İLK MEDENİYET MERKEZLERİNDE TEKNOLOJİ, FİNANS VE BANKACILIK TECHNOLOGY, FINANCE AND BANKING IN THE FIRST CENTERS OF CIVILIZATION MEHMET ÇELİKPENÇE 1 Sabahattin Zaim Üniversitesi ÖZET İnsanlık tarihi boyunca, geçmişten günümüze kadar uzanan zaman içerisinde, çeşitli uygarlıklar ve medeniyetler hüküm sürmüştür. İlk medeniyet merkezlerinde teknolojinin gelişimi birlikte sermaye birikimine bağlı olarak finans ilişkileri ve sosyal yaşam de gelişmeye başlamıştır. Bu zaman dilimi içerisinde meydana gelen olaylar günümüz bankacılık sistemin oluşmasında etki sağlamıştır. İlk medeniyet merkezlerindeki teknoloji, finans ve bankacılık ilişkileri detaylı olarak incelendikten sonra bu ilişkilerin günümüz teknoloji, finans ve bankacılık alanlarına olan yansımaları bu çalışmanın konusunu oluşturacaktır. Anahtar Kelimeler: Teknoloji, Bankacılık, İlk Medeniyetler, Ekonomi ABSTRACT Throughout human history, ranging from the past to the present time period, various cultures and civilizations ruled. With the help of development in technology, financial relationships and social life began to improve depending on capital accumulation. Events that occurred during this time period have provided effect to the formation of the present-day banking system. In this article, after examining technology, finance and banking relationships in the first centers of civilization in detail, the reflections of these relations on the present technology, banking and financial system will be the subject of this study. Key Words: Technology, Banking, First Civilizations, Economy 1 Bu makale İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Ekonomisi ve Uluslararası Finans Doktora Programı Finans Tarihi dersi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet BULUT tarafından verilen araştırma projesi kapsamında Doktora öğrencisi Mehmet ÇELİKPENÇE tarafından hazırlanmıştır. mcelikpence@albarakaturk.com.tr
GİRİŞ Tarih boyunca yazının icadı ile başlayan ve günümüze kadar geçen süre içerisinde birçok medeniyetler yer almıştır. İlk medeniyet merkezleri olarak Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan Mezopotamya adı verilen bölge ile Mısır da yer alan Nil Vadisi civarlarında bu medeniyetler hüküm sürmüştür. Birçoğunun doğal afetlere, kuraklık gibi dış etkenlere karşı yapısı kırılgan olduğundan ömürleri kısa olmuştur. İlk medeniyet merkezleri, Mezopotamya ile Mısır da Nil bölgesinin iklim koşullarının ve tarımın elverişli olması nedeniyle bu bölgelerde yaygınlaşmış ve ilk şehirleşmelere öncelik etmişlerdir. Akdeniz in doğu ucundan başlayıp Kuzey Irak, Suriye, Fırat ve Dicle vadilerini kapsayacak şekilde Basra körfezine uzanan Bereketli Hilal bölgesinde tarım faaliyetleri gelişmiştir. Tarım faaliyetlerinin artması ile birlikte, daha elverişli ve hızlı tarımın yapılması amacıyla teknik olarak yenilikler meydana gelmiştir. 