İLKÖĞRETİM II. KADEME FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLERİNİN BİLİMSEL SÜREÇ BECERİLERİ ile İLGİLİ BİLGİ, FARKINDALIK ve KULLANMA DÜZEYLERİNİN ARAŞTIRILMASI (TOKAT ÖRNEĞİ) Ebru Bergen Coşgun Yüksek Lisans Tezi Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Erdoğan Usta 2012 Her hakkı saklıdır
T. C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FEN BİLGİSİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İLKÖĞRETİM II. KADEME FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLERİNİN BİLİMSEL SÜREÇ BECERİLERİ İLE İLGİLİ BİLGİ, FARKINDALIK ve KULLANMA DÜZEYLERİNİN ARAŞTIRILMASI (TOKAT ÖRNEĞİ) Ebru Bergen Coşgun TOKAT 2012 Her hakkı saklıdır
ÖZET Yüksek Lisans Tezi İLKÖĞRETİM II. KADEME FEN ve TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLERİNİN BİLİMSEL SÜREÇ BECERİLERİ ile İLGİLİ BİLGİ, FARKINDALIK ve KULLANMA DÜZEYLERİNİN ARAŞTIRILMASI (TOKAT ÖRNEĞİ) Ebru Bergen Coşgun Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Erdoğan Usta Bilimsel Süreç Becerileri (BSB) 2006 yılında değişen Fen ve Teknoloji Programı ile birlikte, öğrencileri Bilimsel Metodun Evreleriyle erkenden tanıştırmak üzere, İlköğretim II. Kademeden itibaren Fen ve Teknoloji Dersi Müfredatı içine alınmış ve Eğitim Fakülteleri içindeki Fen Bilgisi Öğretimi dersi müfredatı içine de alınarak öğretmen adayları bu becerileri nasıl öğreteceklerine dair yönlendirilmeye başlanmıştır. Tokat ili Merkez ilçesinde görev yapmakta olan Fen ve Teknoloji öğretmenlerinin BSB hakkındaki bilgi, farkındalık ve kullanım düzeylerini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmada genel tarama modelinden yararlanılmıştır. Araştırmanın evreni, Tokat ili Merkez ilçesindeki ilköğretim kurumlarında görev yapmakta olan 87 fen ve teknoloji öğretmeninden, örneklemi ise evrenden kolay örnekleme yöntemi ile seçilen 62 fen ve teknoloji öğretmeninden oluşmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak tarafımızdan geliştirilen Bilimsel Süreç Becerileri Ölçeği ve Bilimsel Süreç Becerileri Kazanımlarını Kullanım Düzeyi Ölçeği kullanılmıştır. Bu ölçeklerden BSB Ölçeği, a) bilgi ve b) farkındalık olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Bilgi bölümünde çoktan seçmeli ve farkındalık bölümünde açık uçlu sorular kullanılmıştır. GOP Üniversitesi Fen Bilgisi Öğretmenliği 4. Sınıfta öğrenim gören 24 öğrenci ve Tokat ili Merkez ilçesi dışında görev yapmakta olan 21 fen ve teknoloji öğretmeni ile yapılan deneme uygulaması sonucu BSB Ölçeğinin geçerlik güvenirlik hesaplamaları yapılmıştır. Geçerliğin sağlanabilmesi için testteki maddelerin ayırıcılık gücü hesaplanmış ve rjx değeri 0,30 ve üzerinde olan maddeler kullanılmıştır. Ölçeğin kapsam ve görünüş geçerliği için ise uzman görüşüne başvurulmuştur. Ölçeğin iç tutarlık katsayısı KR-20 formülü uygulanarak hesaplanmış ve 0,80 değeri bulunmuştur. BSB Kazanımlarını Kullanım Düzeyi Ölçeği 5 li likert tipinde derecelendirilmiştir. Ölçeğin yapı geçerliğine ilişkin bulgular, tek faktörlü olduğunu destekler niteliktedir. Ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı.97 olarak bulunmuştur. Uygulama sonucu elde edilen bulgulara göre Tokat ilindeki fen ve teknoloji öğretmenlerinin %1,5 luk kesiminin BSB hakkında bilgiye sahip olduğu, ancak hiçbirinin BSB kazanımlarının hangi tür beceriye yönelik olduğunun farkında olmadığı söylenebilir. Bunlara bağlı olarak da %11 lik bir kesim derslerinde bu becerileri kullanmaya dikkat etmeye çalıştıklarını söylemektedir. Ayrıca öğretmenlerin bilgi ve farkındalık düzeyleri, göreve başlama yıllarına (yeni programdan önce/sonra) göre farklılık göstermektedir. 2012, 104 sayfa Anahtar kelimeler: Bilimsel süreç becerileri, Fen ve teknoloji öğretmeni, Bilgi, Farkındalık, Fen ve teknoloji programı i
