4. BÖLÜM İKBNİP NIN STRATEJİLERİ 4.A. Genel Stratejiler Raporun bu bölümünde yukarıda tartışılan ilkelerin nasıl gerçekleştirileceğine ilişkin olarak belirlenen tutumlar ve stratejiler ele alınacaktır. Bunun için ilk olarak planın genel stratejileri üzerinde durulacaktır. İzmir Kentsel Bölge (İKB) olarak adlandırılan ve 5216 Sayılı Yasa ile belirlenen alana ilişkin olarak hazırlanan 1/25000 ölçekli İKB Nazım İmar Planı (İKBNİP), toplam olarak 551448,9 hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Raporun önceki bölümlerinde aktarıldığı gibi, planın genel strüktürü, yeşil bir kuşakla sınırlandırılmış merkez kent dışında kuzeyde Aliağa, doğuda Kemalpaşa, güneyde Torbalı, batıda ise Urla merkezli dört kentsel gelişme, ve Tahtalı Barajı koruma amaçlı alt yöresinden oluşmaktadır. İKBNİP ALT YÖRE ŞEMASI İKB nin kalbi, Merkez Kent olarak adlandırılan alt yöredir. Bu yörenin, sınırlarını kuzeyde Menemen, güneyde Gaziemir, doğuda Bornova, batıda ise Narlıdere oluşturmakta, Asarlık, Koyundere, Ulukent, Harmandalı, Sasalı, Çiğli, Karşıyaka, Buca, Konak, ve Balçova, gibi önemli yerleşme merkezlerinden oluşmaktadır. Merkez Kent alt yöresinin sınırları, geçmişten bugüne planlarla gelişmesi özendirilmiş, ve kesintisiz bir yerleşmeler yığılması durumuna getirilmiş bir bölgeyi 89
tarif edecek biçimde oluşturulmuştur. Bu alt yörenin toplam alan içerisindeki payı 78198,4 hektarlık bir alanla %15 mertebesindedir. İKB içerisinde merkez kenti sınırlayan yeşil kuşağın büyük bir bölümünü oluşturan tarım ve orman alanlarının toplam alan içerisindeki payı %66 civarında olup 367934 hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Bu kuşak içerisinde, Gediz, Nif, Küçük Menderes ve Tahtalı havzaları ağırlıkla yer almaktadır. Merkez kent etrafında oluşturulan ve büyük ölçüde mevcut tarım ve orman alanlarından oluşan yeşil kuşağın, amacı yönünde kullanımına izin verilerek titizlikle korunması kentsel bölgenin ekolojik dengeleri açısından son derece önemlidir. Bu strateji aracılığıyla, aynı zamanda, yığılmış merkez kentin yapı ve nüfus yoğunluğunun belirli ölçülerde de olsa rahatlatılacağı düşünülmektedir. Bu nedenle, yeşil kuşak, İKBNİP nın önemli bir program alanı olarak ele alınmış ve alt yörelere ait olan parçaları birer alt-program alanı olarak alt yöre stratejileri arasında yerini almıştır. ALT YÖRE ALANLARI DAĞILIMI ALT YÖRELER TOPLAM ALAN(HA) TAHTALI 55732 DOĞU 71723 BATI 128067,9 KUZEY 107273,6 GÜNEY 110453,1 MERKEZ 78198,4 TOPLAM 551448,8 ALT YÖRE ALANLARI DAĞILIMI 14% 10% 13% 20% 24% 19% Tahtalı Barajı Çevre Düzeni Planı nın 55732 hektarlık bir alan ile kendi alt yöresini tanımlaması ayrı tutulursa, bölge içerisinde bağımsız planlama otoriteleri eliyle planlanarak belirli düzeylerde gerçekleştirilmiş nüfus ve yatırım yığılma merkezleri plan bütününde alt yörelerin oluşturulma rasyonelini açıklamaktadır. Buna göre, Aliağa merkezli Kuzey Kentsel Gelişme Alt Yöresi, toplam alan içerisinde %19 luk bir pay ile toplam 107273,6 hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Bu alan içerisinde, Aliağa, Eski Foça, Menemen, Seyrek, Helvacı, Bağarası, Emiralem, Maltepe, Yeni Foça, Gerenköy, ve Türkelli belediyeleri yer almaktadır. Kemalpaşa merkezli Doğu Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin toplam alanı 71723 hektar büyüklüğündedir, ve toplam planlama alanının %13 ü kadardır. Bu yöre içerisinde, Kemalpaşa yanı sıra, Ulucak, 90
