HARİTA BİLGİSİ, KOORDİNAT SİSTEMLERİ, 1/25000 ÖLÇEKLİ HARİTALARIN TANITIMI VE KULLANMA TEKNİKLERİ İLE TOPRAK HARİTALARININ YAPILMASI
HARİTA Harita,yeryüzünün bütününü yada bir parçasını tam tepeden görünüşe göre ve belli oranlarda küçültülmüş olarak gösteren çizimlerdir.
ÇEŞİTLİ ÖLÇEKLİ HARİTALARIN NUMARALANMA SİSTEMİ
PARALEL NEDİR? Ekvatora paralel olarak geçen dairelerdir. Her iki kutuptan eşit uzaklıkta geçen daireye Ekvator denir. Türkiye 36 0 ila 42 0 Kuzey Paralelleri arasında yer alır.
MERİDYEN NEDİR? Bir kutup noktasından başlayıp diğer kutup noktasında sona eren ekvatoru dik açıyla kesen yaylardır. Türkiye 26 0 ila 45 0 Doğu meridyenleri arasında yer alır.
ENLEM NEDİR? Herhangi bir nokta ile ekvator arasında kalan meridyen yayının derece, dakika ve saniye cinsinden değeridir.
BOYLAM NEDİR? Herhangi bir nokta ile başlangıç meridyeni arasında kalan yayın açı, derece, dakika ve saniye cinsinden değeridir.
Enlemi ve boylamı verilen bir noktanın dünya üzerindeki yeri kolaylıkla bulunabilir. Örneğin İstanbul un enlemi 41 00 16, boylamı ise 28 58 59 dır.
KOORDİNAT SİSTEMLERİ NEDİR? Bir noktanın dünya üzerindeki yerinin eksenlerle (enlemler-boylamlar) yaptığı açı cinsinden veya bu eksenlere uzaklığının metre cinsinden belirtildiği sistemlere denir. 4 çeşit koordinat sistemi vardır. Bunlar ; 1- Coğrafi Koordinat Sistemleri(Enlem-Boylam) 2- Dik Koordinat Sistemi (X, Y)(Grid Koordinatları veya Memleket Koordinatları) 3- Kutupsal Koordinat Sistemleri 4- Uzaysal Koordinat Sistemleri Ormancılık çalışmalarında Coğrafi ve Dik Koordinat sistemleri kullanılmaktadır. Coğrafi Koordinat Sistemi : Bir noktanın dünya üzerindeki yeri eksenlerle (enlemler-boylamlar) yaptığı açılarla belirleniyorsa bu sisteme Coğrafi Koordinat Sistemi denir.
Coğrafi Koordinatların Bulunması 1 = 60 1g = 100 1 = 60 1 = 100 1/25000 lik paftalarda; 1 derece dakikası enlemde 73,5 mm.dir. 1 derece dakikası boylamda 57,5 mm dir. Koordinatını bulmak istediğimiz noktadan enleme ve boylama dikler çıkılır. Çıkılan diklerin kendisine en yakın dakika işaretinden cm. olarak mesafesi ölçülür. Yukarıdaki katsayılar kullanılarak dakika cinsinden değeri bulunur. X ekseninde kendisine soldan en yakın, Y ekseninde kendisine alttan en yakın dakika değeri üzerine eklenerek noktanın coğrafi koordinatı bulunur.
B 26 0 46 // 26 / 39 0 21 // 18 / E
Coğrafi Koordinatı bulunacak noktanın en yakın enleme mesafesi E = 22 mm. 22 X 60 sn. Enlemi = = 17,9 39 o 21 / 18 // 73,5 Coğrafi Koordinatı bulunacak noktanın en yakın boylama mesafesi B = 25 mm. 25 X 60 sn. Boylamı = = 26,1 26 o 46 / 26 // 57,5
DİK KOORDİNAT SİSTEMİ: Bir noktanın dünya üzerindeki yeri eksenlere ya da başlangıç noktasına uzaklığı metre cinsinden belirleniyorsa bu sisteme Dik Koordinat Sistemi (Gauss-Kruger Koordinatlar, Grid Koordinatları veya Memleket Koordinatları) denir.
