten, 2001:23). Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde, genelde finansal araçların bilançoda gösterilmesi ve finansal borçların açıklanması ile ilgili 32, finansal araçların kayıtlanması, değerlemesi ve finansal bilgilerin açıklanması ile ilgili 39 nolu Uluslararası Muhasebe Standartları; özelde, Sermaye Piyasası ve Vergi Mevzuatı, Maliye Bakanlığı Tek Düzen Muhasebe Sistemi göz önünde bulundurulmaktadır (Örten ve Örten, 2001:23). Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Forward sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesine yönelik iki yaklaşım söz konusudur. Bunlardan biri forward sözleşmelerini bilanço dışında tutmak, diğeri de forward sözleşmeyi bilançoya dahil etmektir. Söz konusu yaklaşımlar aşağıda incelenecektir. 7
Forward Sözleşmelerini Bilanço Dışında Bırakmak Bu yaklaşıma göre forward sözleşmeler, sözleşmeye taraf olanları sözleşmede belirtilen vade sonunda belirli bir varlığı belirli bir fiyattan satın alma veya satmakla zorunlu tutan anlaşmalar olduğu kabul edilir. Bu yaklaşıma göre forward sözleşmeler genel ilke olarak bilanço dışında tutulmalıdır ve Nazım Hesap larda iz bedeliyle muhasebeleştirilmelidir (Parlakkaya, 1999:131). Forward sözleşmelerinin bilanço dışında tutulmasını benimseyen yaklaşımın savunucuları, sözleşmede belirtilen anaparanın varsayımsal olduğunu, bu nedenle gerçek anlamda bir borç alacak ilişkisi olmadığını, bundan dolayı da nazım hesapların kullanılmasını belirtirler. Ayrıca, bu tür sözleşmelerin ısmarlama yapıldığında takas edilmesinin mümkün olmadığını, ciro edilemediğini, ciro edilemediği için de bir piyasasının oluşmayacağını, forward sözleşmesine ilişkin kesin kazanç ve kaybın ancak vade sonunda ortaya çıkabileceğini belirterek, sözleşme süresi boyunca düzeltme işlemi yapılmayacağını ifade etmektedirler. Hatta bu tür sözleşmeler için kumar oynamaktan farklı değildir ifadesi kullanılmaktadır (Tenker, 1999:367). Örnek: XYZ işletmesi ekmek üretmektedir. Un fiyatlarının gelecek 6 ay içinde artacağını tahmin etmektedir. Fiyatlar arttığında ekmek fiyatlarını sabit tutup rakiplerine karşı üstünlük sağlamak istemektedir. Bu nedenle gelecekte alacağı unun fiyatını şimdiden garantilemeyi amaçlamaktadır. Kendisine un satışında bulunan bir fabrikayla anlaşarak 30 Mart 2008 de 1 kg unun fiyatını 3 TL üzerinden garantilemek istemektedir. 10 ton üzerinden yapılan sözleşmenin yapıldığı gün (15 Eylül 2007) 1 kg un = 2,5 TL dir. 30 Mart 2008 de un teslim alınmıştır, unun kg piyasa fiyatı 3,25 TL dir. 8