ABSTRACT M. Sc. Thesis INVESTIGATION of II. LEVEL PRIMARY EDUCATION SCIENCE and TECHNOLOGY TEACHERS KNOWLEDGE, AWARENESS and DEGREE of USE of SCIENCE PROCESS SKILLS (TOKAT SAMPLE) Ebru Bergen Coşgun Gaziosmanpaşa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Science Knowledge Education Department Supervisor: Asst. Prof. Dr. Erdoğan Usta Together with 2006 change in Science Education Programme, to introduce the Basic Scientific Methods to students in their earlier age, Science Process Skills (SPS) have been included in the curriculum of Science and Technology course in the II. Level Elementary Education and in order to direct the teacher candidates of these skills, the teaching methods of them have also been added within the Science Teaching Course in the Education Faculties. This study was done in order to determine the active science teachers knowledge, awareness and degree of use of SPS in their courses within the Primary Education in Central province of Tokat in Turkey. The method of this study is a general descriptive design. The target population of this study is those teachers who are actively teaching in these cond level of Primary Education and the population size is 87 and the sample size is 62 Science Technology teachers who are chosen from the target population by a easy sampling method. Within this study, Science Process Skills (SPS) and Degree of Use of Science Process Skills (DUSPS) scales, both were developed by us have been used as data collecting tools. SPS has two parts of (a) knowledge (K) and (b) awareness (A). K-SPS scale were multiple choice type and of the A-SPS scale open-ended type. After pilot application of the scales to 24 4 th grade teacher canditate students (from the GaziosmanpaşaUniversity in Tokat) and 21 active science and thecnology teachers (who are out of central province in Tokat) validty calculations were made. In order for validity assesment item discrimination calculations were made and those items which have 0.3 or above rjx values were used. For the face and content validity expert opinion were relied. In order to calculate internal consistency realibility scale KR-20 formula were used and was found as 0,80. Questions of the DUSPS scale were presented using a five-point Likert item, of the The results for the construct validityimplies a single factor. DUSPS Cronbach Alfa internal consistencyco efficient was found as.97. The result of this study Show that only 1.5% active Science and Technology teachers in Tokat have enough knowledge about SPS, but none of them can relate a SPS-related question to a specific SPS. In addition to these, 11% of science and technologyteachers have admitted to try to use these SPS in their courses during teaching. In addition, teachers' knowledge and awareness differ according to their inauguration year (before or after the new program). 2012, 104 page Keywords: Science processs kills, Science and technology teachers, Knowledge, Awareness, Science education programme ii
ÖNSÖZ Araştırmanın her aşamasında benden desteğini esirgemeyen, bilgisi, tecrübesi ve eleştirileriyle beni yönlendiren, tanımaktan büyük onur duyduğum danışman hocam, Sayın Dr. Erdoğan USTA ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Araştırmanın çeşitli safhalarında görüş ve önerileri ile katkıda bulunan, yardımlarını benden esirgemeyen hocalarım, Sayın Dr. Metin DENİZ ve Sayın Dr. Murat SADIKOĞLU na en içten teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmanın deneme aşamasında uygulamaya katılan öğretmen arkadaşlarıma ve GOP Fen Bilgisi Öğretmenliği 4. Sınıf öğrencileri ile uygulama aşamasında başta Okul müdürlerine, müdür yardımcılarına ve çalışmaya katılan fen ve teknoloji öğretmenlerine teşekkür ederim. Son olarak, tüm yaşamımda olduğu gibi, bu çalışmamda da bütün sıkıntılarımı benimle paylaşan, bana güç veren, manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen çok değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ebru Bergen COŞGUN 06/2012 iii