Yukarıkızılca, Armutlu, Ören ve Bağyurdu yerleşmeleri bulunmaktadır. Torbalı merkezli Güney Kentsel Gelişme Alt Yöresi, toplam alan içerisinde %20 lik bir pay ile toplam 110453 hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Bu alt yöre içerisinde, Torbalı, Bayındır, Pancar, Ayrancılar, Yazıbaşı, Karakuyu, Çaybaşı, Subaşı, Canlı, Çırpı, ve Tekeli yerleşmeleri bulunmaktadır. Urla merkezli Batı Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin toplam alanı, 129770 hektar büyüklüğünde olup, toplam planlama alanının %23 ünü kapsamaktadır, ve Urla yanısıra, Mordoğan, Güzelbahçe, Yekli, Seferihisar, Doğanbey, Ürkmez, Gümüldür, Özdere ve Selçuk gibi yerleşme merkezlerini barındırmaktadır. ALT YÖRE NÜFUS DAĞILIMI ALT YÖRE 2005 NÜFUSU PLAN NÜFUSU TAHTALI 74908 177445 DOĞU 83572 246507 BATI 180060 474076 KUZEY 138813 546153 GÜNEY 146631 525613 MERKEZ 2558724 3762912 TOPLAM 3182708 5732706 80% 2005 NÜFUSU 2% 3% 6% 5% 4% Plana konu olan 551448,8 hektarlık toplam alanın 2005 yılı nüfusu 3182708 kişi olup, planların yerleşik alanlarındaki imar hakları üzerinden hesaplanan nüfusu ise 3877058 kişidir. Buna göre, planlı alanların yerleşik bölümlerinin, henüz tam kullanılmamış imar hakları nedeniyle, 694350 kişilik bir ilave nüfusu emme kapasitesi vardır. İKB için yapılan nüfus projeksiyonları, yüksek göç tahmini varsayımına göre 2030 yılı için 4376000 kişilik bir büyüklüğü öngörmüştür. Planın kapasite nüfusu ise, yürürlükte olan alt ölçekli planların eşik sentezi çalışmaları doğrultusunda test edilmesi ve kabul edilmiş belirli yoğunluk değerleri ile çoğaltılarak hesaplanması neticesinde 5732706 kişi olarak tespit edilmiştir. Bu, aynı zamanda, İKB içerisinde ekolojik dengelerin sürdürülebilirliği, korunacak doğal, tarihsel ve kültürel değerlerin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi açısından erişilebilecek maksimum nüfus büyüklüğü olarak görülmelidir. 91
PLAN NÜFUSU 3% 4% 8% 66% 10% 9% Buna göre, toplam kapasite plan nüfusu içerisinde, Merkez Kent Alt Yöresi nin payı, 3762912 kişi ile %66, Tahtalı Alt Yöresi nin payı, 177445 kişi ile %2.8, Kuzey Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin payı 546153 kişi ile %9.6, Doğu Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin payı 246507 kişi ile %3.7, Güney Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin payı 525613 kişi ile %9.2, Batı Kentsel Gelişme Alt Yöresi nin payı ise 474076 kişi ile %8.3 dür. Plan dönemi sonunda, İKB içerisinde Merkez Kentin bugünkü %83 lük nüfus payı, %66 seviyesine indirilmiş, başka bir ifadeyle, İKB içerisindeki nüfusun kısa mesafeli desantralizasyonu bir ölçüde sağlanmış olacaktır. İSTİHDAMIN ALT YÖRELERE DAĞILIMI (2000) ALT YÖRE TARIM SANAYİ HİZMETLER TOPLAM TAHTALI 27417 5002 11232 43651 DOĞU 23388 7374 8595 39357 BATI 23574 5084 29543 58201 KUZEY 16456 9236 24623 50315 GÜNEY 50687 9046 15252 74985 MERKEZ 50331 211202 502040 763572 TOPLAM 191853 246943 591285 1030081 ALT YÖRE İSTİHDAM DAĞILIMI (2000) 4% 4% 6% 5% 7% 74% İKB olarak adlandırılan ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu na göre tarif edilen alan içerisinde, yapılan istihdam projeksiyonlarına göre, 2030 yılında 1978801 kişinin çalışacağı beklenmektedir. 92