Forward sözleşmelerinin bilanço dışında tutulmasını benimseyen yaklaşıma göre bu işleme ilişkin muhasebe kaydı şöyle olacaktır: 15.10.07 956 FORWARD DAN BORÇLULAR 957 FORWARD DAN ALACAKLILAR 30.000 * 30.000 Muhasebe kaydından da anlaşılacağı gibi forward sözleşmesinin konusu olan 10 ton unun teslim tarihindeki fiyatı üzerinden nazım hesaplara kayıt yapılmış ve söz konusu sözleşme, bilanço dışında tutulmuştur. Sözleşme konusu olan malın teslim tarihinde, normal mal alış kaydı yapılacaktır. Forward Sözleşmelerini Bilançoya Dahil Etmek Forward sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesindeki ikinci yaklaşım, bu sözleşmeleri bilançoya dahil etmektir. Bu yaklaşıma göre forward sözleşmeler bir satın alma hakkı (varlık) ve bir bedel ödeme yükümlülüğü (borç) olarak kayıtlara alınabilmelidir. Sözleşme konusu enstrümanın piyasa değerindeki değişmeler de finansal raporlarda dipnot olarak açıklanmalıdır. Dönem içinde meydana gelen fiyat değişmeleri dikkate alınmamalıdır. Fakat piyasa fiyatında önemli düşüşler söz konusu olursa ya da düşüşler bekleniyorsa muhtemel zararlar için ihtiyatlılık kavramı gereği karşılık ayrılmalıdır. Vade sonunda ortaya çıkan kesin kâr veya zarara göre karşılığın iptal kaydı yapılabilir (Kaygusuz, 1998:35-36). 15.10.07 * Burada sözleşmede belirtilen tutar nazım hesaplara alınmıştır. Bunu iz bedeliyle muhasebeleştirmek de mümkündür. Bkz. PARLAKKAYA, s.131. 9
136 DİĞER ÇEŞİTLİ ALACAKLAR 336 DİĞER ÇEŞİTLİ BORÇLAR Sözleşmenin kayda alınması 30.000 30.000 30.03.08 150 İLK MADDE MALZ. STOK 136 DİĞER ÇEŞİTLİ ALACAKLAR Sözleşme konusu malın teslim alınması 30.03.08 30.000 30.000 336 DİĞER ÇEŞİTLİ BORÇLAR Sözleşme konusu mal bedelinin ödenmesi 30.000 30.000 Yukarıda yapılan muhasebe kaydından da anlaşılacağı gibi, sözleşmenin yapıldığı anda, hem alıcının hem de satıcının hiçbir kazanç ve kaybı yoktur. Yani sözleşme değeri sıfırdır. Kazanç ya da kayıp, malın teslim edilmesinde ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla sözleşmenin değerini etkileyen en önemli etken malın piyasa fiyatıdır. Yukarıdaki örnekte de un alıcısı ekmek üreten firma, undaki (32.500-30.000) 2.500 TL lik fiyat artışından korunmuştur. 10
Future Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Future işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde alıcı açısından borsa üyelik aidatının ödenmesi, aracı kurum komisyonunun ödenmesi, ön teminatın (başlangıç marjı) ödenmesi, alış veya satış sözleşmesinin satın alınması, günlük hesaplamaların (hesap mutabakatının) gerçekleştirilmesi, sözleşme konusu yükümlülüğün vade sonunda yerine getirilmesi, ön teminatın geri alınması, alış veya satış sözleşmesine ait kaydın iptal edilmesi, future sözleşmeleriyle ilgili diğer mali olaylara ait kayıtlar gibi işlemler yapılabilmektedir. İşletme, bir aracı kurumla gelecek sözleşmesi düzenler ise aracı kuruma başlangıç marjı olarak sözleşme değerinin belli bir yüzdesini yatırır. (Eğer işletmenin borsada koltuğu var ise, yani borsada üye ise, aracı kurum yerine doğrudan işlem yapar ve marjın ödenmesini takas odasına yapar). Marjın tutarı işlemenin kayıtlarına aktif olarak yansır. Future sözleşmeleri bilanço dışı hesaplar olarak tanımlandığı için alınan ya da satılan future sözleşmeleri, düzenlendiği gün nazım hesaplara kaydedilmelidir (Kaygusuz, 1998:58). Örnek: İplik üretimi konusunda faaliyet gösteren