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ..viii ÇİZELGELER/TABLOLAR DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ... 1 1.1. Araştırmanın Problemi... 2 1.2. Araştırmanın Alt Problemleri... 3 1.3. Araştırmanın Amacı... 3 1.4. Araştırmanın Önemi... 5 1.5. Varsayımlar... 6 1.6. Kapsam ve Sınırlılıklar... 6 1.7. Tanımlar... 7 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ve LİTERATÜR ÖZETİ... 8 2.1. Bilim Nedir... 8 2.2. Bilimsel Metot/Yöntem... 11 2.3. Fen ve Teknoloji Öğretimi ve Fen ve Teknoloji Okuryazarlığı... 13 2.4. Fen ve Teknoloji Öğretimi ve Bilimsel Süreç Becerileri... 14 2.4.1. Bilimsel Süreç Becerilerinin Tanımı... 14 2.4.2. Bilimsel Süreç Becerilerinin Sınıflaması... 15 2.4.3. Fen ve Teknoloji Programında Vizyon, Boyutlar, Program Yapısı, Programın Yapılandırılması ve Bilimsel Süreç Becerileri... 16 2.4.3.1.2006 Fen ve Teknoloji Programı ndaki Bilimsel Süreç Becerilerinin Yapısı... 16 2.4.4. Fen ve Teknoloji Öğretim Programı ndaki Bilimsel Süreç Becerilerinin İncelenmesi... 19 2.4.4.1. Gözlem... 19 2.4.4.2. Karşılaştırma-Sınıflama... 20 2.4.4.3. Çıkarım Yapma... 20 2.4.4.4. Tahmin... 21 2.4.4.5. Kestirme... 21 2.4.4.6. Değişkenleri Belirleme... 22 2.4.4.7. Hipotez Kurma... 22 2.4.4.8. Deney Tasarlama... 23 2.4.4.9. Deney Malzemelerini, Araç ve Gereçlerini Tanıma ve Kullanma... 23 2.4.4.10. Deney Düzeneği Kurma... 23 2.4.4.11. Değişkenleri Kontrol Etme ve Değiştirme... 24 iv
2.4.4.12. İşe Vuruk Tanımlama Yapma (Operasyonel/İşlevsel/İşlemsel Tanımlama)... 24 2.4.4.13. Ölçme... 24 2.4.4.14. Bilgi ve Veri Toplama... 25 2.4.4.15. Verileri Kaydetme... 25 2.4.4.16. Veri İşleme ve Model Oluşturma... 25 2.4.4.17. Yorumlama ve Sonuç Çıkarma... 26 2.4.4.18. Sunma... 26 2.5. Bilimsel Metot ve Bilimsel Süreç Becerileri İlişkisi... 27 2.6. Fen ve Teknoloji Öğretiminde Bilimsel Süreç Becerilerinin Kazandırılmasında Öğretmenin Rolü... 28 2.7. Literatür Taraması... 32 2.7.1. Bilimsel Süreç Becerileri ile İlgili Ölçek Geliştiren Araştırmalar... 32 2.7.1.1. Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar... 32 2.7.1.2. Yurt İçine Yapılan Araştırmalar... 34 2.7.2. Öğrencilerin Bilimsel Süreç Becerileri ile İlgili Yapılan Araştırmalar... 35 2.7.2.1. Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar... 35 2.7.2.2. Yurt İçine Yapılan Araştırmalar... 36 2.7.3. Öğretmen Adaylarının Bilimsel Süreç Becerileri ile İlgili Yapılan Araştırmalar 39 2.7.3.1. Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar... 39 2.7.3.2. Yurt İçine Yapılan Araştırmalar... 41 2.7.4. Öğretmenlerin Bilimsel Süreç Becerileri ile İlgili Yapılan Araştırmalar... 44 2.7.4.1. Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar... 44 2.7.4.2. Yurt İçine Yapılan Araştırmalar... 46 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 49 3.1. Araştırmanın Modeli... 49 3.2. Araştırmanın Evreni... 49 3.3. Araştırmanın Örneklemi... 49 3.4. Veri Toplama Araçları... 49 3.4.1. Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi ve Farkındalık Ölçekleri... 50 3.4.1.1. Ölçeklerin Geliştirilmesi Sırasında Yapılan İşlemler... 50 3.4.1.2. Deneme Uygulaması... 53 3.4.1.3. Ölçeğin Geçerlik-Güvenirlik Çalışmaları... 53 3.4.2. Bilimsel Süreç Becerileri Kazanımları Kullanım Düzeyi Ölçeği... 55 3.4.2.1. Bilimsel Süreç Becerileri-Kazanımlarını Kullanım Düzeyi Ölçeğinin Açımlayıcı Faktör Analizi Sonuçları... 56 3.5. Verilerin Analizi... 59 3.5.1. Bilimsel Süreç Becerileri-Bilgi Ölçeği nin Puanlanması ve Analizi... 59 3.5.2. Bilimsel Süreç Becerileri-Farkındalık Ölçeği nin Puanlanması ve Analizi... 59 3.5.3. Bilimsel Süreç Becerileri-Kazanımlarını Kullanım Düzeyi Ölçeği nin Puanlanması ve Analizi... 60 3.6. Veri Toplama Araçlarının Uygulanması... 60 4. BULGULAR VE YORUMLAR... 62 4.1. Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi, Farkındalık ve Kullanım Düzeyleri... 62 4.1.1. Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyleri... 62 v
