OKUL ÖNCESİ VE İLKÖĞRETİM ÇAĞINDAKİ ÖĞRENCİLERİN CANLI VE CANSIZ NESNELER İLE İLGİLİ ALTERNATİF DÜŞÜNCE KALIPLARI Mehmet BAHAR, Seviye CİHANGİR, Özlem GÖZÜN Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisisi Öğretmenliği A.B.D., BOLU ÖZET: Bu çalışmanın amacı i) öğrencilerin canlı kavramı ile ilgili olarak alternatif düşünce kalıplarını ortaya çıkarmak, ii) belli nesneleri canlı ve cansız olarak doğru sınıflayıp sınıflayamadıklarını tespit etmek, iii) canlı ve cansız nesneler için düşündükleri özellikleri irdelemek ve bunun yaşa bağlı olarak değişip değişmediğini ortaya koymaktır. Bu amaçla içerisinde 16 tane canlı ve cansız nesne içeren kutucuklar içerisine çizilen resimlerle ilgili öğrencilerle birebir yüz-yüze görüşme yapılmıştır. Örneklem grubunu 5-6 yaşındaki ana okulu (N=20) ve 7-8-9 yaşlarındaki ilköğretim 1-3. sınıf öğrencileri (N=30) oluşturmaktadır. Araştırma sonuçları her yaş seviyesinde öğrencilerin bilimsel olarak doğru olmayan alternatif düşünce kalıplarına sahip olduğunu fakat yaş seviyesi arttıkça bunların biraz daha azaldığını, canlı ve cansız nesneler için bir çok özelliği düşündüklerini göstermiştir. Bu araştırmanın sonuçlarının fen bilgisi ve biyoloji eğitimi üzerine olabilecek etkileri tartışılmıştır. 1. GİRİŞ Lise deki biyoloji derslerine yeni başlayan öğrencilerin bir çoğu bir çok konuda olduğu gibi canlı-cansız kavramı ve canlıların özellikleri ile ilgili hatalı kavramlara sahiptir. Öyle ki, bazı canlı varlıkları cansız, bazı cansız varlıkları da canlı olarak düşünmektedirler. Üniversiteye düzeyine gelen öğrencilerde bile yedi temel canlılık özelliğini (solunum, beslenme, boşaltım, hareket, büyüme, uyarılma ve üreme) bilme noktasında eksiklikler bulunması bu konunun üzerine ciddiyetle gidilmesini gerekli kılmaktadır.. Canlılık kavramı ile ilgili uluslararası alandaki çalışmalar Piaget (1929) ile başlamış ve daha sonra diğer bazı araştırmacılar da bu konuda çalışmışlardır. (Tamir, Gal-Choppin, and Nussinovitz, 1981; Young, 1986). Piaget çocuktaki canlı kavramının gelişiminde dört basamağın olduğunu belirtir. 1. basamakta çocuk (3-7 yaş) aktivite veya fonksiyonu olan her şeyi, 2. basamakta (7-8 yaş) hareket eden her şeyi 3. basamakta (9-11 yaş) spontane (kendiliğinden ) hareket özelliği gösteren nesneleri ve en sonunda (11-12 yaş) bitkileri ve hayvanları canlı varlıklar olarak düşünür. Young (1986) yaptığı 7-11 yaş gurubunda çalışmalarda çocukların hareket etme (en fazla kullanılan canlılık özelliği) hariç canlılık özelliklerin bir çoğunu bilmediklerini ayrıca canlılarda dormant (uykuda olma hali) konusunda ciddi eksiklikleri tespit etmiştir. Tamir ve diğer., (1981) benzer sonuçları bulmuşlar ve öğrencilerin yumurta veya tohumu cansız varlıklar olarak düşündüklerini ortaya koymuşlardır. Bu alanda ülkemizde şu ana kadar literatürde bir çalışmaya rastlanmamıştır. Canlılık kavramı gerek biyoloji gerekse biyoloji konularını da kapsayan diğer alanlarda son derece önemlidir. Biyoloji zaten canlılar bilimi demektir. Bu çalışma canlı kavramı ile ilgili olarak okul öncesi ve ilköğretim (7-9 yaş) seviyesindeki öğrencilerin a) canlı kavramı ile ilgili olarak düşüncelerini ortaya çıkarmak, b) bu konudaki sınıflama becerilerini tespit etmek, c) canlı ve cansız nesneler için düşündükleri özellikleri irdelemek ve bunun yaşa bağlı olarak değişip değişmediğini belirlemek amacı ile yapılmıştır. 2. YÖNTEM Bu çalışma okul öncesi eğitimi temsilen 5-6 yaş grubundaki yirmi ana okulu öğrencisi ve 7-8-9 yaşlarındaki ilköğretimin 1-2 ve 3. sınıflarında okuyan otuz öğrenci üzerinde yapılmıştır. Öğrencilerin canlılık kavramı ile ilgili düşüncelerini tespit etmek amacı ile 16 kutudan oluşan ve her bir kutuda bir nesnenin bulunduğu bir yapılandırılmış girid hazırlanmıştır (Ek 1). Yapılandırılmış girid ile ilgili ilk çalışma Egan (1972) tarafından başlatılmış ve daha sonra diğer araştırmacılar bu tekniği geliştirerek kullanmışlardır (Johnstone, Bahar and Hansell, 2000; Bahar, 2001) Bu teknikte öğrencilerden verilen soruların cevapları ile ilgili kutucukları giridten seçmeleri ve bazı durumlarda da bu cevapları işlevsel ve mantıksal sırasına koymaları istenir. Bu teknik son derece etkin bir teşhis ve değerlendirme yöntemidir çünkü öğrencinin doğru veya yanlış olarak verdiği her cevap, onun bilişsel yapısında kavramlar arasındaki ilişkileri nasıl gördüğünü veya hatalı kavramaları açıkça gözler önüne serer. İlaveten kutucukların içerisine sayılar, formüller, yazılar veya resimler konulabilir. Bu özelliği de tekniğin bir çok alanda kullanılabilmesini sağlar.