M firması, pamuk fiyatlarının yükseleceğini tahmin etmekte olup, 6 aylık pamuk future sözleşme satın almak istemektedir. Borsa üyelik aidatını daha önce ödeyerek gerekli muhasebe kayıtlarını yapmış olan bu firma, K Aracı Kurumuna başvurarak future işlemi için gerekli olan 200$ komisyon ve 200$ başlangıç teminatını peşin olarak ödemiştir. Aracı kurum, M firmasından aldığı emir doğrultusunda bir adet 6 ay vadeli pamuk future sözleşmesini 20.000$ dan satın almış ve durumu M firmasına bildirmiştir. 11
olmuştur ** : Pamuk future sözleşmesinin 6 aylık ortalama fiyat değişimleri şöyle T 0 Ayı T 1 Ayı T 2 Ayı T 3 Ayı T 4 Ayı T 5 Ayı T 6 Ayı 20.000 22.000 24.000 21.000 18.000 18.000 18.000 *** alacaktır **** M firması future işleminden ortaya çıkan kârı veya zararı aylık olarak kayda ** Sözleşme fiyat değişiklikleri günlük olarak belli olmakta ve kar zararla ilgili olarak günlük mutabakat sağlanmaktadır. Tekrarı önlemek ve kolay anlaşılmasını sağlamak amacıyla örnekte aylık ortalama fiyatlar esas alınmıştır. *** İşlemleri uzatmamak amacıyla örnekte 5. ve 6. aylarda fiyat değişmesinin olmadığı kabul edilmiştir. **** Muhasebe kayıtlarının günlük olarak yapılması daha anlamlıdır. İşlemleri tekrarlamamak amacıyla örnekte aylık kayıtlama yapılması öngörülmüştür. 12
Future Kontrat Alıcısının Kaydı 126 TEMİNAT VE DEPOZİTOLAR 200 200 Başlangıç teminatının yatırılması 653 KOMİSYON GİDERLERİ 200 200 Alış komisyonunun ödeme kaydı 956 FUTURE İŞL. BORÇLULAR 957 FUTURE İŞL. ALACAKLILAR 20.000 20.000 127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR 380 GELECEK AYLARA AİT GELİR. 2.000 2.000 Kontrat fiyatındaki 2000 TL lık artışın kaydı (T1 Ayı) 127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR 380 GELECEK AYLARA AİT GELİR. 2.000 2.000 Kontrat fiyatındaki 2000 TL lık artışın kaydı (T2 Ayı) 13
180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR 3.000 3.000 Kontrat fiyatındaki 3000 TL lık azalışın kaydı (T3 Ayı) 180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR 3.000 3.000 Kontrat fiyatındaki 3000 TL lık azalışın kaydı (T4 Ayı) T 5 ve T 6 aylarında değişme olmadığı için herhangi bir kayda gerek yoktur. Vade sonunda pamuğun teslim alınması ve kar zararın tespit edilmesine yönelik kayıtlar şöyle olacaktır: 380 GELECEK AYLARA AİT GELİRLER 659 DİĞER OL. GİDER VE ZARARLAR 180 GEL. AYLARA AİT GELİRLER Gelecek aylara ait gelirlerle gelecek yıllara ait giderlerin kapatılması ve kontrattan oluşan kar zararın hesaplara alınması 4.000 2.000 6.000 957 FUTURE İŞL. ALACAKLILAR 956 FUTURE İŞL. BORÇLULAR 20.000 20.000 Nazım hesaplara alınan sözleşme kaydının iptali 14
150 İLK MADDE MALZ. STOKLARI 191 İNDİRİLECEK KDV 20.000 3.000 23.000 Sözleşmesi yapılan pamuğun teslim alınması Future Kontrat Satıcısının Kayıtları 956 FUTURE İŞL. BORÇLULAR 957 FUTURE İŞL. ALACAKLILAR 20.000 20.000 180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR. 2.000 2.000 Kontrat fiyatındaki 2000 TL lık artışın kaydı (T1 Ayı) 180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR. 2.000 2.000 Kontrat fiyatındaki 2000 TL lık artışın kaydı (T2 Ayı) 127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR 380 GEL. AYLARA AİT GELİRLER 3.000 3.000 Kontrat fiyatındaki 3000 TL lık azalışın kaydı (T3 Ayı) 15