4.1.2. Bilimsel Süreç Becerileri Farkındalık Düzeyleri... 63 4.1.3. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Kazanımlarını Derslerinde Kullanım Düzeyleri... 64 4.1.4. Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi, Farkındalık ve Kullanım Düzeyi, Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaları... 65 4.1.5. Bilimsel Süreç Becerileri Kazanımlarının Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programında Geçme Sıklığı ve Bunun Öğretmenlerin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi ve Farkındalık Düzeylerine Etkileri... 66 4.1.5.1. Bilimsel Süreç Becerilerinin Fen ve Teknoloji Programı nda Geçme Sıklıkları... 68 4.1.5.2. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyleri. 68 4.1.5.3. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Farkındalık Düzeyleri... 68 4.2. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyi, Bilimsel Süreç Becerileri Farkındalık Düzeyi ve Bilimsel Süreç Becerilerini Kullanma Düzeyi İle Bilimsel Süreç Becerilerinin Programda Geçme Sıklığı Arasındaki İlişki... 69 4.2.1. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyleri İle Bilimsel Süreç Becerilerini Kullanma Düzeyleri Arasındaki İlişki... 69 4.2.2. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyleri ve Farkındalık Düzeyleri Arasındaki İlişki... 70 4.2.3. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi Düzeyleri İle Bilimsel Süreç Becerilerinin Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programında Geçme Sıklığı Arasındaki İlişki... 71 4.2.4. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerilerini Kullanma Düzeyleri ile Bilimsel Süreç Becerileri Farkındalık Düzeyleri Arasındaki İlişki. 72 4.2.5. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Farkındalık Düzeyleri ile Bilimsel Süreç Becerilerinin Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programında Geçme Sıklığı Arasındaki İlişki... 73 4.2.6. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerilerini Kullanma Düzeyleri ile Bilimsel Süreç Becerilerinin Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programında Geçme Sıklığı Arasındaki İlişki... 74 4.3. Fen ve Teknoloji Öğretmenlerinin Bilimsel Süreç Becerileri Bilgi, Farkındalık ve Kullanım Düzeyleri İle Göreve Başlama Yılları (Yeni Programdan Önce ve Sonra) na İlişkin T Testi Sonuçları... 75 5. TARTIŞMA ve SONUÇ... 78 5.1. Tartışma... 78 5.2. Sonuç... 80 KAYNAKLAR... 83 EKLER... 94 EK 1. Bilimsel Süreç Becerileri Ölçeği... 94 EK 2. Bilimsel Süreç Becerileri Kazanımlarını Kullanım Düzeyi Ölçeği... 102 ÖZGEÇMİŞ... 104 vi
SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler t r r 2 KR-20 r jx p jx n Açıklama t dağılım değeri güvenirlik indeksi determinasyon katsayısı güvenirlik katsayısı ayırıcılık gücü güçlük indeksi katılımcılar Kısaltmalar BSB MEB TTK A.A.A.S. YÖK Açıklama Bilimsel Süreç Becerileri Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Amerikan Bilimi İlerletme Derneği Yüksek Öğretim Kurumu vii
ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 2.1. Altı Adımlı Bilimsel Metodun Aşamaları... 13 viii
ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 2.1. Bilimsel süreç becerileri kazanımları... 18 Çizelge 2.2. Bilimsel metot ve bilimsel süreç becerileri ilişkisi... 27 Çizelge 3.1. Bilimsel süreç becerilerinin geçtiği kazanım sayısı... 52 Çizelge 3.2. Bilimsel süreç becerileri-bilgi ölçeğine ilişkin güvenirlik çalışması sonuçları... 53 Çizelge 3.3. BSB Bilgi Testi ne ilişkin madde ayırıcılık ve güçlük değerleri... 54 Çizelge 3.4. Bilimsel süreç becerileri-kazanımlarını kullanım düzeyi ölçeğine ilişkin KMO ve Barlett s testi sonuçları... 56 Çizelge 3.5. Bilimsel süreç becerileri-kazanımlarını kullanım düzeyi ölçeğinin faktör yük değerleri... 58 Çizelge 4.1. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin (toplam 62 kişi)bilimsel süreç becerileri-bilgi ölçeğine göre belirlenen bilimsel süreç becerileri-bilgi düzeylerine ilişkin frekans dağılımı... 63 Çizelge 4.2. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri-farkındalık ölçeğine göre belirlenen bilimsel süreç becerileri farkındalık düzeylerine ilişkin frekans dağılımı... 64 Çizelge 4.3. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerilerikazanımlarını kullanım düzeyi ölçeğine göre belirlenen bilimsel süreç becerileri kullanma düzeylerine ilişkin frekans dağılımı... 65 Çizelge 4.4. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri ölçeği ve bilimsel süreç becerileri kazanımlarını kullanım düzeyi ölçeğine ilişkin ölçüm puanlarının aritmetik ortalamaları ve standart sapmaları... 