ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUK İLE KARDEŞLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUK İLE KARDEŞLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ Süleyman Kahraman Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İSTANBUL suleymankahraman@outlook.com Üzeyir Ogurlu Kocaeli Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü, KOCAELİ uzeyirogurlu@gmail.com ÖZET Farklı bir çocuğun aileye katılması aile sistemini ve kardeş ilişkilerini etkilemektedir. Üstün yetenekli çocuklar diğer normal çocuktan farklı özellikler sergiler. Üstün yetenekli olma, diğerlerinden farklı hissetme, aile içinde farklı hissetme ya da aile üyeleri tarafından farklı muamele görme gibi durumlar kardeş ilişkilerini etkileyecektir. Yapılan araştırmalarda iki farklı sonuç görülmektedir. Bazı araştırmalar üstün yetenekli çocuğun kardeşiyle ilişkisini olumsuz olarak sunarken bazıların da ise sonuç daha olumlu olarak gözükmektedir. Bu araştırmada anne ve babaya göre üstün yetenekli çocuklarının kardeşleriyle olan ilişkisi değerlendirilmiştir. 75 üstün yetenekli çocuğun ebeveynine uygulanan Schaeffer kardeş davranışı değerlendirme ölçeği sonuçlarına göre üstün yetenekli çocukların kardeşleriyle olumlu bir ilişkiye sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Üstün yetenekli çocuk, kardeş ilişkileri, aile ABSTRACT Inclusion of a new child in a family influences family system and sibling relations. Gifted children have different characteristics than normal children. Being gifted, feeling different from others, feeling different in the family or being treated different by family members may effect sibling relations. In studies, two different results were presented. Some studies showed that gifted child have negative sibling relations, on the other hand in some studies showed the opposite. In this study, sibling relations of the gifted children according to their mothers and fathers was studied. According to results of Schaeffer sibling behavior evaluation inventory which was answered by parents of 75 gifted children, it is found that gifted children have positive relations with their siblings. Keywords: Gifted child, sibling relations, parents GİRİŞ Kardeş ilişkileri en küçük kardeşin doğumundan yaşamın sonuna kadar devam eden, diğer ilişkilerden daha uzun süren bir ilişki olarak tanımlanmaktadır. Piaget ve Anna Freud ahlaki yargılamada ve sosyal algılamada kardeşlerin önemini vurgulamışlardır (Dunn, 1985). Kendi kimliklerini oluşturma aşamasında kardeşler sürekli birbirlerini kıyaslarlar (Bank&Khan, 1982). Farklı bir çocuğun aileye katılımı aile içi ilişkileri etkilediği gibi kardeş ilişkilerini de etkilemekte, ailenin dengesini değiştirmekte ve tekrar bu dengeyi kurmak için aile üyelerini 1

zorlamaktadır. Üstün yetenekli bir çocuğa sahip olmak aile sistemi üzerinde bir baskı oluşturmaktadır. (Cornell, 1984; Ross, 1979). Üstün yetenekli çocuklar daha talep, daha az uyku ve daha merakla ailenin zaman ve enerjisini almaktadır (Clark, 1992). Üstün yetenekli olma, diğerlerinden farklı hissetme, aile içinde farklı hissetme ya da aile üyeleri tarafından farklı muamele görme gibi durumlar kardeş ilişkilerini etkiler (Ross, 1977). Üstün yetenekli bireyin kendine güveni, kararlılığı ve bağımsızlığı, ebeveynlerinin favorisi olmasına ve kardeşlerinin kıskanmasına neden olabilir (Grenier, 1983). Peterson (1977) üstün yetenekli çocuğun olduğu ailelerde kardeş rekabetinin ve yarışının arttığını bulmuştur. Bir ailede bir çocuğun üstün yetenekli olarak etiketlenmesi diğer kardeşlerle ilişki