Giridteki nesneler araştırmacıların kendi tecrübeleri doğrultusunda hazırlanmıştır. Araştırmacıların ikisi okul eğitimi öncesi alanında üniversitede hem ders vermekte hem de okullarda uzmanlık yapmaktadırlar. Diğer araştırmacı ise ortaokul ve lise düzeyinde fen ve biyoloji derslerine girmiş halen üniversitede konunun uzmanı olarak çalışmaktadır. Giridteki örnekler seçilirken öğrencilerin günlük hayatta her zaman gördükleri nesnelerin seçilmesine özen gösterilmiştir. Girid yedi tane halen yaşayan varlıkları, beş tane cansız varlığı ve dört tane şu anda yaşamayan ama yaşayan bir organizmadan gelen varlığı temsil etmektedir. Girid ile ilgili olarak öğrencilere iki soru yöneltilmiştir. 1. soruda halen yaşayan varlıkları 2. soruda ise şu anda yaşamayan ama yaşayan bir organizmadan gelen nesneleri içeren kutucukların numaraları istenmiştir. Bu iki soruya ek olarak girid ile ilgili olmayan bir soru daha yöneltilmiştir. Bu sorular Ek 1 de verilmiştir. Ayrıca 5-7 yaş gurubu öğrencileri ile yüz-yüze görüşülmüş ve yöneltilen soruların cevapları araştırmacılar tarafından not edilmiştir. 3. BULGULAR Öğrencilerden 1. soruya (Yukarıdaki kutucuklardan hangisi şu anda yaşayan bir nesneyi içerir?) doğru cevap verenlerin yüzdeleri Tablo 1 de verilmiştir. 1. sorunun doğru cevabı Patates, Ağaç, Peynir küfü, Meyve, İnek, Bitki ve Çeşitli tohumlar (Kutucuk numaraları, 1,3,4,6,8,9 ve 14) Tablo 1. Yaş gurupları ve Soru 1 deki nesneleri doğru olarak seçenlerin yüzdeleri Patates 3 3 5 5 10 Ağaç 60 65 85 87 96 Küf 3 5 4 9 10 Meyve 5 7 6 8 11 İnek 90 95 100 100 100 Bitki 75 85 90 90 95 Tohum 6 7 11 10 14 Not: 5-6 yaş gurubu 20 şer kişiden 7-8-9 yaş gurubu 30 ar kişiden oluşmaktaydı Tablo 1 de görülen sonuçlara göre şunlar söylenebilir: Canlı olarak düşünülen en tipik varlık hayvanları temsil eden inek. Hareketli olması, çevrede rahatlıkla her zaman görülebilmesi, ses çıkarması gibi özellikler ineğin kesinlikle canlı olarak seçilmesini sağlıyor. Fakat ağaç ve bitkiler için durum farklı. Çünkü hayvanlarda gördükleri canlılık özellikleri bu nesnelerde göremiyorlar. 5-6 yaş gurubundaki çocukların üçte biri her iki nesneyi de canlı olarak düşünmüyor ama yaş ilerledikçe bunları da canlı olarak düşünenlerin sayısı artmış. Yani bir canlı kavramı ile ilgili gelişim açıkça görülüyor. Dormant hayatı temsil eden patates, meyve ve tohumu, yaş ilerledikçe biraz daha fazla öğrenci canlı olarak düşünmesine rağmen, bu oran 9 yaş gurubunda bile %14 ü geçmiyor. Başka bir ifade ile öğrencilerin büyük bölümü dormant hayat konusunda bilgi sahibi değiller. Küf, gözle görülmeyen organizmaları temsil ediyordu. Küfü canlı olarak düşünenlerinde sayısı son derece az. Buda beklenen bir sonuç. Çocukların mikro alem ile ilgili düşünceleri ancak mikroskopla tanışmalarından sonra oturmaya başlıyor. Fakat ilköğretimin ilerleyen kademelerinde kitaplarda gösterilen tek hücreli mikroorganizmalarının mikroskopta görülmeden öğretilmesi de anlamlı öğrenmeye ket vuruyor. Öğrenciler Tablo 1 de verilen nesnelerin yanında Tablo 2 de verilen nesneleri de canlı olarak düşünmektedirler. Tablo 2 deki en belirgin bulgu öğrencilerin okulöncesi dönemde aşağı yukarı yarısının saat ve güneşi canlı olarak düşünmesidir. Bu oran yaş