127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR 380 GEL. AYLARA AİT GELİRLER 3.000 3.000 Kontrat fiyatındaki 3000 TL lık azalışın kaydı (T4 Ayı) T 5 ve T 6 aylarında değişme olmadığı için herhangi bir kayda gerek yoktur. Vade sonunda pamuğun teslim alınması ve kar zararın tespit edilmesine yönelik kayıtlar şöyle olacaktır: 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR 127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR 4.000 2.000 6.000 Alacak ve borçların mahsup edilmesi ve kalan alacağın tahsili 380 GELECEK AYLARA AİT GELİRLER 180 GELECEK YILLARA AİT GİDER 649 DİĞ. OL. GELİR VE KARLAR Gelecek aylara ait gider ve gelirlerin kapatılması ve farkın kar veya zarara alınması 6.000 4.000 2.000 957 FUTURE İŞL. ALACAKLILAR 20.000 16
956 FUTURE İŞL. BORÇLULAR 20.000 Sözleşmenin sona ermesi ve nazım hesap kaydının iptali 600 YURTİÇİ SATIŞLAR 391 HES. KDV 23.000 20.000 3.000 Sözleşmesi yapılan pamuğun teslim edilmesi 621 SATILAN TİC. MAL MALİYETİ 153 TİCARİ MALLAR 14.000 14.000 Teslimi yapılan pamuk maliyetinin SMM ye aktarılması Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Swap sözleşmeleri ile işletme değişik amaçları hedeflemektedir. Düşük maliyetli finansman bulmak, yüksek getirili varlıklar elde etmek, faiz ve döviz riskine karşı korunmak, kısa vadeli aktifpasif yönetim stratejilerini tamamlamak, aracılık ücreti elde etmek ve spekülasyon yapmak bu amaçların başlıcalarıdır. Çok çeşitli swap işlem türleri olmasına rağmen her bir tür için uygulanan muhasebeleştirme politikası aynıdır. Daha önceki türev ürünlerin muhasebe esaslarında belirtilen muhasebe ilkeleri swap için de geçerlidir. Swap sözleşmelerinin opsiyon ve gelecek sözleşmelerinden farklı olarak kendine özgü bir niteliği vardır. Swap sözleşmesi kullanan işletme, maliyetlerinin bir kısmını diğer işletme ile swap 17
eder. Bu sonuç olarak hem kar ve zarar hesabının hem de bilançonun incelenmesini gerektirir (Kaygusuz, 1998:49). Swap işlemlerine ait mali olayları şu şekilde özetlemek mümkündür: Swap sözleşmesinin kayda alınması Yabancı paraların swapı (değiş tokuş edilmesi) Faiz giderlerinin tahakkuk ettirilmesi ve ödenmesi Faiz gelirlerinin tahakkuk ettirilmesi ve tahsili Swap konusu ana paraların iadesi Swap sözleşmesine ait kaydın iptal edilmesi Swap sözleşmesiyle ilgili diğer mali olayların kayda alınması. Aşağıda para swapı ve faiz oranı swapı uygulaması örneği yapılmıştır. Yapılan uygulamadaki hesaplar tekdüzen muhasebe sisteminde yer alan hesaplar olup, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri göz önünde bulundurulmuştur. Para Swapı Örnek Uygulaması 1 V Firmasının 2 aylık ihracat programı şöyledir: 1. 