65 Çizelge 4.5. Bilimsel süreç becerilerinin 6., 7. ve 8. sınıf Fen ve Teknoloji Programındaki kazanımlarda geçme sıklıkları ve öğretmenlerin bilimsel süreç becerileri bilgi ve farkındalık ölçeklerine verdiği doğru cevap yüzdeleri... 67 Çizelge 4.6. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerilerini kullanma düzeyleri ile bu konudaki bilgi düzeyleri arasındaki ilişki... 69 Çizelge 4.7. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri bilgi düzeyleri ile bu konudaki farkındalık düzeyleri arasındaki ilişki... 70 Çizelge 4.8. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri bilgi düzeyleri ile bilimsel süreç becerilerinin programda geçme sıklığı arasındaki ilişki... 71 Çizelge 4.9. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerilerini kullanma düzeyleri ile bu konudaki farkındalıkları arasındaki ilişki... 72 ix
Çizelge 4.10. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri farkındalık düzeyleri ile bilimsel süreç becerilerinin programda geçme sıklığı arasındaki ilişki... 73 Çizelge 4.11. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerilerini kullanma düzeyleri ile bilimsel süreç becerilerinin programda geçme sıklığı arasındaki ilişki... 74 Çizelge 4.12. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri bilgi düzeyleri ile göreve başlama yılları (yeni programdan önce ve sonra) na ilişkin t testi sonuçları... 75 Çizelge 4.13. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri farkındalık düzeyleri ile göreve başlama yılları (yeni programdan önce ve sonra) na ilişkin t testi sonuçları... 76 Çizelge 4.14. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin bilimsel süreç becerileri kullanım düzeyleri ile göreve başlama yılları (yeni programdan önce ve sonra) na ilişkin t testi sonuçları... 76 x
1. GĠRĠġ Daha geliģmiģ bir toplum için bilimin önemi yadsınamaz. Günümüzde yediğimiz içtiğimiz Ģeylerden giysilerimize (yanmayan, su geçirmeyen, kirlenmeyen elbiseler, kaçmayan çoraplar), spordan eğlenceye (günümüzde artık çok popüler karakterlere dayalı olarak bilgisayar baģında üretilen çizgi filmler izleyici rekoru kırmakta), tıptan güvenliğe ve daha birçok alanda bilim olağanca hızıyla ilerlemekte ve insan hayatının olmazsa olmazları arasına girmektedir. Bilimin sonucu olarak ortaya çıkan teknoloji ise hayatımızı her alanda kolaylaģtırmayı baģarmıģtır. Bilim, bilim adamlarınca üretilir ve daha sonra diğer bilim adamlarının, teknoloji uygulayıcılarının ve toplumun hizmetine bırakılır. Bir ülkenin ekonomik ve sosyal geliģimindeki önemli ölçütlerden birisi de o ülkenin bilimsel alandaki çalıģmaları, yaptığı patent baģvuruları ve o ülkede üretilen teknolojik ürünlerle ölçülür. Bu süreçler,o ülkedeki bilim insanlarıyla yerine getirilir. Bir ülkede üretilen bilim, çeģitli yollarla diğer ülkelerin eriģimine de açıktır. Ancak, her ülkenin baģka ülkelerde üretilen bilimi anlayacak, onlar üzerinde yeni bilimsel çalıģmalar baģlatacak ve onların daha sonra teknoloji olarak uygulamasına eģlik edecek kendi bilim insanlarına da ihtiyacı vardır. Bilimsel anlamda geliģmiģ ülkelerdeki bilim insanlarının zenginliği, o ülkelerde bilim insanlarının yetiģmesine verilen ağırlıkla paralel gitmektedir. O yüzden birçok ülke fen ve teknoloji eğitimini ta ilkokullarından baģlatmıģ ve öğrencilerine bilim ve teknolojiye iliģkin çeģitli becerileri öğretmeyi amaç edinmiģtir. Ülkemiz fen ve teknoloji öğretiminde, bu becerilerin bilimle ilgili olanları Bilimsel Süreç Becerileri(BSB) baģlığı altında toplanmıģtır. Derslerin öğretimi çocukların düģünme gücünü geliģtirmeyi amaçlamalıdır. Çocuğun derslerde öğrendiği düģünce iģlemleri bilim insanlarının iģlemlerine benzer olmalıdır. Ġlköğretim Fen ve Teknoloji Öğretim Programında (Anonim, 2000) programın bilimsel düģünme, bilimsel iletiģim kurma, bilimi yaģama geçirme beklentilerini karģılaması öne sürülmüģ; ancak bunların hedef davranıģları (kazanımları) belirtilmemiģtir. Bunlar kiģinin tüm yaģamı boyunca kullanabileceği becerilerdir. Bugünün çocuklarının karģı karģıya geldiği belirsiz gelecek bu tür karģılaģtırmayı gerekli kılmaktadır.