dinamiğini değiştirmektedir. Araştırmalar bir çocuğu üstün yetenekli olarak etiketlenmenin diğer kardeşler üzerinde olumsuz etkiye yol açtığını göstermektedir (Colangelo & Brower, 1987; Cornell & Grossberg, 1986). Shore ve Kanevsky (1993), üstün yetenekli çocukların özel bilişsel becerilerinin, üstün yetenekli olmayan kardeşleriyle olan ilişkilerinde sorun yaşanmasına sebep olabileceğini belirtmiştir. Tuttle & Cornell (1993), üstün yetenekli kardeşlerin, üstün yetenekli olmayan kardeşlere nazaran, kardeş ilişkilerini olumsuz yönde etkilediğini savunmuştur. Cornell (1984), üstün yetenekli çocukların, üstün yetenekli olmayan kardeşlerinin, üstün yetenekli kardeşi olmayan diğer çocuklara göre daha az uyum becerisine sahip olduğunu bulmuştur. Başka bir araştırmada, Cornell ve Grossberg (1986), kardeşleri üstün yetenekliler programına kabul edilmiş ama kendilerine tanı konulmamış çocukların uyum sorunu yaşamadıklarını bulmuşlardır. Ancak anneleri tarafından daha az üstün yetenekli olarak algılanan çocukların, üstün yetenekliler programında olan kardeşlerine göre daha düşük özsaygı ve daha yüksek kaygı düzeyine sahip oldukları bulunmuştur. Robinson (1999) üstün yetenekli bir çocuğun kardeşi olmanın avantajlı bir durum olabileceğini bulmuştur. Yaşça büyük bir üstün yetenekli kardeşe sahip olmak, küçük kardeşlerin daha az kaygı yaşamalarına yardımcı olur. Chamrad vd. (1995) kardeşlerinin ve annelerinin tepkilerinin üstün yetenekli çocuklara olumlu olduğunu bulmuştur. Bu araştırmada üstün yetenekli çocuklar ile kardeşleri arasındaki ilişkinin niteliği ebeveynlerin değerlendirmelerine göre incelenecektir. Ebeveynlerin değerlendirmelerine göre üstün yetenekli çocukların kardeşlerine ilişkin yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Ayrıca üstün yetenekli çocukların cinsiyetine, anne ve babaya göre, ailedeki kardeş sayısına göre üstün yetenekli çocuk ve kardeşleri arasındaki ilişkinin farklılaşıp farklılaşmadığı da incelenmiştir. YÖNTEM Betimsel tarama türünde olan bu çalışma, ebeveynlerin değerlendirmelerine göre üstün yetenekli çocukların kardeşlerine ilişkin yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Araştırmanın verileri, İstanbul ilinde üstün yetenekli çocukları özel sınıflarda toplayarak zenginleştirilmiş eğitim veren özel okulların ilgili velilerinden ve üstün yetenekli çocuklara yönelik hafta sonları eğitim veren 2

özel bir merkeze devam eden üstün yetenekli çocukların anne babalarından toplanmıştır. Üstün yetenekli çocukları ile diğer çocukları arasındaki kardeş ilişkisini değerlendirmeleri için 75 üstün yetenekli çocuğu ve kardeşi olan ebeveyne Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeği verilmiştir. Ölçek temelde özel gereksinimli çocuklar ve kardeşleri arasındaki ilişkiyi belirlemek için geliştirilmiştir. Fakat ölçek incelendiğinde ölçeğin üstün yetenekli çocuk ve kardeşiyle olan ilişkisini belirlemek için de kullanılabileceğine karar verilmiştir. Mc Hale vd. (1986) tarafından geliştirilen ölçeğin geçerlik-güvenirlik çalışması Aral ve Ahmetoğlu (2004) tarafından yapılmıştır. Yapılan geçerlik-güvenirlik çalışması sonucunda ölçeğin beş alt boyutuna ilişkin alfa değeri.77-.90 arasında, test-tekrar test korelasyonları ise.95-.99 arasında bulunmuş ve geçerli-güvenilir bir ölçek olarak kabul edilmiştir. 