1. İLKÇAĞ MEDENİYETLERİNDE TEKNİK GELİŞMELER İlk medeniyetlerde teknik alanda zaman içerisinde gelişmeler meydana gelmiştir. Bu dönemlerde ortaya çıkan en önemli teknik ilerlemeler yazının icadı, bakırın eritilmesi ve dökülmesi, hayvan gücünün saban ve tekerlekli araçlara koşulması, yelkenli gemilerin ve tekerleğinin bulunmasıdır. Teknik alandaki uzmanlaşma verimlilik artışı ile teknolojik gelişmeyi beraberinde getirmiştir. Bir alandaki teknolojik ilerlemenin yeni gelişmeleri de teşvik ettiğine dair pek çok örnek verilebilir. Nuh tufanı ile göçebe hayattan yerleşik hayata geçişle birlikte deri çadırlar yerini kurutulmuş toprak tuğlalardan yapılmış evlere bırakmıştır. Tuğla yapımı ise çömlekçiliğin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Daha sonra bulunan tekerlek ile de taşıma araçlarında yararlanılmıştır. (Güran, 2013, s. 12). İlk medeniyet merkezlerinde maddeye şekilde verme olarak karşımıza çıkan teknoloji sayesinde ok, kalkan ve kılıç yapımı ile birlikte bu araçları kullanan medeniyetler teknolojik üstünlük sağlayarak diğer uyarlıklara karşı güç elde etmişlerdir. 2
Kuran da yüce Allah ın (c.c.) insanlara imtihan için faydasına sunduğu tüm nesnelerin (Teknolojik araç ve gereçlerin) değerinin bilinmesi gerektiği anlatılmaktadır ve nitekim şöyle buyurulmaktadır: Şüphesiz biz peygamberlerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde kitabı ve ölçüyü indirdik. Biz demiri de indirdik ki onda büyük bir kuvvet ve insanlar için faydalar vardır. Bu, Allah'ın dinine ve peygamberlerine görmeden yardım edenleri belirlemesi içindir. Şüphesiz Allah kuvvetlidir, daima üstündür. 2 Bu ayette yer alan demirin, yani yeryüzündeki madenlerin önemi vurgulanmaktadır. 2- MAL MUBADELESİ VE FİNANS İlk medeniyet merkezlerinde tarımdaki üretim ile birlikte teknolojik gelişmelere paralel olarak mal alış verişini sağlayan değişme, değiştirme anlamına gelen mübadele kavramı ortaya çıkmıştır. İlk önceleri mal ile mal mübadelesi yapılırken, daha sonra paranın bulunması ile birlikte mal-para-mal mübadelesi yapılmaya başlanmıştır. Önceleri vergi ödemelerinde ve ticari alışverişlerde tahsilat tahıl ürünleri karşılığı ile yapılırken, para ve benzeri değerli şeylerin mübadele aracı olarak kullanılması daha sonraları meydana gelmiştir (Claessen & Skalnik, 1978). Kentleşme olgusuyla birlikte dini yapılar (tapınaklar) Mezopotamya da ekonomik etkinliğin odağında yer almış, bir tapınak ekonomisi oluşmuştur. Tapınak, sadece tarımı, hayvancılığı ve el sanatlarını değil, aynı zamanda ticareti de denetim altında tutan, hammadde sağlayan büyük ekonomik bir birim olarak yerini almıştır. Tapınaklar büyük toprak sahibi konumundaydı ve topraklarında ortakçılar ve yanaşmalar çalışırdı (Nissen, 2004). Bu nedenle ticaretin yapıldığı ilk merkezleri olarak anılmaktadır. 2 Hadid 57/25. 3
Mezopotamya da ilk uygarlıklarda tapınaklar ile birlikte banklarda da kayıtlı para mal mübadelesi yapılmıştır. Mezopotamya da mübadele ticareti gümüş esasına göre yapılıyordu, fakat gümüş esası da tahıla dayanıyordu. 1 GUR (120 litre) tahılın (arpa) karşılığı= 1 şekel (8 gram) gümüş idi (Ildız, 2013, s. 19). Roma da bulunan Juno Moneta tapınağında M.Ö. 269 lu yıllarda tarihteki ilk gümüş madeni para basımı gerçekleşmiştir. Zamanla Moneta dan money ve mint sözcükleri türetilmiştir ve daha sonra M.