Dik (Grid-Gauss-Krüger-Memleket Koordinatları) Koordinatlarının Bulunması; Dik Koordinat Sisteminde harita gridlere bölünmüştür. 1/25000 ölçekli haritalarda grid aralığı 1000m.(1 Km. 4 cm.) 1/50000 ölçekli haritalarda grid aralığı 1000m.(1 Km. 2 cm.) 1/100000 ölçekli haritalarda grid aralığı 5000m.(5 Km. 5 cm.) 1/250000 ölçekli haritalarda grid aralığı 10000m.(10 Km. 4 cm.) Koordinatı bulunacak noktadan kendisine soldan(batıdan) en yakın y eksenine ve alttan(güneyden) en yakın x eksenine dikler çıkılır. Bu diklerin grid eksenlerine olan mesafeleri mm. cinsinden ölçülür. 1/25000 ölçekli haritalarda grid aralığı(x ve y eksenleri) 1000 m.= 40 mm. olduğundan hareketle 1 mm. = 25 m.dir. Buna göre ölçülen aralığın haritadaki uzunluğu hesaplanır ve y değeri için kendisine en yakın sol(batı), x değeri için kendisine en yakın alt (güney) grid koordinatı değerleri üzerine eklenerek noktamızın dik koordinatı(gauss-krüger-memleket Koordinatı) bulunur.
43 56 275 y 4 80 525 x
Dik Koordinatı bulunacak noktanın en yakın X eksenine mesafesi y = 21 mm. 21 X 1000 m. y koordinatı = = 525 m. 480525 40 Dik Koordinatı bulunacak noktanın en yakın Y eksenine mesafesi x = 11 mm. 11 X 1000 m. x koordinatı = = 275 4356275 40
PROJEKSİYON(İZ DÜŞÜM) NEDİR? Yeryüzünün şekli kutuplarda basık, ekvatorda şişkince bir elipsoid olarak kabul edilir. Dünya haritalarını en az hata ile çizmek için geliştirilen yöntemlere projeksiyon (iz düşüm) denir. Harita projeksiyonu eğri yüzeylerin belli bir ölçek dahilinde matematiksel ve geometrik yöntemlerle harita düzlemine geçirilmesidir. Dünya üzerinde herhangi bir şekli haritaya geçirirken bazı bozulmalar olur. İşte bu bozulmaları en aza indirgeyen sistemler projeksiyon sistemleridir. En çok kullanılan projeksiyon sistemleri : 1- Merkator 2-Gauss-Kruger (Universal Transversal Merkator), ( UTM) 3- Universal Polar Siteografik (UPS) Türkiye deki 1/25000 lik haritaların yapımında Gauss-Kruger projeksiyon sistemi kullanılmıştır. Bu sistemde dünya bir silindirin açılımı şeklinde çizilmektedir. GAUSS-KRUGER PROJEKSİYON SİSTEMİ
DİLİM NEDİR? Gauss-Krüger projeksiyon sisteminde başlangıç meridyenleri (boylamları) 6 de veya 3 de bir değiştirilerek böylelikle 6 lik ve 3 lik dilimler Oluşturulmuştur. 1/25.000 lik haritalarda Türkiye 6 lik 4 dilim üzerinde gösterilmiştir. Her dilimdeki bir noktanın koordinatları hesaplanırken dilim ekseni x (apsis-yukarı değer), ekvator çizgside y (ordinat-sağa değer) olarak alınmıştır.türkiyedeki 6 lik dilimlerin başlangıç meridyenleri (boylamları) 27 (4 nolu), 33 (5 nolu), 39 (6 nolu) ve 45 (7 nolu) dir. T Ü R K İ Y E
GPS ler 6 lik dilim sistemine göre koordinat değerlerini coğrafi (açı), grid(memleket) (metre) olarak vermektedir. Grid bölge işareti 35 S 0524035 (sağa değer,y) 27 16' 26,4" E(Doğu) boylamı UTM 4213488 (yukarı değer,x) 38 04' 05,5" N (Kuzey)enlemi Merkator projeksiyon sistemi