30 maddeden oluşan ölçek, nazik olma, birliktelik-ilgili olma, uzak durma-çekinme, empati, fiziksel saldırganlık olmak üzere beş alt boyutu değerlendirmektedir. Ölçekte yer alan maddelere verilen tepkiler, Hiçbir zaman- Nadiren- Bazen- Sık sık- Her zaman şeklinde derecelendirilmiştir. Ölçekteki her bir bölüm kendi içinde puanlanmaktadır. Her bir bölümden alınan yüksek puanlar, o bölüme ilişkin özelliklerin arttığını göstermektedir. Ayrıca araştırmacılar tarafından ailenin sosyo-demografik özelliklerini belirlemeye yönelik bir anket hazırlanmış ve ölçek ile birlikte verilmiştir. Ölçek ve anket bir zarf içinde aileye teslim edilmiş aileden evde doldurarak ertesi gün getirmeleri istenmiş. Aileler doldurdukları ölçek ve anketi yine zarf içinde araştırmacıya teslim etmişlerdir. Veriler betimsel olarak incelenmiştir. Ayrıca alt boyutlara göre gruplar arasında farklılıkları incelemek için gerekli istatistikî analizler yapılmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan 75 ebeveynin öncelikle sosyo demografik özellikleri tablolar vasıtasıyla gösterilmiş ve daha sonra da alt boyutlar arasında gruplara göre ortalamalar farkı araştırılmış ve yapılan istatistiki analizler tablo halinde gösterilmiştir. Tablo 1. Ölçeği Dolduran Anne/Baba için Frekans ve Yüzde Değerleri Dolduran f % Geçerli % Yığılmalı % Baba 19 25,3 25,3 25,3 Anne 56 74,7 74,7 100,0 Toplam 75 100,0 100,0 Tabloda da görüldüğü üzere, ölçeğin dolduranların 19 u (%25,3) baba; 56 sı (%74,7) ise annedir. 3

Tablo 2. Cinsiyet için Frekans ve Yüzde Değerleri Dolduran f % Geçerli % Yığılmalı % Kız 38 50,7 50,7 50,7 Erkek 37 49,3 49,3 100,0 Toplam 75 100,0 100,0 Tabloda da görüldüğü üzere, araştırmaya katılanların 38 i (%50,7) kız; 37 si (%49,3) erkektir. Tablo 3. Kardeş Sayısı için Frekans ve Yüzde Değerleri Dolduran f % Geçerli % Yığılmalı % 1 kardeş 30 40,0 40,0 40,0 2 ve daha 45 60,0 60,0 100,0 kardeş Toplam 75 100,0 100,0 Araştırmadaki üstün yetenekli çocukların 30 unun 1 kardeşi, 45 inin ise iki veya daha kardeşi bulunmaktadır. Tablo 4. Ailelerin Alt Ölçek Değerlendirme Tablosu Soru Sayısı Öçeklerin Max.-Min. Alınan Max.-Min. N Puanları Puanları X Sd Nazik olma 75 9 45-9 43-17 31,1 5,41 Uzak durma 75 6 30-6 22-6 8,9 2,89 Birliktelik 75 7 35-7 33-15 25,3 4,62 Empati 75 5 25-5 25-11 20,5 3,58 Fiziksel Saldırgan 75 3 15-3 12-3 5,2 2,49 Tabloda ailelerin ölçeğe verdikleri cevaplara göre üstün yetenekli çocuklarının kardeşlerine karşı tutumu görülmektedir. Tabloya göre üstün yetenekli çocukların Nazik Olma, Birliktelik ve Empati alt boyutlarında yüksek ortalamaya sahiptirler. Buna göre ailelerine göre üstün yetenekli çocuklar kardeşlerine karşı olumlu bir tutum içerisindedirler. Tablo 5. Ölçeğin Puanlarının Üstün Çocuğun Cinsiyeti Değişkenine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Belirlemek Üzere Yapılan Bağımsız Grup t Testi Sonuçları 4

Alt ölçekler Cinsiyet N X SS sd t p Fiziksel 38 5,13 2,55 73 -,520,64 Kız saldırganlık Erkek 37 5,43 2,44 Empati Kız 38 20,94 3,46 73 1,047,29 Erkek 37 20,08 3,69 Birliktelik Kız 38 26,13 4,69 73 1,580,11 Erkek 37 24,45 4,46 Uzak durma Kız 38 9,18 3,31 73,597,55 Erkek 37 8,78 2,40 Nazik olma Kız 38 31,81 5,18 73 1,152,25 Erkek 37 30,37 5,61 Tabloda görüldüğü gibi, örneklemi oluşturan üstün yetenekli çocuğun cinsiyeti değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen bağımsız grup t testi sonucunda, grupların aritmetik ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Tablo 6. Ölçeği Anne veya Babanın Doldurmasına Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Belirlemek Üzere Yapılan Mann Whitney-U Testi Sonuçları Alt ölçekler Anne/Baba N S.O. S.T. U Z p Fiziksel 19 Baba 34,89 663,00 473,000 -,743,458 saldırganlık Anne 56 39,05 2187,00 Empati Baba 19 30,76 584,50 394,500-1,685,092 Anne 56 40,46 2265,50 Birliktelik Baba 19 32,71 621,50 431,500-1,228,219 Anne 56 39,79 2228,50 Uzak durma Baba 19 45,87 871,50 382,500-1,853,064 Anne 56 35,33 1978,50 Nazik olma Baba 19 39,76 755,50 498,500 -,409,682 Anne 56 37,40 2094,50 Tablo görüldüğü gibi, üstün yetenekli çocukların kardeşlerine karşı tutumunun anne veya babaya göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere uygulanan non-parametrik Mann Whitney- U testi sonucunda, gruplar arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir farka rastlanmamıştır. 5