Ö 180 yıllarında ise Roma sikkeleri basılmıştır. (Bernstein, 2008, s. 55) Roma nın altın parası Aureus, gümüş parası ise Denarius idi. Bundan başka daha küçük bakır paralar bulunuyordu. Bu paraların ayar ve ağırlığında uzun bir dönem önemli bir değişme olmamıştı. (Güran, 2013, s. 21). İlk Yunan tüccarları, doğu medeniyetlerinin gelişmiş merkezleri ile Akdeniz çevresinin geri kalmış ülkeleri arasında ticarette aracı rol oynadılar. Gümüş paralar yalnız dış ticarette değil, içerde de değer ölçüsü olarak önem kazanarak Yunan şehirlerinde pazar ekonomisinin ve ihtisaslaşmanın gelişmesini teşvik etmiştir. Büyük şehirlerde ise aynı meslekten esnaf grupları bir araya gelerek bazı derneklerde toplanmışlardı. Collegia adı verilen bu dernekler, ekonomik olmaktan çok sosyal amaçlı kuruluşlardı. Sosyal dayanışma, yoksullara yardım, ölen üyelerin dini merasimlerinin icrası bu amaçların başında gelmiştir (Güran, 2013, s. 22). Paranın ticarette yoğun olarak kullanılması ile birlikte yaşanan teknik gelişmelere paralel olarak fazla paranın birikmesi ile sermaye yoğunlaşması meydana gelmiştir. Sermayenin yoğunlaştığı yerde teknik gelişmeler ve çeşitli müesseseler karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir ifade ile sermaye birikimi ile teknoloji arasında doğrudan bir ilişki vardır. Sermaye birikiminin artması ile bu fazla sermayenin belirli kişiler tarafından yoğun olarak kullanılması neticesinde farklı müesseseler ortaya çıkmıştır. 4
3- FİNANS MÜESSESELERİ VE BANKACILIK İŞLEMLERİ İlk medeniyetlerden olan Asurlularda ilk şirket kavramı kullanılmıştır. Asurlu büyük sermaye sahipleri birlikte şirketler kurarak, Anadolu'ya yayılmışlardır. Bunların "tappan" adını verdikleri ortakları ve "saman" adını verdikleri ticari ayanlar, bu şirketler adına kendi adlarına Anadolu'nun taleplerine uygun olarak getirdikleri maddeleri kara eşek kervanları ile Asur'un kuzeyindeki en son şehri olan Urfa dan hareketle 6 hafta içerisinde Anadolu'daki merkez kurum olan Kültepe'ye ulaştırıyorlardı. Bu sayede şirket çatısı altında ticaret işlemleri gerçekleştiriliyordu (Sever, 1995). Kültepe ye ulaşan bu tüccarların ödemeler için gereken paraları ustaca hesapladıklarını, emre muharrer senetleri, kambiyo mektuplarını, takas yoluyla ödemektedirler (Braudel, 2007, s. 138). Ticaretin şirketler aracılığı ile şehirlerarası kullanılması kalemin (yazının) bulunuşu ile ortaya çıkan sözleşme ile olmuştur. İlk sözleşmeler ikili olarak tutulmuş, daha sonra ise yetkili kişiler tarafından kayda alınmıştır. Bu anlamda günümüz noter müessesi en eski müesseselerden biri olarak kabul edilebilir. Tarihsel süreç içerisinde ticarette gemilerin yoğun kullanımı ile malların güvence altına alınabilmesi için sigorta müessesi kavramı ortaya çıkmıştır. Nitekim Kuran da Bakara suresinde borç, sözleşme ve şahit tutma ile ilgili şöyle buyurulmuştur: Ey iman edenler, birbirinizden belirli bir vade ile borç aldığınızda, onu yazın; aranızda doğrulukla tanınmış bir yazı bilen kişi, onu yazsın. Yazı bilen de kendisine Allah'ın öğrettiği gibi yazmaktan kaçınmasın. Bir de borçlu adam söyleyip yazdırsın, her biri Allah'tan korksun ve haktan bir şey eksiltmesin. Eğer borçlu, aklı ermeyen biri yahut küçük veya kendisi söyleyip yazdıramayacak durumda ise, velisi dosdoğru söyleyip yazdırsın. Erkeklerinizden iki şahit gösterin. Eğer ikisi de erkek olamıyorsa o zaman doğruluğuna güvendiğiniz bir erkekle iki kadın şahit olsun ki, biri unutunca diğeri hatırlatsın. Şahitler de çağrıldıklarında kaçınmasınlar. Siz yazanlar da az olsun çok olsun onu vadesine kadar yazmaktan üşenmeyin. Bu Allah yanında adalete en uygun olduğu gibi şahitlik için daha sağlam ve şüpheye 5