2 1.1. AraĢtırmanın Problemi 2006 Fen ve Teknoloji Öğretim Programında BSB kazanımları, çeģitli ünitelere ait kazanımlar gibi ayrı ayrı verilmemiģtir. Bunun yerine her bir ya da birkaç BSB kazanımı bazen tek baģına bazen de Tutum Değerler kazanımları ve Fen-Teknoloji-Toplum- Çevre kazanımlarıyla birlikte uygun olduğu ünite kazanımlarına eklenmiģtir. BSB, öğrencileri aktif kılarak, onlara araģtırma ve sorgulama yetenekleri kazandırarak anlamlı ve kalıcı öğrenmeyi kolaylaģtıran, ezbercilikten kurtaran, öğrencilerin öğrenmenin sorumluluğunu kendilerinde hissetmelerini sağlayan becerilerdir. Bu nedenle BSB geliģtirilmedikçe, çocukların anlayarak bilimsel kavramlar geliģtirmeleri söz konusu olmamaktadır. Ġlköğretim çağı çocuklarının bilim ve teknolojideki hızlı geliģmeleri kendi yararına kullanmaları, toplumların geleceği için hayatî önem taģımaktadır. Bu durum günümüzde ilköğretim programlarında yer alan derslerde BSB ye yer verilmesini gerekli kılmaktadır. Ġlköğretimin temel iģlevlerinden biri, çocukların BSB yi geliģtirmelerine yardımcı olmaktır. Önceden bu geliģmenin nasıl bir gidiģ izleyeceği bilinirse çocuklara bu geliģmede yardımcı olunabilir. GeliĢme çocuğun BSB ye iliģkin davranıģlarında meydana gelen bir dizi değiģikliktir. Eğitimde çocuğa uygun yaģantılar kazandırılırsa bilimsel becerilerin daha çabuk geliģeceği yönünde kanıtlar vardır. Bu konuda eğitimcilere düģen görev öğrencilerin geliģimlerini sağlamak için belirlenen davranıģlar/kazanımlar doğrultusunda gerekli koģulları ve teģviki sağlamaktır. Yukarıda belirtilenlerden anlaģılacağı gibi bu konuda en önemli sorumluluk fen ve teknoloji öğretmenlerine düģmektedir. Eğitim kalitesinin yükseltilebilmesi ve yeni fen ve teknoloji dersi programının daha etkin ve verimli hale getirilebilmesi için, fen ve teknoloji öğretmenlerinin yeni programda yer alan BSB ye iliģkin bilgi ve kullanımlarını ölçen araģtırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Problem cümlesi Fen ve teknoloji öğretmenlerinin ilköğretim II. kademe Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı nda yer alan BSB kazanımları hakkındaki bilgi, farkındalık ve derslerinde kullanma sıklıkları test puanlarına göre ne derecede ortaya çıkmaktadır?
3 1.2. AraĢtırmanın Alt Problemleri 1. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB hakkındaki bilgi düzeyleri ile BSB yi kullanma düzeyleri arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 2. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB hakkındaki bilgi düzeyleri ile farkındalık düzeyleri arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 3. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB bilgi düzeyleri ile BSB nin Fen ve Teknoloji Öğretim Programında geçme sıklığı arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 4. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB yi kullanma düzeyleri ile BSB farkındalık düzeyleri arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 5. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB farkındalık düzeyleri ile BSB nin Fen ve Teknoloji Öğretim Programında geçme sıklığı arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 6. Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB yi kullanma düzeyleri ile BSB nin Fen ve Teknoloji Öğretim Programında geçme sıklığı arasında anlamlı bir iliģki var mıdır? 7. BSB bilgi, farkındalık ve kullanma düzeyleri yeni Fen ve Teknoloji Öğretim Programından (2006) önce ve sonra göreve baģlayan fen ve teknoloji öğretmenleri arasında anlamlı bir farklılık göstermekte midir? 1.3. AraĢtırmanın Amacı Ülkemiz ilköğretim okullarında 2006 yılından itibaren baģta fen ve teknoloji dersinden baģlamak üzere yeni programa geçilmiģtir. Program yedi ayak üzerine kurulu olup bu ayaklardan birisi de Fen e iliģkin Bilimsel Süreç Becerileri dir (BSB). DeğiĢen bu programın temel özelliklerinden birisi de programın kazanım temelli olmasıdır. Gerektiğinde ilgili kazanımlara bir ya da daha fazla BSB iliģtirilerek kazanımın kazanılması sırasında öğrencilerin aynı zamanda bu becerileri de kazanması hedeflenmiģtir. Bu tezin de konusu olan BSB, ilköğretim çağındaki çocukları ta baģından, küçük birer bilim insanıymıģ gibi yetiģtirme amacıyla programın temel ayaklarından birisi olarak programa yerleģtirilmiģtir. Bu yolla yetiģen çocukların ileride Fen ve Teknoloji alanına