Tablo 7. Ölçeğin Puanlarının Kardeş Sayısına Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Belirlemek Üzere Yapılan Bağımsız Grup t Testi Sonuçları Alt ölçekler Cinsiyet N X SS sd t p Fiziksel 30 1 kardeş 4,40 1,88 73-2,593,011 saldırganlık 2 veya daha 45 5,86 2,68 Empati 1 kardeş 30 21,86 2,59 73 2,774,007 2 veya daha 45 19,62 3,88 Birliktelik 1 kardeş 30 26,86 3,84 73 2,463,016 2 veya daha 45 24,26 4,84 Uzak durma 1 kardeş 30 8,36 2,02 73-1,529,130 2 veya daha 45 9,40 3,30 Nazik olma 1 kardeş 30 32,80 4,55 73 2,273,020 2 veya daha 45 29,97 5,69 Tabloda görüldüğü gibi, üstün yetenekli öğrencilerin kardeş sayısına göre aldıkları puanların anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla uygulanan bağımsız grup t testi sonucunda, Fiziksel saldırganlık (p<.05), Empati (p<.01), Birliktelik (p<.05), Nazik olma (p<.05) alt boyutların grupların aritmetik ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Fakat uzak durma alt boyutunda herhangi bir anlamlı farklılığa rastlanmamıştır. 1 kardeşi olan üstün yetenekli çocukların puanları daha kardeşi olan üstün yetenekli çocukları puan ortalamalarından anlamlı düzeyde yüksektir. SONUÇ VE ÖNERİLER Araştırma, üstün yetenekli çocuk ve kardeşleri arasındaki ilişkinin olumsuz olduğunu ortaya koyan araştırmaların tersine üstün yetenekli çocuk ve kardeşi arasındaki ilişkinin pozitif olduğunu ortaya koymuştur. Robinson (1999) üstün yetenekli bir çocuğun kardeşi olmanın avantajlı bir durum olabileceğini bulmuştur. Genellikle ebeveynleri tarafından iyi davrandıkları, sosyal yeterliliğe sahip oldukları ve daha az davranış problemi gösterdikleri düşünülmektedir.yapılan araştırma sonuçlarına paralel olarak Chamrad vd. (1995) kardeşlerin ve üstün yetenekli çocukların annelerinin tepkilerinin olumlu olduğunu bulmuştur. Üstün yetenekli çocuğun yüksek zihinsel becerileri ona sosyal görevlerde ve kardeş ilişkilerinde yardım edebilir ve bu durumda kardeşlerin ilişkilerinde olumlu algılamalarıyla yol açabilir. Ayrıca Terman (Terman & Oden, 1947) tarafından yapılan boylamsal araştırmalarda, üstün yetenekli çocukların, normal çocuklara göre daha sağlıklı, duygusal olarak daha istikrarlı 6

oldukları ve okul hayatında sosyal uyumlarının diğerlerine göre daha iyi olduğu bulunmuştur. Sosyal uyumlarının daha iyi olması kardeş ilişkilerini de olumlu yönde etkilemiş olabilir. Aile içindeki dinamik kardeş ilişkilerini de etkileyebilmektedir. Araştırmalar, çoğu durumda, üstün yetenekli çocukların ailelerinin, sağlıklı aile bağlarını, yüksek psikolojik uyum ve olumlu baş etme becerilerini sürdürdüklerini göstermektedir (Mathews, West, & Hosie, 1986; Silverman, 1993). Bununla paralel olarak anne ve babanın değerlendirmeleri arasında farklılığın olmaması da bu durumla açıklanabilir. Ailedeki çocuk sayısı da kardeş ilişkilerinde etkili olan arasındadır. Bu araştırmada çalışma grubunu oluşturan üstün yetenekli çocukların % 40 ının tek kardeşe ve %60 nın ise 2 veya daha kardeşi sahip olduğu dikkat çekmektedir. Tek kardeşi olan çocuklar doğal olarak iki ve daha kardeşi olan çocuklara göre