İSTİHDAMIN ALT YÖRELERE DAĞILIMI (2030) ALT YÖRE TARIM SANAYİ HİZMETLER TOPLAM TAHTALI 31842 32152 40994 104989 DOĞU 27163 24937 18406 70506 BATI 22688 17230 76410 116328 KUZEY 19112 18062 89291 126465 GÜNEY 44968 42934 30103 118005 MERKEZ 46321 359657 1036530 1442508 TOPLAM 192094 494972 1291734 1978801 ALT YÖRE İSTİHDAM DAĞILIMI (2030) 5% 4% 6% 6% 73% 6% Bunun, %65 inin hizmetler sektöründe, %25 inin sanayi sektöründe, %10 unun ise tarım sektöründe istihdam edileceği öngörülmektedir. Bugünkü dağılıma göre bakıldığında, hizmetler sektörünün payının %57 den %65 e çıkacağı, tarım sektörünün payının ise %19 dan %10 a düşeceği, sanayi sektörünün payının ise %25 ile sabit kalacağı anlaşılmaktadır. Gelecekte toplam istihdamın %73 ünün Merkez Kent Gelişme Alt Yöresi nde, %5.3 ünün Tahtalı Alt Yöresi nde, %3.5 unun Doğu Kentsel Gelişme Alt Yöresi nde, %5.9 unun Batı Kentsel Gelişme Alt Yöresi nde, %6.4 ünün Kuzey Kentsel Gelişme Alt Yöresi nde, %6.0 ının ise Güney Kentsel Gelişme Alt Yöresi nde çalışacağı düşünülmektedir. Bugünkü dağılıma göre, toplam istihdamın Merkez Kent sınırları içerisindeki % 74 olan oranı % 73 olan %90 lık payının gelecekte %73 lere düşmesi, buna karşılık diğer alt yörelerin paylarının görece artması daha dengeli bir istihdam dağılımına işaret etmektedir. 4.B Alt-Yöre Plan Alanları İtibariyle Stratejiler Alt yöreler arasındaki genel işbölümü şeması gereğince oluşan mekansal/sektörel gelişme stratejileri 3 temel başlık altında ele alınabilir. Bunlardan ilki yöredeki yerleşik nüfusun yapılaşma kapasitesine işaret eden ve buna bağlı diğer mekansal 93
ihtiyaçları tayin eden konut sektörüdür. Bu Sektör tanımı altında mevcut, gelişme, kırsal ve ikinci konut alanları kastedilmektedir. İkinci temel başlık alt yöredeki kentsel istihdam kapasitesini ve buna bağlı gelişecek ihtiyaçları veri alan çalışma alanları kategorisidir. Söz konusu bu kategori sanayi, ticaret, turizm, büyük alan kullanımları, sltyapı ve bu türler dışında kalan çalışma alanlarını kapsamaktadır. Sonuncu başlık, her alt yörede tüm bu gelişme süreçlerine eşlik eden ve gelişmenin limitlerini tayin eden eşik değerleri olarak adlandırılabilir. Eşik değerleri ağırlıkla orman, doğal karakteri korunacak alan, yapı yasağı getirilmiş alanlar gibi büyük bölgesel açık alanları içerirken bir yandan da ciddi bir istihdam kapasitesi ile karşımıza gelen ve özellikle yapılaşma süreçleri kapsamında özenle izlenmesi gereken değerli tarımsal alanları da içermektedir. ALT YÖRE KATEGORİK DAĞILIM 6% 15% 79% KONUT ÇALIŞMA ALANI EŞİK Burada anılan genel kategoriler itibariyle bakıldığında kentsel bölgenin oldukça önemli bir kısmının eşik değerleriyle çevrelendiği görülür. Batı Anadolu nun önemli tarımsal havzalarının uzantılarının ve Akdeniz kuşağının önemli peyzaj unsurlarından birini oluşturan orman alanlarının varlığı eşik değerlerini çarpıcı biçimde yükseltmektedir. İKBNİP nında bu eşik değerleri yeşil kuşak kavramı altında düzenlenmiş ve yeşil kuşak proğram alanları kapsamında önerilen projeler yoluyla zenginleştirilmiştir. 94
Bu genel kategorilerin alt yöreler itibariyle dağılımına bakıldığında tahtalı, batı ve güney kentsel alt yörelerinin eşik değerlerini diğer bölgelere oranla çok daha yoğun biçimde içerdiğini; çalışma alanları açısından sırasıyla merkez, batı ve kuzey kentsel alt yörelerinin öne çıktığını; konut fonksiyonun kentsel bölgedeki arsa stoğu içinde kapladığı alansal büyüklük itibariyle dağılımı açısından ise batı kentsel alt yöresinin ciddi bir kapasiteye sahip olduğu görülebilir. ALT YÖRE KATEGORİK DAĞILIM 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 KONUT ÇALIŞMA ALANI EŞİK