3. 2000 tarihinde Almanya ya 5000 DM 31. 4. 2000 tarihinde Amerika ya 4000 USD Bu firma 1. 3. 2000 tarihinde 5000 DM lik ihracatı gerçekleştirmiş ve bedelini 15.3. 2000 tarihinde tahsil etmiştir. İhracatın gerçekleşme ve bedelinin tahsil edilme tarihlerinde 1 DM = 28.310 TL dir. Amerika ya yapmayı planladığı ihracatın gerçekleştirilebilmesi için ilk madde ve malzeme ithalatı yapmak isteyen firma USD ye ihtiyaç duymaktadır. 1 http:www.odevindir.netodevdetay.asp?id=49&odevid=11284 Erişim Tarihi:10.10.2008 18
V firması 20.3. 2000 tarihinde 1.000 USD lik ihracat avansı vermiş ve 15.4. 2000 tarihinde kalan borcunu nakden ödeyerek 2.000 USD lik ilk madde malzemeyi teslim almıştır (avansın verildiği tarihte bir USD nin TL kuru 41.304 TL dir. İlk madde ve malzemenin teslim alındığı tarihte 41.600 TL dir.) V firması Y firması ile 15.3.2000 tarihinde 31.4.2000 vadeli bir swap anlaşması imzalamıştır. Anlaşmaya göre V firması Y firmasına 5.000 DM verecek, Y firmasından 3.433, 594 USD alacak; DM için %18, USD için %15 faiz oranı üzerinden faiz hesaplanacaktır. V firması USD aldığı için USD olarak hesaplanan faizin TL karşılığını Y firmasına, Y firması ise almış olduğu DM için hesaplanan DM faizinin TL karşılığını V firmasına her ayın sonunda karşılıklı olarak ödeyeceklerdir. V firması Amerika ya 4.000 USD lik ihracatı 28.4.2000 tarihinde gerçekleştirmiştir ve ihracat bedeli 30. 4. 2000 tarihinde tahsil edilmiştir. Mukaveledeki özel hükme göre vade sonunda anaparalar karşılıklı olarak iade edilecektir. 1.3.2000 tarihi ile 30.4.2000 tarihleri arasında DM kurunda değişiklik olmamıştır. Yani her iki tarihte de 1 DM = 28.310 TL dir. 19
1.3.2000 120 ALICILAR 601 YURTDIŞI SATIŞLAR 141.550.000 141.550.000 5000 DM tutarındaki ihracatın kaydı 5000 x 28.310 TL 15.3.2000 120 ALICILAR 141.550.000 141.550.000 İhracat bedelinin tahsili 5000 DM x 28.310 TL 15.3.2000 962 SWAP İŞLEMİNDEN BORÇLULAR 963 SWAP İŞLEM. ALACAKLILAR 141.550.000 141.550.000 Swap sözleşmesinin nazım hesaplara kaydedilmesi 15.3.2000 141.550.000 100. 02 USD Kasası (3.433, 594) 141.550.000 100.01 DM Kasası (5.000 DM) Swap sözleşmesi gereği anaparanın değiştirilmesi 20.3.2000 159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLARI 41.300.000 41.300.000 20
İthalat için verilen sipariş avansının kaydı (1000$x41.300) 15.4.2000 150 İLK MADDE VE MALZAME * 191 İNDİRİLECEK KDV 159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLAR İthal edilen ilk madde malzemenin teslim alınması ve avans mahsubunun yapılması sonucunda kalan kısmın ödenmesi 31.03.2000 82.900.000 12.435.000 41.300.000 54.035.000 780 FİNANSMAN GİDERLERİ 191 İNDİRİLECEK KDV Swap sözleşmesi gereğince USD nin Mart dönemi faiz giderinin ödenmesi 1.779.034 266.855 2.045.889 4.634,146 x (0.1512)= 57,927 USD 57,927 USD x 41.450 TL=1.779.034 31.03.2000 642 FAİZ GELİRLERİ 391 HESAPLANAN KDV 2.594.658 2.256.225 338.433 * 41.300.000 + 1000 USD x 41.600 = 82.900.000TL 21