birbirleriyle etkileşimleri daha olacaktır. Ayrıca birbirinin sorumluluğunu da üstlenmek durumunda kalmaktadırlar. Ayrıca ailenin de çocuk sayısının az olmasında dolayı iki çocuğuna daha nitelikle zaman ayıracağı düşünüldüğünde tek kardeşi olan üstün yetenekli çocukların daha kardeşi olan üstün yetenekli çocuklara göre kardeşiyle ilişkisinin daha pozitif olması daha iyi anlaşılabilir. Bu araştırmanın sonuçlarının daha iyi yorumlanabilmesi için çalışmasının daha geniş ve çeşitli örneklem grubuyla yapılması gerekmektedir. Ayrıca kardeşler arasındaki ilişki etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Aile içindeki uyum, ailelerin çocuklarına karşı tutumu, çocuklar arasındaki yaş farkı, çocukların büyüklük ve küçüklük durumu gibi değişkenler de ele alınarak kardeşler arasındaki ilişki değerlendirilmelidir. Bununla birlikte doğrudan üstün yetenekli çocuktan bu konuyla ilgili veriler alınmalıdır. Kardeş ilişkilerinin nitel bir çalışmayla değerlendirilmesi de alana katkı sağlayacaktır. KAYNAKLAR Ahmetoğlu E, Aral N (2008), Schaeffer kardeş davranışı değerlendirme ölçeğinin Türkçe uyarlaması. Kastamonu Eğitim Dergisi, 16 (2), 379-388 Bank, S. P., & Kahn, M. D. (1982). The sibling bond. New York: Basic Books. Chamrad, D.L, Robinson, N.M., & Janos, P.M. (1995). Consequences of Having a Gifted Sibling: Myths and Realities. Gifted Child Quarterly, 39(3), 135-145. Clark, C. (1992). Growing up gifted (4th ed.). New York: Macmillan. Colangelo, N., & Brower, P. (1987). Labeling gifted youngsters: Long-term impact on families. Gifted Child Quarterly, 31, 75-78 Cornell, D. G. (1984). Families of gifted children. Arbor, MI: Umi Research Press. Cornell, D. G., & Grossberg, I. W. (1986). Siblings of children in gifted programs. Journal for the Education of the Gifted, 9, 252-264. 7

Cornell, D.G. ( 1989). Child adjustment and parent use of the term "gifted." Gifted Child Quarterly, 33, 59-64. Diana L. Chamrad, Nancy M. Robinson and Paul M. Janos (1995)Consequences of Having a Gifted Sibling: Myths and Realities. Gifted Child Quarterly; 39; 135 Dunn, J. (1985). Sisters and brothers. Cambridge, MA: Harvard University Press. Grenier, M. E. (1983). Gifted children and their siblings. Unpublished master's thesis. McGill University. Montreal. Mathews, F.N., West, J.D., & Hosie, T.W. (1986). Understanding families of academically gifted children. Roeper Review, 9, 40-52. Peterson, D.C. (1977). The heterogeneously gifted family. Gifted Child Quarterly. 21, 396-411. Robinson, N.M. (2002). Introduction. In M. Neihart, S. M. Reis, N. M. Robinson, & S. M. Moon (Eds.) The Social and Emotional Development of Gifted Children. Waco, Texas: Prufrock Press, Inc. Ross, A. O. (1979) The gifted child in the family. In N. Colangelo & R. T. Zaffrann (Eds.), New voices in counseling the gifted (pp. 402-407). Dubuque. IO: Kendall/Hunt. Shore, B. M. & Kanevsky, L.S. (1993). Thinking processes: being and becoming gifted. In K.A. Heller, F. J. Munks & A. H. Passow (eds). International handbook of research and development of giftedness and talent (pp. 133-147). Oxford: Pergamon Press. Silverman, L. K. (1993). Counseling families. In L.K. Silverman (Ed.) Counseling the gifted and talented (pp. 151-178). Denver, CO: Love. Tuttle, D., & Cornell, D. (1993). Maternal labeling of gifted children: Effects on the sibling relationship. Exceptional Children, 59(5), 402-410. Terman, L. M. & Oden, M. H. (1947). Genetic studies of genius. vol. 4: The Gifted Child Grows Up: Twenty-five years' follow-up of a superior group. Stanford UP, Stanford CA. 8