Her alt yörenin ayrıntılı sektörel kapasitesine işaret eden aşağıdaki tabloya göre; merkez kentsel alt yöresi hariç hemen tüm yörelerde tarımsal üretimin önemli miktarda alansal büyüklükle temsil edilerek desteklendiği ve kuzey-güney kentsel alt yörelerinin temel mekansal strüktürünü oluşturduğu görülebilir. ALT YÖRE MEKANSAL/SEKTÖREL DAĞILIM Orman eşik değerleri açısından hemen tüm alt yörelerde ciddi bir kapasite gözlenirken doğu-batı kentsel alt yörelerinin temel strüktüründe bu kategorinin payının arttığı açıktır. 95
ARAZİ KULLANIM DURUMU 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 KONUT SANAYİ TİCARET TURİZM BÜYÜK ALAN TARIM ORMAN DKKA DİĞE Plan kapsamındaki çalışma alanlarının dağılımı açısından bakıldığında, sanayi ve ticaret sektörlerinin gelişimi açısından merkez kent ile güney-kuzey kentsel alt yörelerinin öne çıktığı, buna karşılık turizm sektöründe batı kentsel alt yöresinin önemli bir paya sahip olduğu görülebilir. Alt yapı yatırım büyüklükleri açısından bakıldığında batı ve merkez kentsel alt yörelerinin kent bölgesinin yükünü önemli ölçüde karşıladıkları vurgulanmalıdır. Altyapı yatırımları arasında yer alan baraj, hava alanı, çöp atık alanı vb faaliyetler bu oranı söz konusu yöreler açısından yükseltmektedir. Bu nitelikler itibariyle bakıldığında İKBNİP kapsamında merkez kentin, kentsel bölgenin sektörel kapasitesini belirleme açısından etkinliğini koruduğu, buna karşın her alt bölgenin belirli sektörlerde güçlendirilerek merkez kent ile ilişkisinin yeniden düzenlendiği söylenmelidir. Yukarıda aktarılan değerlerin temel sektörel kategoriler kapsamında ayrıntılandırılması ile İKBNİP yaklaşımının ve kararlarının kentsel bölge ve alt yöreler itibariyle yarattığı yeni mekansal işbölümü şeması daha anlaşılır hale gelecektir. 96
4.B.1. Konut Kentsel konut alanlarının alt yöreler itibariyle dağılım oranlarına bakıldığında, İKBNİP nın en düşük oranda Tahtalı alt yöresinde yeni konut gelişmesi önerdiği, merkez kent alt yöresinde ise mevcut stoğun üçte biri oranında konut gelişmesini arttırdığı görülebilir. Planın diğer bölgelerdeki mevcut konut stoğuna kıyasla izlediği tutum şu şekildedir. Planda doğu kentsel alt yöresinde mevcut stoğun 4.5 katı, kuzey kentsel alt yöresinde 3.5 katı ve güney kentsel alt yöresinde 3 katı olmak üzere konut stoğu ayrılmıştır. Kentsel bölgenin mekansal işbölümü şemasında bu alt yöreler sanayi sektörü ağırlıklı odaklar olarak da öne çıkmaktadır. KONUT ALANLARININ ALT YÖRELERE DAĞILIMI 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 MESKUN HA GELİŞME HA 97
Plan değerleri açısından bakıldığında, toplam konut alanları stoğunda merkez kent alt yöresi toplam kentsel stoğun yarısı oranında bir temsil gücüne sahip olurken KONUT ALANLARININ ALT YÖRELERE DAĞILIMI ALT YÖRE KONUT ALANLARI DAĞILIMI (PLAN DEĞERİ) 100% 80% 60% 40% 20% 51% 4% 5% 18% 0% 11% 11% MESKUN HA GELİŞME HA batı, kuzey ve güney alt yörelerinin toplam içindeki paylarını bugüne kıyasla arttırdıkları ve merkez kentin yakın desantrilizasyon bölgelerini oluşturdukları vurgulanmalıdır. ALT YÖRE KONUT ALANLARI DAĞILIMI (KENTSEL/KIRSAL) Konut alanları dağılımına kırsal konut ve ikinci konutları ilave ederek baktığımızda, kırsal konut stoğu açısından kuzey ve güney kentsel alt yörelerinin içerdikleri tarımsal havzalarla da bütünleşen önemli bir kırsal konut kapasitesi içerdikleri, ikinci konut stoğu açısından ise turizm odaklı batı kentsel alt yöresinin kentsel bölgenin önemli bir 98