Swap sözleşmesi gereğince Mart dönemine ait DM faiz gelirinin tahsil edilmesi 5.000 DM x (0.1812)=75 DM 75 DM x 30.038 TL = 2.256.225 TL 28.4.2000 120 ALICILAR 601 YURTDIŞI SATIŞLAR 168.000.000 168.000.000 K Firmasına yapılan 4.000 USD tutarındaki ihracatın kaydı 4.000 USD x 42.000 = 168.000.000 30.04.2000 120 ALICILAR 168.000.000 168.000.000 K Firmasına yapılan 4.000 USD lık ihracatın tahsili 4.000 USD x 42.000 = 168.000.000 30.04.2000 656 KAMBİYO ZARARI 2.660.948 141.550.000 100.02 DEM KASASI (4.000 DM) 144.219.948 100.01 USD KASASI (3.433,594) Swap sözleşmesi gereği anaparanın iadesi 30.4.2000 22
780 FİNANSMAN GİDERLERİ 191 İNDİRİLECEK KDV 1.802.640 270.396 2.073.036 Swap sözleşmesi gereği ödenen USD faizi 3.433, 594 USD (0.1512)= 42,920 USD 42,920 USD x 42.000 TL =1.802.640 TL 30.4.2000 642 FAİZ GELİRİ 391 HESAPLANAN KDV 2.716.875 2.362.500 354.375 Swap sözleşmesi gereği tahsil edilen DM faiz gelirinin kaydı 5000 DM (0.1812) = 75 DM 75 DM x 31.500 = 2.362.500 TL 30.4.2000 963 SWAPTAN ALACAKLILAR 962 SWAPTAN BORÇLULAR 141.550.000 141.550.000 Swap sözleşmesinin sona ermesi 23
Faiz Oranı Swapı Örnek Uygulaması 2 Kredi değeri düşük olan E firmasına bir kredi kurumu tarafından %11 sabit faizli ya da LIBOR + 1 değişken faizli 20.000 USD tutarında 6 ay vadeli bir kredi teklifi yapılmıştır. E firması sabit faizli krediyi tercih etmiştir. Kredi değeri daha yüksek olan F firması ise aynı miktar ve aynı vadeli bir krediyi LIBOR + ½ değişken faiz ya da %9,25 sabit faiz üzerinden sağlama olanağına sahiptir. Bu firma da değişken faizli krediyi tercih etmiştir. Bu iki firma bir banka aracılığı ile faiz oranı swapı anlaşması yapmışlardır. Anlaşmaya göre E firmasının faiz yükü F firması, F firmasının faiz yükü E firması tarafından ödenecektir. LIBOR faiz oranı % 9,50 dir. Yapılan anlaşmaya göre taraflar bankaya %1 oranında komisyon ödeyeceklerdir. Krediler 1.1.1994 de alınmış olup, faiz hesaplamaları iki günlük ek valör de dikkate alınarak 2.7.1994 de yapılacak ve ödemeler gerçekleştirilecektir. Yukarıdaki örneğe göre faiz oranı alıcısının durumunda olan F firmasının muhasebe kayıtları şöyle yapılacaktır: 2 http:www.odevindir.netodevdetay.asp?id=49&odevid=11284 Erişim Tarihi:10.10.2008 24
141.550.000 100. 02 USD Kasası (3.433, 594) 141.550.000 100.01 DM Kasası (5.000 DM) Swap sözleşmesi gereği anaparanın değiştirilmesi 159 VERİLEN SİPARİŞ AVANSLARI İthalat için verilen sipariş avansının kaydı (1000$x41.300) 41.300.000 41.300.000 Dolar Kasası 300 BANKA KREDİLERİ 20.000$X35.000 TL kur üzerinden USD kredisi alınması 700.000.000 700.000.000 962 SWAPTAN BORÇLULAR 963 SWAPTAN ALACAKLILAR 20.000$ 20.000$ Swap sözleşmesinin kayda alınması 25
Faiz swapı olduğu için anaparalar değiştirilmiyor 780 FİNANSMAN GİDERLERİ 191 İNDİRİLECEK KDV 70.300.000 10.545.000 80.845.000 (20.000 X 9,25) 38.000 TL = 70.300.000 F firmasının sabit faiz üzerinden hesaplanan faizi ödemesi 649 DİĞ. FAAL. OL. GELİR KAR. 391 HESAPLANAN KDV 87.400.000 76.000.000 11.400.000 (20.000 X 9,50+12) 38.000 TL = 70.300.000 E firmasının sabit faiz üzerinden hesaplanan faizi tahsil 653 KOMİSYON GİDERLERİ 7.600.000 7.600.000 Aracı bankaya komisyon ödenmesi 26