ilerledikçe düşüyor ama 9 yaş gurubundaki öğrencilerin bile dörtte biri hala saat ve güneşi canlı olarak düşünüyor. Öğrencilerle yapılan yüz yüze görüşmelerden sayıca az olsa da bazı öğrencilerin cevaplarının nedenlerini bilmedikleri tespit edilmiştir. Diğerleri, saatin çalışması, çalışırken ses çıkarması, içerisindeki elemanların hareket etmesi veya sabah zil sesi çıkararak uyandırmasını canlılık sebebi olarak vermişlerdir. Güneşinde hareket etmesi (sabah doğması, akşam batması gibi) ısı ve ışık vermesi güneşin canlı olarak düşünülmesinde rol oynamıştır. Cam, deri, ekmek, pil ve şeker okul öncesi çocuklarda canlı olarak düşünülmesi bu nesnelerin evde, okulda yani çevrelerinde kullanılabilme
özellikleri, onlardan faydalanma etkin olabilir. Nitekim 5-6 yaş gurubundaki bazı öğrenciler şeker, ekmek ve eti yediğimiz için canlı olarak düşündüklerini ifade etmişlerdir. Tablo 2. Diğer nesneleri canlı olarak seçen öğrencilerin yüzdeleri Saat 50 45 30 22 20 Güneş 45 50 35 26 25 Cam 35 30 21 15 10 Pil 12 13 20 17 15 Et 7 8 9 4 5 Ekmek 17 15 9 8 9 Deri 19 15 11 4 2 Şeker 21 18 14 4 4 Girid ile ilgili verilen 2. soruya (şu anda yaşamayan ama yaşayan bir organizmadan gelen nesneler) verilen doğru cevaplar ve öğrenci yüzdeleri de Tablo 3 de verilmiştir. Tablo3. Yaşayan bir varlıktan gelen nesneleri doğru seçenlerin yüzdesi Et 50 63 68 88 89 Ekmek 20 25 36 35 49 Deri 25 35 50 61 72 Şeker 5 10 16 15 25 Tablo 3 deki bu sonuçlar öğrencilerin yaşa bağlı olarak kavramsal gelişimlerini arttığını göstermektedir. Fakat hayvansal kökenli cansız nesneleri daha iyi tanındığını ama bitkisel kökenli cansız nesneleri çok fazla kullanmalarına rağmen (şeker ve ekmek gibi) bu konuda bilgi eksiklikleri olduğunu göstermektedir. Tablo 4 de öğrencilerin 2. soruya verdiği diğer cevapları göstermektedir. Bu sonuçlarda öğrencileri niçin patates, meyve ve tohumu şu anda yaşayan nesneler gurubuna dahil etmediğini açıklamaktadır. Öğrenci görüşmelerinde de özellikle 7-9 yaş gurubu için ağacın üstündeki meyve veya tohum canlı ama koparıldığında ölmüş olarak düşünüldüğü tespit edilmiştir. Okul öncesi çocuklar hareket, ses, ısı ve ışık gibi özellikleri canlılık belirtisi olarak kabul ettiklerinden bu nesneler onların çoğu için cansızdır. Ateş (mum alevi), cam ve küfte cansız ama canlı bir organizmada elde edilen nesneler olarak düşünülmüştür. Fakat öğrencilerin bir çoğu nedenlerini bilmemektedirler. Tablo 4. Yaşayan bir varlıktan elde edilen ama şu anda cansız olan varlıkları yanlış seçenlerin yüzdesi Patates 11 13 16 46 56 Meyve 13 15 27 34 52 Tohum 10 11 18 48 57 Ateş 25 20 12 8 10 Cam 2 3 3 3 2 Küf 5 5 10 10 12 Öğrencilerin canlılık özelliği olarak düşündükleri özelliklerde Tablo 5 de verilmiştir. İlk yedi özellik klasik anlamda canlıların temel özelliğidir. Sonuçlar beklenildiği gibi tüm öğrencilerin özellikle hareket etme ve daha sonra beslenme, büyümeyi öncelikli canlılık özelliği olarak düşündüklerini göstermiştir. Fakat uyarılma, boşaltım, solunum, üreme gibi temel özelliklerin yüzdesi son derece düşüktür. Tablo 5 de bu yedi temel özelliğe ek olarak verilen her yaş gurubundaki diğer cevaplar da hareket, ses, yeme-içme gibi duyu organları ile hissedilen özellikleri içermektedir.