4 daha çok ilgi duymaları ve ileride birer bilim insanı ve teknolog olarak ülkemize katkı sunmaları amaçlanmıģtır. Öğretmen Kılavuz Kitapları hazırlanırken programın uygulamaya konulduğu ilk yıllara oranla daha sık bir Ģekilde kazanımlarla birlikte BSB, Tutum-Değerler ve Fen-Teknoloji- Toplum-Çevre kazanımları da kazanımların sonunda parantez içinde verilmektedir. Yalnız, Öğretmen Kılavuz Kitapları BSB, Tutum-Değerler ve Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre kazanımlarına iliģkin çok az ek yönerge, bilgi ya da ilgili metin içermektedir. Dolayısıyla Öğretmen Kılavuz Kitaplarında fen ve teknoloji öğretiminin bir ayağının eksik kaldığı düģünülebilir. Bunun yanında, Ģu an görev yapmakta olan çoğu fen ve teknoloji öğretmeni yeni programdan önce mezun olmuģ öğretmenler oldukları ve bu konuda Ģimdiye kadar bir Hizmet Ġçi Eğitim Programı yürütülmemiģ olduğu için BSB, Tutum-Değerler ve Fen- Teknoloji-Toplum-Çevre kazanımlarından habersiz kalmıģlardır. Bu nedenle de öğrencilerimiz bu kazanımlardan mahrum kalmakta ve program hedeflerine uygun olarak yetiģtirilememektedirler. Ayrıca, ilköğretim okullarındaki müfredat yoğunluğu ve fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB nin önemi hakkındaki yetersizliği BSB yi derslerinde çok az kullanmalarına ya da hiç kullanmamalarına sebep olmaktadır. Bu durum da, fen ve teknoloji dersinin hedeflerinin gerçekleģmemesine, buna bağlı olarak öğrencilerimizin ileride bu alana duyacakları ilginin azalmasına ve ülkemizin fen ve teknoloji alanlarında geri kalmasına neden olabilecektir. Oysa fen ve teknoloji öğretimindeki bu önemli temel ayak olan BSB nin önce ilimiz (Tokat) ve sonrasında ülkemiz ilköğretim okullarındaki Fen ve teknoloji öğretmenleri tarafından ne derece bilinip derslerde uygulandığının belirlenmesi sonucu ortaya çıkacak olan bulguların ülkemizin ileride bilim ve teknolojice zengin bir ülke olup olmayacağının adeta bir göstergesi olabileceği düģünülebilir. Bu nedenlerle bu araģtırmanın amacı Tokat- Merkez ölçeğinde fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB bilgi, farkındalık ve kullanma düzeylerinin belirlenmesidir. Ülkemizde BSB ye iliģkin olarak yapılan bilimsel çalıģmaların hiç birisi fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB ye iliģkin tutumları ve derslerindeki kullanım düzeyleriyle iliģkin değildir. Oysa bu tezde fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB ye iliģkin bilgileri, farkındalıkları ve derslerindeki kullanım düzeyleri inceleneceğinden bu çalıģmanın bu anlamda ülkemiz bilimine bir yenilik getireceği düģünülebilir.
5 Ülkemizde ve yurt dıģında BSB ye iliģkin yapılan çalıģmalarda kullanılan BSB-Testlerinin genellikle öğrencilere yönelik olması [Özkan ve ark., 1992 (Burns, Okey ve Wise (1985) den uyarlanmıģtır); Hazır, 2006; Aydınlı, 2007; Temiz, 2007; Korucuoğlu, 2008] ve çok azının öğretmenlere yönelik (Aydoğdu, 2006) olması nedeniyle, bu çalıģmada daha sonraki çalıģmalara da ıģık tutabilecek yeni bir BSB Ölçeği geliģtirilmiģtir. Bu da bu çalıģmanın bu alandaki bilime getirebileceği bir baģka yenilik olarak değerlendirilebilir. 1.4. AraĢtırmanın Önemi Bu çalıģmada fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB hakkındaki Bilimsel Süreç Becerileri Ölçeği sıfırdan kapsamlı bir Ģekilde hazırlanacağından farklı araģtırıcılar tarafından ülkemizin farklı illerinde bu amaçla yapılacak çalıģmalarda kullanılabilecek, bu alandaki araģtırmalar nitelik ve nicelik yönünden artırabilecek ve bu anlamda ülkemiz bilimine katkı sunabilecektir. Bu ölçek ileride okullar tarafından da baģarılı fen ve teknoloji öğretmenlerinin seçiminde bir araç olarak kullanılabilecektir. BSB yi derslerinde dikkatle hesaba katarak ders iģleyen öğretmenlerin belirlenip onların gerekirse ödüllendirilmesi, iģlemeyen öğretmenlerin belirlenip