963 SWAPTAN ALACAKLILAR 962 SWAPTAN BORÇLULAR 20.000$ 20.000$ Swap sözleşmesinin iptal edilmesi Option Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Opsiyon sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesinde genel muhasebe ilkeleri esas alınmaktadır. Opsiyona ilişkin muhasebe uygulamaları genelde future işlemlerine benzemektedir. Bu sözleşmelerin nasıl kayıtlara geçirileceğine dair ilke tahakkuk ilkesi dir (Kaygusuz, 1998:43). Örnek: Bir Türk firması olan Z firması bir ABD firmasından bir dolarlık ithalat yapmış ve ithalat bedelinin 5 ay sonra ödenmesi kararlaştırılmıştır. Z firması 5 ay sonra doların yükseleceğini tahmin etmektedir. Bu nedenle kur riskini ortadan kaldırmak amacıyla, cari kur üzerinden 5 ay vadeli bir option sözleşmesi satın almıştır. Ödenen aracı kurum komisyonu 500 TL, option primi 500 TL dir. Takas odasına yatırılmak üzere aracı kuruma ödenen başlangıç teminatı 2.150 TL dir. Bir dolara ait cari mukavele ve ortalama kurların aylık dönemlerdeki durumları aşağıdaki gibidir: Cari kur Kullanım kuru T1 dönemindeki kur T2 dönemindeki kur 21.500 TL 21.500 TL 22.000 TL 22.500 TL 27
T3 dönemindeki kur T4 dönemindeki kur T5 dönemindeki kur 21.750 TL 20.500 TL 22.000 TL Alıcının Muhasebe Kayıtları 653 KOMİSYON GİDERLERİ 191 İNDİRİLECEK KDV 500 75 575 Aracı kurum komisyonunun ödenmesi 659 DİĞER OLAĞAN GİD. VE ZARARLAR 191 İNDİRİLECEK KDV. 500 75 575 Option priminin ödenmesi 126 VERİLEN DEP. VE TEMİNATLAR 2.150 2.150 Başlangıç teminatının ödenmesi 960 OPTİON İŞLEMİNDEN BORÇLULAR 961 OPS. İŞLEMİ. ALACAKLILAR 21.500 21.500 28
Option alış kontratının kaydı 127 DİĞER TİC. ALACAKLAR 649 FAAL. İLG. DİĞ. OL. GEL. KAR. 500 500 T1 döneminde oluşan karın kaydı 127 DİĞER TİC. ALACAKLAR 649 FAAL. İLG. DİĞ. OL. GEL. KAR. 500 500 T2 döneminde oluşan karın kaydı 659 DİĞ. OL. GİD. VE ZARARLAR 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR. 750 750 T3 döneminde oluşan zararın kaydı 659 DİĞ. OL. GEL. GİD. VE ZARARLAR * 250 * Alıcının zararı ödediği primle sınırlı olduğundan T4 dönemindeki zararı 1.250 TL değil, (T3-T4= 21.750 20.500 = 1.250), opsiyon işlemi nedeniyle T1 döneminde elde ettiği 500 TL, T2 döneminde elde ettiği 500 TL karların toplamı olan 1.000 TL den T3 dönemindeki 750 TL zararın çıkarılması ile bulunan 250 TL olmuştur. 29
329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR 250 T4 döneminde oluşan zararın kaydı 329 DİĞER TİCARİ BORÇLAR 127 DİĞER TİCARİ ALACAKLAR Fiyat farkından kaynaklanan alacak ve borç hesaplarının mahsubu 1.000 1.000 126 VERİLEN DEP. VE TEMİNATLAR 2.150 2.150 Başlangıç teminatının geri alınması 961 OPTİON İŞLEM. ALACAKLILAR 960 OPTİON İŞLM. BORÇLULAR. 21.500 21.500 Option alış kontratının nazım hesaplardan çıkarılması Yukarıda yapmış olduğumuz alıcının kayıtlarının tersi de satıcının kayıtları olacağından ayrıca muhasebe kaydı yapmaya gerek duyulmamıştır. 30