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapılan bu çalışma, araştırmaya katılan öğrencilerin canlılık kavramı ile ilgili olarak yaşa bağlı bir gelişim gösterdiklerini fakat yanlış kavramlara veya eksik bilgilere de (örneğin dormant hayat ve mikroorganizmalar konusunda) sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Canlılık kavramı biyoloji ve fen konularının öğretiminde son derece önemlidir. Öğretmenlerin bir çoğu bu konudaki hatalı kavramların veya eksik bilgilerin farkında değillerdir. Fakat zihinsel yapıda bilgilerin anlamlı öğrenilmesi için kavramlar arasında bir ağın olması gerektiğini düşünürsek hatalı ve eksik bir kavramın ne gibi problemlere yol açacağını tahmin etmek zor değildir. Bu çalışmanın daha geniş bir örneklemle tekrar edilmesi, lise ve üniversite düzeyinde de uygulanarak bir karşılaştırmanın yapılması, tespit edilen hatalı kavramların niçin değişmeye kapalı olduğunun belirlenmesi biyoloji ve biyoloji ile ilgili konuların anlamlı öğrenilmesinde son derece faydalı olacaktır. Tablo 5. Öğrencilerin canlılık özellikleri olarak düşündükleri ve öğrenci yüzdeleri Hareket 99 98 95 90 90 Solunum 6 7 5 4 2 Üreme 2 3 5 8 9 Uyarılma 3 3 4 5 3 Beslenme 60 57 47 45 49 Boşaltım 0 0 0 1 1 Büyüme 10 15 12 20 25 Doğması 20 25 50 45 47 Ölmesi 20 30 55 50 52 Isı vermesi 4 9 23 34 54 Işık vermesi 43 50 51 56 53 Kalbe sahip olma 0 0 0 3 5 Ses vermesi 80 82 78 75 75 Yenilmesi 30 25 15 10 5 Duyu or.sahip olma 0 0 6 5 10 Su alması 0 0 0 0 5 Kendi ismi olması 15 17 6 0 0 Sindirim 0 0 1 1 2 Toprakta yaşaması 0 0 6 5 7 Kökünün olması 1 1 3 5 5 Yaprağının olması 3 3 7 14 23 Her gün doğması 5 6 0 1 0 Renk değiştirmesi 0 0 0 3 6 5. KAYNAKÇA Bahar, M. (2001). Çoktan seçmeli testlere eleştirel bir yaklaşım ve alternatif metotlar. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 1(1), 23-38. Egan, K. (1972). Structural communication a new contribution to pedagogy. Programmed Learning and Educational Technology, 1, 63-78. Johnstone, A.H., Bahar, M. and Hansell, M.H. (2000). Structural communication grids: a valuable assessment and diagnostic tool for science teachers. Journal of Biological Education, 34 (2), 87-89. Piaget, J. (1929). The child s conception of the world. New York: Harcourt, Brace. Tamir P., Gal-Choppin, R. and Nussinovitz, R. (1981). How do intermediate and junior high schools students conceptualise living and non-living. Journal of Research in Science Teaching, 18, 241-248. Young, M. P. (1986). A longitudinal study of alternative frameworks in school biology. Yayımlanmamış MSc Tezi, University of Glasgow, Scotland.
Ek 1: Çalışma kağıdı (Yapılandırılmış girid ve diğer sorular) Değerli öğrenciler, Aşağıda sizlere 16 kutucuk içerisinde bir takım nesneler verilmiştir. Sizden İstenen kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki sorulara cevap vermenizdir. Örneğin hangi kutucuklar yiyebileceğimiz bir şeyleri İçerir? Sorusunun cevabı kutucuk numaraları l, 11, 13 ve 16 olacaktır. Şimdi aşağıaki sorulara uygun kutucuk numaralarını yazın. Soru l- Yukarıdaki kutucuklardan hangisi şu anda yaşayan bir nesneyi içerir. Cevap: Soru 2- Yukarıdaki kutucuklardan hangisi şu anda yasamayan flma yaşayan bir canlıdan elde edilen nesneleri içerir? Cevap: