5510 SAYILI KANUN DA DÜZENLENEN UZLAfiMA KURUMUNUN VERG HUKUKU EKSENL DE ERLEND R LMES Murat ÖZDAMAR* Erden ÇAKAR** I. G R fi Uzlaflma, iki veya daha çok taraf n bir araya gelerek ortak ç karlar do rultusunda mutabakata varmalar olarak tan mlanmaktad r. Vergi mükellefi ile idare aras nda meydana gelen anlaflmazl n karfl l kl görüflmeyle çözülmesi esas na dayanan bir yöntem olan uzlaflma Türk vergi sistemine 1963 y - l nda girmifltir. dareye s n rlar çok genifl bir takdir yetkisi veren uzlaflma kurumu vergi ihtilaflar n n bar flç l yollarla çözülmesine katk da bulunmaktad r. Ayr ca uzlaflma, idarenin tek tarafl ifllemlerine mükellefin kat l m n sa lad - ndan vergilemede gerçek durumun tespit edilmesine de yard mc olmaktad r. Sosyal Güvenlik Kurumu nda para cezalar n n yüksekli i yan nda idareye takdir yetkisi tan nmamas geçmiflte s kl kla elefltirilmifl, uzlaflma kurumunun sosyal güvenlik hukukunda yer almas gerekti i dile getirilmifltir. Elefltirilerin bir yans mas olarak 5510 say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu (Resmi, 2006, 26098) ile Uzlaflma Kurumu, sosyal güvenlik hukukumuzda yerini alm flt r. Bu çal flmada 5510 say l Kanun la düzenlenen uzlaflma kurumu, vergi hukuku ekseninde de erlendirilecektir. * stanbul Sosyal Güvenlik l Müdür Dan flman -ÇEKO Bilim Uzman /Doktora Ö rencisi ** Sosyal Güvenlik Kontrol Memuru-ÇEKO Bilim Uzman /Doktora Ö rencisi 277
II. VERG HUKUKUNDA UZLAfiMA KURUMU Uzlaflma, yap lm fl olan bir vergileme olay na karfl vergi mükellefinin itirazlar n n oldu u, bu itirazlar n idari süreç içinde çözüme kavuflturulmamas durumunda yarg yerine götürülmesinin kaç n lmaz oldu u bir vergileme olay nda, vergi yönetimi ile mükellefin konuyu hukuki ve ekonomik boyutlar ile tart flarak belirli bir tutar üzerinde anlaflmalar ve anlaflmazl bar flç l bir yolla çözüme kavuflturmalar olarak tan mlanmaktad r.(erol, 2008, 132) Uzlaflma kurumu, idare taraf ndan mükellefe yarg yolunu kullanmamas karfl l nda verilen bir ödünden ziyade, vergilemede adaletin ve eflitli in sa lanmas anlam nda yap lan idari ifllemlere, mükellefinde kat l m n sa layarak vergilemenin en do ru flekilde tesis etme çabas n n arac olarak görülmektedir.(gerçek, 2006, 123) Bu yönüyle uzlaflma, vergi ve vergi cezas hükümlerinin uygulanmas n n yarg sal boyuta tafl nmas n n alternatifidir.(erol, 2008,133) Uzlaflma kurumunun Türk vergi hukukunda yer almas ilk olarak 19.02.1963 tarih ve 205 say l Kanun la olmufltur. 205 say l Kanun da sadece tarhiyat sonras uzlaflma düzenlenmifl olup tarhiyat öncesi uzlaflman n hukukta yerini almas ise 01.01.1986 tarihinde yürürlü e giren 3239 say l Kanun la olmufltur. Uzlaflma belirli koflullar n varl halinde mükellefin baflvurabilece i bir kurumdur. Bu koflullar n en önemlisi ise, mükellef taraf ndan ileri sürülebilen vergi z ya na sebebiyet verilmesinin kanun hükümlerine yeterince nüfuz edememekten kaynaklanmas gerekçesidir. Bu gerekçe ile uzlaflma talep edilebilmesi, tüm mükelleflerin uzlaflma hükümlerinden yararlanabilmesi anlam - na gelmektedir. Yine, vergi ve ceza miktarlar nda idareye alt yada üst s n r belirlenmeksizin s n rs z bir yetki verilmifl, yetkinin kullan m nda da idareye mükellefle anlaflma sa lanmas koflulu getirilmifltir. Bu ba lamda uzlaflma kurumunun kapsam na tüm mükelleflerin girdi i ve idarenin takdir yetkisinin de çok genifl oldu unu söyleyebiliriz.(gerçek, 2006,130) 278
Uzlaflma görüflmelerinde idare ve mükellefin eflit durumda oldu u düflünülerek, idarenin, mükellefin görüflünü almadan standart bir oran bildirerek egemen bir biçimde uzlaflma dikte ettirmemesi, uzlaflman n adaleti zorlamamas ve taraflar n hür iradeleri ile gerçeklefltirilmesi gerekmektedir. (Erol, 2008,135) III. SOSYAL GÜVENL K HUKUKUNDA UZLAfiMA KURUMU Sosyal güvenlik hukukunda uzun y llar yoklu u elefltiri konusu yap lan uzlaflma kurumu ilk kez 5510 say l Kanun un 85. maddesine 5754 say l Kanun un 49. maddesi ile eklenen hüküm ile uygulama olana na kavuflmufltur. 5754 say l Kanunun 49. maddesiyle 5510 say l Kanun un 85. maddesinin bafll Asgari flçilik Uygulamas ve Uzlaflma olarak de ifltirilmifl, 85. maddeye eklenen f kra ile Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlar taraf ndan devaml mahiyetteki iflyerlerinde yap lan asgari iflçilik incelemesi sonucunda tespiti yap lan ve sigortal lara mal edilemeyen fark sigorta primine esas kazanç matrah üzerinden gecikme cezas ve gecikme zamm ile birlikte hesaplanacak sigorta primi ve buna ba l uygulanacak idari para cezalar nda, konuya iliflkin raporun Kurumun ilgili birimine gönderilmesinden önce iflverenle uzlaflma yap labilece i, uzlaflmaya var lmas halinde, bu durumun tutanakla tespit edilece i, uzlafl lan tutarlar n kesin olup, uzlaflma konusu yap lan tutarlar hakk nda iflverence dava aç lamayaca ve hiçbir mercie flikayet ve itirazda bulunulamayaca, uzlafl lan prim ve idari para cezalar n n, uzlaflma tutana n n düzenlendi i tarihten itibaren bir ay içinde ödenece i, iflverenin, uzlafl lan idari para cezas tutar için ayr ca peflin ödeme indiriminden yararlanamayaca, uzlafl lan tutarlar n, bu sürede tam olarak ödenmemesi halinde uzlaflman n bozulaca ve uzlafl lan tutarlar n kazan lm fl hak teflkil etmeyece i, uzlaflman n temin edilememifl veya uzlaflma müzakeresinde uzlaflmaya var lamam fl olmas veya uzlaflman n bozulmas hallerinde iflverenin, bu konuya iliflkin daha sonra uzlaflma talep edemeyece i hüküm alt na al nm flt r. 5510 say l Kanun un Asgari flçilik Uygulamas ve Uzlaflma bafll kl 279
85. maddesinden de anlafl laca üzere uzlaflman n kapsam devaml ve mevsimlik iflyerlerinde yap lacak asgari iflçilik incelemesi ile s n rl d r. nceleme Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlar taraf ndan yap lmaktad r. Sosyal Güvenlik Kurumu Rehberlik ve Teftifl Baflkanl Yönetmeli i nin (Resmi, 2007,26609) 13. maddesine göre sosyal güvenlik müfettifllerinin asgari iflçilik incelemesi yapmas yetkisi bulunmaktad r. Sosyal Güvenlik Kontrol Memurlar Yönetmeli i nin (Resmi, 2009, 27100) 9. maddesinin (I) bendi ile kontrol memurlar n n belirli limitler dahilinde ihaleli ve özel bina inflaatlar için asgari incilik incelemesi yapabilece i dikkate al nd nda devaml ve mevsimlik iflyerlerine asgari iflçilik incelemesi yapma yetkisinin sadece sosyal güvenlik müfettifllerine verildi ini söyleyebiliriz. Bu ba lamda sosyal sigortalardaki uzlaflman n kapsam n n devaml ve mevsimlik iflyerlerine yap - lan asgari iflçilik incelemesi ile s n rland r ld anlafl lmaktad r. Sigortal larla iliflkilendirilen hizmetler yada ihaleli ve özel bina inflaatlar için yap lan asgari iflçilik incelemeleri için uzlaflma talep edilebilmesi mümkün olmad gibi ayr ca uzlaflman n konusu sigorta primi ve idari para cezas ile s n rl tutulmufltur. 5510 say l Kanun la yürürlü e giren uzlaflma kurumunun tam olarak de erlendirilebilmesi için asgari iflçilik kavram n n bilinmesi gerekmektedir. Asgari iflçilik kavram, en genifl anlam yla, iflverenlerce, Kuruma yap lan sigortal say s, çal flma gün say s ve sigorta primine esas kazanç bildiriminin, emsal iflyerlerine, yap lan iflin niteli i, kapsam ayr ca kapasitesine göre iflin yürütülmesi için gerekli oldu u saptanan ve yap lan iflin niteli i, kullan lan teknoloji, iflyerinin kapasitesi, benzer iflletmelerde çal flt r lan iflçi say s, ilgili meslek veya kamu kurulufllar n n görüflü gibi unsurlar dikkate alarak Sosyal Güvenlik Kurumu müfettifli taraf ndan yap lan saptama, inceleme ve teftifl ifllemleri sonucu belirlenen re sen prim tahakkukunda dikkate al nacak iflçilik miktar d r.(geçer, 2004, 33) Bir iflin yap labilmesi için gerekli sigortal say s ile ödenecek olan en az iflçili in önceden öngörülebilece i esas na dayand için dolayl yoldan kay t 280
d fl istihdam önleyen asgari iflçilik uygulamas, son y llarda en çok tart fl lan sosyal güvenlik sorunlar ndan biridir.(özdamar, 2007, 1) Asgari iflçilik uygulamas yla hedeflenen amaç, iflyerlerinin disiplin alt na al narak çal flanlar n sosyal güvenli inin sa lanmas, Devletin vergi, Sosyal Güvenlik Kurumu nun ise prim gelirinin güvence alt na al nmas d r. flverenler ile sigortal lardaki sosyal güvenlik bilincinin yeterince geliflmemifl olmas ve kay t d fl istihdam n halen çok yüksek seviyelerde bulunmas, asgari iflçilik uygulamas n zorunlu k ld gibi kapsam n n da yasalarla sürekli geniflletilmesine neden olmaktad r. Ancak asgari iflçilik uygulamas, genellikle iflyerlerinde var olan gerçek duruma de- il, belge üzerinde inceleme oldu u için görünür duruma fl k tutmakta, bu ise amaçlanmayan sonuçlarla karfl karfl ya kal nmas na yol açmaktad r. Asgari iflçilik incelemesine al nan bir sürücü kursunda belge üzerinde çal flm fl görünen ancak fiili çal flmas bulunmayan direksiyon usta ö reticisi için res en prim tahakkuk ettirilmesi bunun en çarp c örne idir. Bu ifllem, 625 say l Özel Ö retim Kurumlar Kanunu nu ihlal eden iflverene 5510 say l Kanuna göre ceza verilmesi gibi incelemeye de er çarp c bir örne i ifade eder. Her y l Rehberlik ve Teftifl Baflkanl n n belirledi i ve Kurum Baflkan n n onay verdi i kay t-d fl istihdam n yüksek seyretti i 5 sektör için örnekleme yöntemi ile asgari iflçilik incelemesi yap lmaktad r. Sosyal Güvenlik Kurumu müfettiflleri taraf ndan 2007 y l nda 172 dershane, 27 sürücü kursu, 53 otel iflletmesi, 474 otobüs iflletmesi ve 3 di er sektörler olmak üzere toplam 729 iflyerinde asgari iflçilik incelemesi yap lm fl, 25.710.537 TL ek matrah tahakkuk ettirilmifl (yaklafl k 8.741.582 TL prim), 17.557.093 TL idari para cezas uygulanm flt r. (SGK 2007 Y l Faaliyet Raporu, 2008, 35) Bu ba lamda sosyal sigortalardaki uzlaflma müessesesinden yararlanma hakk olan iflyeri say s n n 2007 y l için 729 oldu u anlafl lmaktad r. Bir baflka anlat mla sosyal sigortalardaki uzlaflma kurumuna baflvurabilecek iflveren say s n n her y l için 1.000 in alt nda olaca, sosyal güvenlik hukukundaki uzlaflman n kapsam n n, vergi hukukundaki uzlaflma ile mukayese edilemeyecek derecede dar oldu unu söyleyebiliriz. 281
IV. SOSYAL GÜVENL K HUKUKUNDAK UZLAfiMA KURUMUNUN VERG HUKUKU EKSENL DE ERLEND R LMES Vergi hukukunda tarhiyat öncesi ve tarhiyat sonras olmak üzere iki ayr uzlaflma kurumu bulundu u halde sosyal sigortalarda tarhiyat öncesine benzer nitelikte tek uzlaflma kurumu bulunmaktad r.(umdu, 2008, 208) Uzlaflman n konusu, vergi hukukunda, tarhiyat öncesi uzlaflma kurumunda tarh edilen vergiler ile vergi ziya cezalar yla birlikte usulsüzlük ve özel usulsüzlük cezalar, tarhiyat sonras uzlaflma kurumunda, ise tarh edilen vergiler ile vergi ziya cezalar d r. (Gerçek, 2006, 126) Sosyal güvenlik hukukunda ise sadece devaml ve mevsimlik iflyerlerine ait asgari iflçilik incelemesine dayal prim ve idari para cezalar uzlaflmaya konu edilebilmektedir. Bu perspektiften bak ld nda, uzlaflma kurumunun kapsam n n, vergi hukuku aç s ndan oldukça genifl sosyal güvenlik hukuku aç s ndan ise olabildi ince dar oldu unu söylemek mümkündür. Vergi hukukunda mükellefin ve idarenin eflit durumda oldu u düflünülerek, idarenin standart oran belirlemeden egemen bir biçimde uzlaflma dikte ettirmemesi genel ilke olmakla birlikte (Erol, 2008, 135), sosyal güvenlik hukukunda indirim oran n n %25 ile s n rland r lmas, iflverenin irade beyan n n Kurumca dikkate al nmad, uzlaflman n özgür irade ile gerçekleflemeyece i, alg lamas na yol açacakt r. Yine, vergi hukukunda uzlafl lacak tutar ile ilgili bir s n r getirilmedi i için bu tutar s f ra kadar indirilebilecek iken sosyal güvenlik hukukunda uzlafl lacak tutar en fazla % 25 oran nda indirmek mümkündür. Bu ba lamda sosyal güvenlik hukukunda uzlafl lacak tutar n vergi hukukundaki uzlaflma kurumunun aksine belirlenmifl standart bir oranla s n rland na hükmedebiliriz. Vergi hukukundaki uzlaflman n amac ihtilaflar n mahkemeye intikal ettirilmeden taraflarca çözüme kavuflturulmas iken sosyal güvenlik hukukunda uzlaflma, asgari iflçilik incelemesinin var olan gerçek durumdan ziyade belgeye dayal görünür durumu yans tmas niteli i nedeniyle, uzlafl lacak tutarlar- 282