ALT YÖRE KONUT ALANLARI DAĞILIMI (KENTSEL/KIRSAL) 15000 10000 5000 0 KENTSEL İKİNCİ KONUT KIRSAL KONUT gereksinimini karşıladığı görülmektedir. Özellikle düşük yoğunluklu bir yerleşme odağı olarak belirlenen batı kentsel alt yöresinde plan dönemi içinde bu konut stoğunun birincil konuta dönüşme kapasitesi de oldukça yüksektir. 4.B.2. Çalışma alanları Kentsel bölgede öngörülen çalışma alanları dağılımı açısından bakıldığında merkez kent, kuzey ve batı kentsel gelişme alt yörelerinin toplam çalışma alanlarının % 83 ünü içerdiği söylenebilir. Bu işbölümünde merkez kent ağırlıkla alt yapı yatırım ve sanayi alanları ile tüm kentsel bölgede yer alan çalışma alanlarının yaklaşık üçte birini içermektedir. ALT YÖRE ÇALIŞMA ALANLARI DAĞILIMI 99
Öte yandan kuzey, güney ve merkez kent kapsamında bakıldığında toplam sanayi alanlarının %89 unun bu üç kentsel gelişme alt yöresinde içerildiğini dolayısıyla kuzey-güney doğrusal izinde çalışma alanlarının yığılmasından ötürü bunun özellikle kuzey-doğu-güney eksenli bir yaydaki işgücü hareketlerini ve diğer ilişkili deplasmanları yönlendireceği hatırlatılmalıdır. Büyük alan kullanımları plan değerleri kapsamında merkez ve batı kentsel gelişme alt yöreleri odaklı olarak öne çıkmaktadır. Bu tür alanlar kapsamına giren işlevler genel olarak kamu yatırım alanları olarak şekillendiğinden uzun dönemde bu bölgelerde bazı işlevlerin kamusal kullanım alanlarına dönüşme olasılıkları bulunmaktadır. ALT YÖRE ÇALIŞMA ALANLARI DAĞILIMI ALT YÖRE SANAYİ ALANLARI DAĞILIMI 30000 25000 38% 3% 8% 0% 20000 15000 10000 36% 5000 0 SANAYİ TİCARET TURİZM BÜYÜK ALAN DİĞER ALT YAPI 15% Kentsel açık alan gereksinimi ve kamusal ihtiyaçların giderilmesi açısından bakıldığında batı ve merkez bölgelerin belirli bir kapasiteyi temsil ettikleri düşünülebilir. Turizm alanlarının dağılımı kapsamında bakıldığında, plan değerleri açısından batı ve doğu olmak üzere iki bölge öne çıkmaktadır. Batı kentsel gelişme alt yöresi kıyı potansiyeli öncelikli gelişme süreçleri ile şekillenirken, doğu kentsel gelişme alt yöresi doğal kırsal peyzaj unsurlarıyla öne çıkmaktadır. 100
4.B.3. Eşik değerleri Alt yörelerin yöre toplam alanlarına kıyasla içerdikleri eşik değerlerine bakıldığında merkez hariç hemen tüm yörelerde benzer sonuçlar olduğu görülür. Kentsel bölgenin neredeyse beşte dördü eşik değerleri kapsamı altındadır. ALT YÖRE EŞİK DEĞERLERİNİN ALT YÖRE ALAN TOPLAMINA ORANI Eşik değerlerinin alt yörelere dağılımına göre batı ve güney kentsel gelişme alt yöreleri toplam eşik alanlarının yarısını temsil etmektedir. Eşik değerlerinin dağılımına bakıldığında yaklaşık olarak eşik alanlarının yarısını orman alanlarının oluşturduğunu ve yine önemli bir bölümünün de tarımsal alanlardan oluştuğunu vurgulamak gerekir. 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 ALT YÖRE EŞİK DEĞERLERİNİN ALT YÖRE ALAN TOPLAMINA ORANI ALT YÖRE TOPLAM ALANI ALT YÖRE İÇİNDEKİ EŞİK DEĞERİ 101
EŞİK DEĞERLERİNİN TÜRLERE GÖRE DAĞILIMI ALT YÖRE EŞİK DEĞERLERİ DAĞILIMI 16% 0% 23% 9% 11% 15% 48% 36% 20% 22% TARIM ORMAN DKKA YAPI YASAĞI Dolayısıyla bu durum açıklıkla şunu göstermektedir. Eşik değerleri açısından kentsel bölge oldukça zengin doğal peyzaj ve tarımsal üretim kapasitesine sahiptir ve gelişme süreçlerinin belirlenmesi sürecinde bu değerlerin potansiyel ve etkilerinin plan strüktürü üzerinde belirleyici bir gücü bulunmaktadır. 102