düşmemeniz için daha elverişlidir. Ancak aranızda peşin devrettiğiniz bir ticaretse, o zaman bunu yazmamanızda size bir sakınca yoktur. Alışveriş yaptığınızda da şahit tutun, bir de ne yazana ne de şahitlik edene zarar verilmesin. Eğer zarar verirseniz bu mutlaka kendinize dokunacak bir günah olur. Allah'tan korkun! Allah size ilim öğretiyor ve Allah her şeyi bilir. 3 Bu ayetten de anlaşılacağı üzere, alışveriş işlemi çerçevesinde alacak verecek hususuna çok dikkat edilmelidir. Borç alınacaksa muhakkak yazılı (sözleşme) olarak tutarı ve ödeme zamanı belirtilmelidir. Aksi halde alacak ve borçlu olan taraflar arasında çıkabilecek anlaşmazlıklardan kaynaklanan çok daha büyük problemler ortaya çıkabilir. Finans tarihinde fazla sermayenin tahsisinde meşru yol (Karz-ı Hasen) ile gayri meşru yol (Faiz Müessesi) yöntemleri karşımıza çıkmaktadır. Meşru yollardan yapılacak olan işlemler Kuran da birçok ayette açıkça belirtildiği gibi caiz olup, faizli işlemler de yasaklanmıştır. İlk medeniyet merkezlerinde bankerlik kavramı, farklı dönemlerde farklı içeriğe sahip olmuştur. Sikkenin kullanılmaya başlamasından sonra bankerlik mesleğinde faizli borç para vermenin yanı sıra sarraflık da ön plana çıkmıştır. Sarraf, fark alarak para değiştiren / bozan, sikkelerin ayar kontrollerini yapan, her türlü yabancı paranın özelliğini bilen kişidir. Bu bankerler mevduat almış, ödemelere aracılık etmiş, çeşitli bankacılık işlemleriyle birlikte mezatçılık 4 ve noterlik de yapmıştır. Ancak tüm bu faaliyetleri tek bir banker kendi bünyesinde toparlayabildiği gibi, işin farklı yönlerinde uzmanlaşıp kendini sınırlayan bankerler de olmuştur. (Ildız, 2013, s. 4) 3 Bakara 2/282. 4 Mezat: Açık arttırma ile satış yapılan yer. 6
4- TEKNOLOJİ, FİNANS VE BANKACILIK İLİŞKİSİ İlk medeniyet merkezlerindeki teknoloji, finans ve bankacılık faaliyetlerine baktığımızda iç içe geçmiş durumdadır. Bir alanda meydana gelen gelişme, diğer alanı doğrudan etkilemiştir. Günümüzde bu durum geçerliliğini sürdürmektedir. Geçmişteki uygarlıklarda yaşanan olaylar, finansal ilişkiler ve müesseseler göz önüne alındığında insanın kendisinin sahip olmadığı mal veya hizmetlerin ve ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için finansal ilişkilerini güven içerisinde sürdürebileceği birey veya kurumlara ihtiyaç duymaktadır. İlk medeniyetlerde dini amaçlı olarak inşa edilen yapılarda insanların ticaret yapması, mallarını emanet olarak bırakması bunun açık bir göstergesidir. Teknoloji alanında ne tür gelişme olursa olsun insanın bu tür ihtiyaçları her zaman süregelecektir. Burada önemli olan bu finansal ihtiyaçlarını tamamen karşılayacak bir finans sisteminin nasıl olacağıdır. Tüm birey ve kurumlara hitap edebilecek; faiz, kul hakkı gibi işlemleri barındırmayan ve Kuran ın diğer emir ve yasaklara uygun İslami ekonomik bir sistem oluşturulmalıdır. Geçmiş tarihte yaşamış medeniyetlerden yola çıkarak geçmiş ile bağlarını koparmayan, gelecek zaman dilimini kapsayacak ve günümüz ihtiyaçlarını karşılayabilecek bu ekonomik sistem bir köprü niteliğinde olmalıdır. Günümüz bankacılık sisteminde yer alan ürünlerin insanları mağdur etmeyecek şekilde, insanın ihtiyaçlarını karşılamaya hizmet eden ürünlerden oluşması gerekir. Tek amacı sermaye birikimi olan ve yegâne hedef olarak da kar elde etme prensibi ile hareket eden bir anlayış ne ekonomiye ne de insanlığa faydası olmayan bir amaca hizmet etmiş olur. Böyle bir sistem ancak fazla sermayenin tahsis edilmesinde meşru yoldan hareket edilerek oluşturulacak olan ekonomik sistem kurulması ile mümkün olabilir. 7
SONUÇ Tarihsel süreçte sürekli olarak medeniyet ve toplum üzerine çeşitli düşünceler ortaya çıkmıştır. Teknik tarih boyunca sürekli gelişmekte ve bu gelişimin medeniyetlere yansımaları da farklı olmaktadır. Mezopotamya ve Mısır da yer alan Nil Vadisi çevresinde birçok medeniyetler hüküm sürmüştür. Bu medeniyetlerde görülen finansal ilişkiler teknolojinin gelişmesi sonucu ortaya çıkan sermaye fazlalığı ile doğrudan ilgilidir. Teknik olarak ne kadar ilerleme olursa, sermaye birikimi olarak o kadar fazlalık meydana gelmektedir. Bu da fazla sermayenin ekonomide kullanılması ile finansal ilişkilerin de artması anlamına gelmektedir. Finansal ilişkilerin artması ile insan ihtiyaçlarının karşılanması ve kul hakkı konusunda dikkat edilmesi gerekmektedir. Faiz ile haksız yoldan para kazanma amacı ile yapılan işlemlerin tümü Kur an da yasaklanmıştır. Özellikle borç alacak ilişkilerinde, yazılı olarak gerekli kayıt işlemlerinin tam olarak yapılması gerekmektedir. Günümüzde sözleşmeler ile iki tarafın da kazancını güvence altına alacak imzaların atılması, ticari ilişkilerde oldukça önemli hale gelmiştir. Sonuç olarak geçmiş medeniyet merkezlerinden yola çıkılarak, günümüz dünyasında helal yoldan para kazanma ve başkalarının haklarını da korumayı teşvik edecek, birlik ve beraberlik içerisinde ekonominin işlemesini sağlayacak bir sistemin oluşturulması gerekmektedir. Tüketim yerine üretime dayalı, üretim fazlasının da ihracatta değerlendirildiği bir yapıya gereksinin duyulmaktadır. Yeniden inşa edilecek Karz-ı Hasen prensibi ile hayata geçirilecek olan vakıf ve kurumların teşvik edilmesi ile güvene dayalı bir ekonomik sistemin güçlendirilmesi, Türkiye nin gelecek 10 yıllık süre içerisindeki ekonomik hedeflerin tutturulabilmesi için atılacak önemli bir adım olacaktır. 8
KAYNAKÇA Bernstein, P. L. (2008). Altının Gücü (2 b.). (L. Koynar, Çev.) İstanbul: Scala Yayıncılık. Braudel, F. (2007). Belek ve Akdeniz. (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Metris. Claessen, H. J., & Skalnik, P. (1978). The Early State: Theories and Hypotheses. Londra: Mouton Publishers. Güran, T. (2013). İktisat Tarihi. Anadolu Üniversitesi Yayını, 1(1). Ildız, E. (2013). Eski Çağ'da Bankacılık ve Bankerlik. İstanbul. Nissen, H. J. (2004). Ana Hatlarıyla Mezopotamya. (Z. İlkgelen, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Sever, H. (1995). Yeni Belgelerin Işığında Koloni Çağında (M. Ö. 1970-1750), Yerli Halk İle Asurlu Tüccarlar Arasındaki İlişkiler (Cilt 9). Ankara: T.T.K. Basımevi. 9