DÖNÜŞÜM FORMÜLÜ 1/25.000 ölçekli haritadan veya GPS ile tespit edilen 6 lik koordinatları 3 liğe çevirmek için ; X 3 = X 6 / 0,9996 y 3 = [(y 6-500.000) / 0,9996] + 500.000 formülü kullanılır. X 6 = 4223264 X 3 = 4224954 Y 6 = 508642 Y 3 = 508645
1/5000 ölçekli orman tahdit haritasındaki 3 lik koordinatları 6 liğe çevirmek için ; X 6 = X 3 x 0,9996 y 6 = [(y 3 500.000) x 0,9996 ] + 500.000 X 3 = 4224954 X 6 = 4223264 Y 3 = 508645 Y 6 = 508642
TOPOĞRAFİK HARİTALAR Yunanca kökenli topos (yer) ve grafik (çizgilerden oluşturulmuş şekil) sözcüklerinden köken alan ve çizgilerden oluşmuş yer şekillerini gösteren haritalara Topoğrafik haritalar denir. Bu haritalar, arazilerin doğal ve kültürel görünümlerini yatay ve dikey durumlarını, yatay bir düzlemde ve belli bir ölçek altında gösterirler. Harita kenar bilgileri: Haritanın hangi matematiksel yöntemle(projeksiyon) üretildiğini, ölçeğini, ortalama sapma miktarını ve kim tarafından üretildiğini gösterir. Özel işaretler(harita Lejandı) : Haritalar bir alanın doğal ve beşeri özelikleri ile ilgili bir çok bilgi içerdiğinden ve bu bilgilerin tamamını da harita üzerinde vermeye olanak olmadığından bazı bilgiler haritanın kenarında harita lejandı olarak verilmiştir.
Topografik haritalar üzerinde bulunan başlıca öğeleri sayacak olursak ; Engebeler, yeryüzü şekilleri (dağlar, tepeler, sırtlar, v.b) Drenaj ağı, akarsu ağı ( ırmak, çay, dere, kurudere) Durgun sular (göller, denizler, barajlar) Buzullar ve sürekli karlar Bitki örtüsü Kültürel yapıtlar (bina, yol, köprü,cami,v.b.) Diğer öğeler dir.
Topografik haritalarda en yoğun kullanılan rölyefi gösteren eş yükselti eğrileridir. 1/25000 lik haritada bu çizgilerden kalın olanları her 50 m.de bir, ince çizgiler her 10 m.de bir geçirilmiştir. Eğimin çok düşük olduğu yerlerde ise her 5 m.de bir geçirilmiştir. (Kırık çizgiler halinde) Eş yükselti eğrisinin deniz seviyesine göre yüksekliğine o eğrinin yüksekliği, rakımı veya kotu denir. Eş yükselti eğrileri hiçbir zaman kesişmezler, dik eğrilerde eş yükselti eğrileri birbirlerine çok yaklaşırken düzlüklerde aralıklı bir konum alırlar. Eş yükselti eğrileri vadilerde iç bükey, sırtlarda dış bükey şeklinde çizilmiştir. Topografik haritalarda üç temel yön vardır; Coğrafi yön Manyetik yön Grid yön Coğrafi Yön : Yerküresi üzerinde bulunduğumuz bir noktayı kuzey kutup noktasına birleştiren doğru üzerinde bulunan ve kuzey kutup noktasına yönelik okun gösterdiği yön Coğrafi Yöndür. Manyetik Yön : Pusulamızın mıknatıs iğnesinin kuzey ucunun gösterdiği yön Manyetik Kuzey olarak isimlendirilir. Grid Yön : Bir grid boylamı üzerinde kuzeye yönelik okun gösterdiği yön grid kuzeyidir.
Grid kuzeyi ile manyetik kuzey arasındaki açıya iğne sapması denir. GK MK 1 o 15 / (iğne sapması) Ortalama yıllık değişim miktarı artı 3 / Arazi çalışmalarında içinde bulunduğumuz paftada pusulamızla manyetik kuzeyi doğru olarak bulabilmemiz için paftanın sağ alt köşesindeki grid kuzeyi ile manyetik kuzey arasındaki iğne sapmasına (1 o 15 / ) harita yapım tarihi ile içinde bulunduğumuz yıl arasındaki farkı yıllık sapma miktarına çarparak bulduğumuz değeri eklememiz gerekir. Örnek : Paftamızın iğne sapması 1 o 15 / Paftamızın yapım tarihi 1960 Paftamızın yıllık sapması +3 / (2004 1960) = 44 yıl X 3 / = 132 /=2 o 12 / 1 o 15 / + 2 o 12 / = 3 o 27 / o / Pusulamızın gösterdiği değere 3 27 düşülerek gerçek kuzeyi bulabiliriz.
ARAZİDE HARİTANIN MANYETİK KUZEYE YÖNLENDİRİLMESİ Haritalarda manyetik kuzeyi bulmak için haritanın kuzeydoğu kenarında bulunan derece bölüntülü sapma göstergesi üzerinde grid kuzeyi ile manyetik kuzey arasında biraz önce bulduğumuz açı değeri işaretlenir ve güney doğu kenarında bulunan sabit P noktası ile birleştirilir. Pusula bu çizgi üzerine konarak harita gerçek kuzeye yönlendirilmiş olur.
TOPOGRAFİK HARİTALAR ÜZERİNDE YAPILAN ÖLÇÜMLER Harita üzerinde cetvelle ölçülen iki nokta arasındaki mesafelerin ölçülmesi ; Gerçek uzaklık = Haritadaki uzaklık x ölçeğin paydası Örnek : 1/25.000 lik haritada 2 cm uzaklık gerçekte ; L = 2 cm x 25.000 = 50.000 cm 0,5 km dir. İki nokta arasındaki yükseklik farkı ; Doğrudan harita üzerindeki eş yükselti eğrilerinden okunur. Örnek : A noktası 550 m. B noktası 700 m. yükseklik = B-A = 150 m. dir.
Yamaç Eğiminin Belirlenmesi ; Yükseklik Farkı(m) Yamaç Eğimi = X 100 Yatay Uzaklık (m) l = 4000 m. Yamaç Eğimi = 120 m 4000 m = 0,03 = % 3 dür.
Açı cinsinden yamaç eğimi (1/25000 lik haritada) p y h : Yükseklik = 645 m. K P 1 I : Yatay uzaklık = 12000 m. kp = Yamaç uzunluğu (Harita üzerinde 2,58 cm) kp 1 = Yatay uzaklık (Harita üzerinde 48 cm)
Yamaç uzunluğu (Y) = I 2 + h 2 dir. (Pissagor Bağıntısı) Y= (12000) 2 + (645) 2 Y= 12017 m
Alan Ölçme 1/25000 lik pafta üzerinde tamlık, yarım ve çeyreklik noktalı şablonlar kullanılarak olan ölçmeleri yapılabilir. Amenajman planlarında alanlar tamlık şablonlar (1 nokta bir ha.) kullanılarak ölçülmüştür. Hassas ölçümlerde çeyreklik (1 nokta 0,25 ha) şablonlar kullanılmalıdır. Harita üzerinde ölçtüğümüz bir alanı gerçek alana şu formülle çevirebiliriz ; Gerçek Alan = Haritadaki alan x (ölçek paydası)2 Örnek : 1/25.000 lik haritada 4 cm2 olarak ölçülen bir yerin gerçek alanı ; Gerçek Alan = 4 cm2 x (25000)2 cm2 = 4 cm2 x 625.000.000 cm2 = 25 Ha. Gerçek Alanı bilinen bir yerin haritada ne kadar bir alanı kapladığını bulmak için ; Haritadaki Alan = Gerçek Alan / (ölçek paydası)2 Örnek : Gerçek Alanı 25 ha olan bir yerin 1/25000 ölçekli haritadaki alanı ; Haritadaki Alan = 25 x 108 cm2 / 625 x 106 cm2 = 4 cm2