da belirlenen oran n % 25 gibi düflük tutulmas n n da etkisiyle iflverenlerin mahkemeye baflvurma e ilimini azaltma fonksiyonuna hizmet etmekten uzakt r. Asgari iflçili in bu niteli inin ayn zamanda tahakkukun bilinmezli ine yol açaca da dikkate al nd nda, sosyal güvenlik hukukundaki uzlaflman n, vergi hukukundaki uzlaflma kurumu gibi benimsenmeyece i belirgin olarak ortaya ç kmaktad r. Sosyal güvenlik hukukunda uzlaflman n devaml ve mevsimlik iflyerlerine uygulanan asgari iflçilikle s n rl tutulmas uzlaflma kurumundan yararlanabilecek iflveren say s n en fazla 750-1.000 ile s n rlarken vergi hukukundaki uzlaflman n konusunun hapis cezas n gerektirir fillerle vergi ziya na sebebiyet verilmesi hariç olmak üzere olabildi ince genifl tutulmas uzlaflmadan yararlananlar n say s n da yüksek tutmaktad r. V. SONUÇ Vergi idaresi taraf ndan mükellefe yarg yolunu kullanmamas karfl l - nda verilen bir ödünden ziyade, vergilemede adaletin ve eflitli in sa lanmas anlam nda yap lan idari ifllemlere mükellefin kat l m n sa layarak vergilemenin en do ru flekilde tesis etme çabas n n arac olarak görülen vergi hukukundaki uzlaflma kurumu, sosyal güvenlik hukukunda iflverenin yarg yoluna baflvurmamas için düzenlenmifl hukuki bir müessese alg lamas na yak n durmaktad r. Vergi hukuku ekseninde de erlendirildi inde, sosyal güvenlik hukukunda dar bir kapsama oturtulan uzlaflma kurumunun, vergi hukukuna göre 45 y l gibi uzun bir süre sonra Yasalarda yerini almas, bafllang ç olmas bak m ndan olumlu olarak de erlendirilmelidir. Sosyal güvenlik hukukuna ilk defa giren uzlaflma kurumunun, ilerleyen dönemlerde kapsam geniflletilmeli, uzlafl lacak miktarlarda % 25 gibi çok düflük tutulan standart orandan vazgeçilmeli, bu ba lamda uzlaflma kurumu, iflverenlerin içinde bulundu u ekonomik koflullar da dikkate alacak flekilde yeniden revize edilmelidir. 283
KAYNAKÇA Erol, Ahmet (2008). Türk Vergi Sistemi ve Vergi Hukuku, Ankara: [yayl.y.] Geçer, Bekir (2004). Asgari flçilik ncelemesinde SSK Sigorta Müfettifli Yetkisinin Hukuki Dayanaklar, Sosyal Güvenlik Dünyas : 25, (2004): 32-34 Gerçek, Adnan (2006). Türk Vergi Hukukunda darenin Takdir Yetkisi, Ankara: [yayl.y.] Özdamar, Murat (2007). Sosyal Sigortalarda Asgari flçilik Uygulamas, stanbul: Marmara Üniversitesi(Yay nlanmam fl Y. Lisans Tezi) Sosyal Güvenlik Kurumu (04.01.2009). Sosyal Güvenlik Kontrol Memurlar Yönetmeli i. Ankara: Resmi (27100 say l ) Sosyal Güvenlik Kurumu (10.08.2007). Sosyal Güvenlik Kurumu Rehberlik ve Teftifl Baflkanl Yönetmeli i. Ankara : Resmi (26609 say l ) Sosyal Güvenlik Kurumu (2008). 2007 Y l Faaliyet Raporu. Ankara: Sosyal Güvenlik Kurumu T.C. Yasalar (2006). 5510 say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26098) Umdu, Ersin (2008). Vergi Hukukunda Uzlaflma Çerçevesinde Sosyal Güvenlik Hukukundaki Uzlaflman n Tahlili, Mali Çözüm. 88 (2008): 207-212 284