Cap (Faiz Tavan) ve Floor (Faiz Taban) Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Cap ve floor sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesine etki eden özellikler şunlardır (Tenker, 1999:371-372). Bu finansal araçlarla ilgili işlemler tezgah üstü işlemleri olarak yapılır, bu nedenle bir depozit yatırılması söz konusu değildir. Bu finansal araçların da intrinsic ve time değerinden söz edilebilir. Bilindiği gibi intrinsic değeri bu sözleşmelerin kullanılacağı andaki değeri ile sözleşmede konu edilen değer arasındaki farktır. Time değeri ise bu sözleşmelerin fiyatının zaman içinde olumlu yönde hareket ederek daha değerli olmasını sağlayan değerdir. Bu araçların keşidecisinin potansiyel kârı tahsil edilen prim olurken, riski sınırsızdır. Buna karşılık bu araçları satın alanın zararı, ödediği prim kadardır. Kârı ise sınırsızdır. Keşideciye ödenen primler geçici bir hesapta tutulmalı ve borcun vadesi ile orantılı olarak amorti edilmelidir. Cap (Faiz Tavan) Sözleşmesi Uygulama Örneği: A İşletmesi B Bankasından değişken faizli 90.000 TL tutarında uzun vadeli bir kredi almıştır. Kredi faizlerinin yükseleceğini düşünen bu işletme, C Bankasından bir faiz tavan sözleşmesi satın almıştır. Sözleşmenin yapıldığı tarihteki değişken faiz oranı %80 dir. Faiz tavan sözleşmesi aşağıdaki konuları kapsamına almaktadır. Sözleşme Tarihi : 1.6.2008 Temel Alınan Endeks Vade : 6 aylık Hazine Bonosu Faizi : 3 yıl 31
Hesaplaşma Sıklığı : 6 ay Tavan Faiz Oranı : % 85 Prim Oranı : %0,6 İlk altı aylık dönem sonunda hazine bonosu faiz oranındaki değişikliklere ilişkin varsayımlar şöyledir. a) Faiz oranı %70 e inmiştir. b) Faiz oranı %95 e çıkmıştır. Bu varsayımlara göre A işletmesinin faiz tavan sözleşmesi ile ilgili durumunu inceleyelim. a) Bu varsayıma göre, faiz tavan sözleşmesindeki hazine bonosu faiz oranı %85, cari piyasadaki hazine bonosu faiz oranı %70 dir ve sözleşme hükmünü yerine getirmede alıcının lehine bir sonuç söz konusu değildir. Sözleşmeye uymanın ve %85 oranında faiz ödemenin kendisine %15 oranında daha fazla (%85-%70= %15) faiz yükü getirmesi nedeniyle, alıcı sözleşmeye uymayacak ve cayma hakkını kullanacaktır. Bu duruma göre alıcının zararı ödediği primi oluşturan 540 TL (90.000 x %0,6 = 540) kadar olacaktır. b) Bu varsayıma göre ilk altı aylık dönem sonunda değişken faizin hesaplanmasına dayanak teşkil eden hazine bonosu faiz oranında %15 lik (%95-%80= %15) bir artış olmuştur. Cari faiz oranları arasındaki fark %15 ise de, faiz tavan oranı %85 olan bir sözleşme satın alması nedeniyle alıcı durumunda olan A işletmesi, bu artışın sadece %5 lik kısmını üslenecek, geri kalan ve piyasa faiz oranı ile sözleşme faiz oranı arasında işletme lehine bir sonuç yaratan %10 luk (%95-%85= %10) kısmını ise C Bankası karşılayacaktır. 32