Harita Ölçeğinin Bulunması Bir yerin gerçek alanı ile haritadaki alanı biliniyorsa aşağıdaki formül kullanılır Ölçek = Haritadaki Alan Gerçek Alan Örnek : 100 km2 bir alanın 4 cm2 olarak gösterildiği bir alanın harita ölçeği ; Ölçek : 4 cm 2 = 1 cm 2 = 1 cm 2 = 1 cm. = 1. 100 km 2 25 km 2 5 km 2 500.000 cm 500.000
TOPRAK HARİTALARININ YAPILMASI Sahada yapılacak faaliyet türlerinin belirlenmesi, yatırımların başarıya ulaşması başlangıçta toprak etütlerinin çok sağlıklı bir şekilde yapılıp değerlendirilmesine bağlı olduğu açıktır. Toprak etütleri için öncelikle aday proje sahasının sınırları 1/25000 ölçekli topografik pafta üzerine işlenir. Daha sonra önceden aydınger kağıdına çizdiğimiz 1,30 x 1,30 cm lik karelaj şebekesinin delikli köşe noktalarını proje sahası üzerine aktarılır. Her köşe noktasına sağa doğru 1 den başlamak üzere sıra numarası verilir. Köşe noktalarının koordinatları GPS ye yüklenerek arazide doğru bir şekilde yerlerinin bulunması sağlanabilir. Toprak profillerinin yer seçiminde de anlatıldığı gibi ; - Fizyolojik arazi birimleri (dağlık, düzlük, vadi, plato, v.b.) değiştiğinde, - Eğimlerin değiştiğinde, - Doğal bitki örtüsü değiştiğinde profiller açılmalıdır. - Ayrıca toprak yüzeyinde saptanan renk, taş, çakıl, çatlak, v.b. durumlarda gerektiği kadar ara profiller açılmalıdır
120 cm derinliğe veya anakaya ya kadar açılan profillerde gerekli incelemeler yapılarak yetişme ortamı etüt çizelgesi doldurulacaktır. Kızılçam, Fıstıkçamı gibi türler için gerektiğinde Ceviz, Kestane ve özel ağaçlandırmalarda kullanılan Zeytin ve benzeri türler için proje sahasını temsil eden ve değişik özellikler gösteren (anakaya, toprak bünyesi, taşlılığı, v.b) profillerden alınacak toprak örnekleri Toprak Laboratuar Müdürlüklerinde tahlil ettirilir. Bazen anakayasının tespitinde zorlandığımız kaya parçalarını da Laboratuar Müdürlüğüne getirilerek türün belirlenmesi konusunda yardım alınmalıdır. Arazide gerekli etütler yapılırken taşlılığı % 81 den fazla olduğu litosolik sahalar ile kayalık sahalarında GPS ile koordinatları alınmalıdır. Büroda yetişme ortamı etüt çizelgesi, 1/500000 ölçekli jeoloji haritaları, Avan projelerdeki 1/100000 ölçekli toprak ve jeoloji haritaları ile toprak analiz cetvelleri göz önüne alınarak 1/25000 ölçekli harita üzerinde 4125 sayılı tamimin Toprak Haritası Özel İşaretleri kullanılarak toprak haritası tanzim edilir. Toprak profilleri açılan noktalar toprak haritası üzerinde veya proje sınırları çizilmiş ayrı bir krokide içerisine sıra numarası verilmiş ( 3 ) yuvarlaklarla gösterilecektir