hizmeti içi eğitime tabii tutularak tekrardan yetiģtirilmesi sayesinde fen ve teknoloji öğretmenlerinin kadrosunun kalitesi yükseltilebilecektir. Bu durum yetiģen öğrencilerimizin fen ve teknoloji alanlarına ilgisini yükselterek, ileride bilim ve teknolojisi geliģmiģ bir ülke olmamıza yardımcı olabilecektir. Daha geliģmiģ bir toplum ve ülke için bilimsel düģünebilen, araģtıran-sorgulayan, bilgiyi üretip kullanabilen bireylere ihtiyaç vardır. Bu özellikler ayrıca fen ve teknoloji okuryazarlığı için de vazgeçilmez unsurlardır. Fen eğitiminde BSB nin kullanılmasının öğrencilere sağlayacağı faydaların araģtırıldığı çeģitli araģtırmalar da (Arena, 1996; Doğruöz, 1998; Karahan, 2006; Doğruöz, Ertepınar, Alp ve Hacıeminoğlu, 2007) mevcuttur. Bu araģtırmalar BSB ye dayalı öğrenme yaklaģımının öğrencilerin mantıksal düģünme becerilerine, yaratıcı düģünme becerilerine, problem çözme becerilerine, derse karģı tutumlarına ve baģarı puanlarına olumlu katkı sağladığını göstermiģtir. BSB, öğrencileri aktif kılarak, onlara araģtırma ve sorgulama yetenekleri kazandırarak anlamlı ve kalıcı öğrenmeyi kolaylaģtıran, ezbercilikten kurtaran, öğrencilerin öğrenmenin
6 sorumluluğunu kendilerinde hissetmelerini sağlayan becerilerdir. Bu beceriler temel ve deneysel süreç becerileri olarak iki grupta toplanmıģtır. Bu çalıģmada fen ve teknoloji öğretmenlerinin, fen ve teknoloji dersindeki BSB kazanımları hakkındaki farkındalıkları, bilgileri ve BSB kazanımlarını diğer ünite kazanımlarıyla birlikte ne derece ele aldıkları araģtırılacaktır. Dolayısıyla bu çalıģmada elde edilen bulgular bize fen ve teknoloji öğretmenlerinin bu konudaki eksikliklerini gösterebilecek ve bu konuda nasıl önlem alabileceğimiz ya da mevcut durumu nasıl düzeltebileceğimiz hakkında yardımcı olabilecektir. Bu konudaki eksiklikler giderilerek ve gerekli önlemler alınarak, ezbercilikten kurtulmuģ, öğrenmenin sorumluluğunu almıģ, bilimi hayatının her alanında kullanabilen bireyler yetiģtirilebilecek ve böylece ülkemiz bilime gereken önemi vermiģ ve daha geliģmiģ bir toplum haline gelebilecektir. Ayrıca, bu çalıģmada kullanmak için geliģtirilen ölçeğin de, bundan sonraki ilgili araģtırmalarda kullanılarak bilime katkı sağlayacağı düģünülmektedir. 1.5. Varsayımlar 1.Test geliģtirme sürecinde pilot uygulamalara katılan cevaplayıcılar ve esas uygulamaya katılan cevaplayıcılar teste gönüllülükle katılmıģ olup, vermiģ oldukları cevaplar onların gerçek bilgi ve becerilerini yansıtmaktadır. 2. Seçilen örneklem nitelik ve nicelik bakımından araģtırmanın evrenini temsil etmede yeterlidir. 3. Testin uygulama koģulları katılımcılar arası etkileģimleri önleyecek Ģekilde ve genel sınav kurallarına uygun olarak gerçekleģtirilmiģtir. 4. Katılımcılara verilen süre, testteki soruların cevaplanabilmesi için yeterlidir. 5. Test sonuçlarının puanlanmasında objektif davranılmıģtır. 1.6. Kapsam ve Sınırlılıklar Bu araģtırmanın kapsamını; Tokat ilinde görev yapmakta olan fen ve teknoloji öğretmenlerinin yeni fen ve teknoloji öğretim programında yer alan 32 BSB ye yönelik bilgi, tutum ve kullanma düzeyini ölçebilecek ölçme araçları geliģtirme, geliģtirilen ölçme aracının geçerlik ve güvenirliğini uygun istatistiksel teknikler kullanarak sınama,
7 geliģtirilen ölçme aracı için uygulama ve değerlendirme aģamaları oluģturmaktadır. GeliĢtirilen ölçme aracında her bir BSB ye yönelik kazanım bir soruyla ölçülmüģtür. Testin geliģtirilmesinde pilot uygulamalara, Tokat ili Merkez ilçesi dıģında görev yapmakta olan fen ve teknoloji öğretmenleri ile GOP Üniversitesi Fen Bilgisi Öğretmenliği 4. Sınıf öğrencileri katılmıģtır. Testin uygulanmasında ise katılımcılar, Tokat ili Merkez ilçesinde görev yapmakta olan fen ve teknoloji öğretmenleri ile sınırlı tutulmuģtur. 1.7. Tanımlar Bilimsel Süreç Becerileri: Fen bilimlerinde öğrenmeyi kolaylaģtıran, öğrencilerin aktif olmasını sağlayan, kendi öğrenmelerinde sorumluluk alma duygusunu geliģtiren, öğrenmenin kalıcılığını arttıran ayrıca araģtırma yol ve yöntemlerini kazandıran temel becerilerdir (Çepni, Ayas, Johnson ve Turgut, 1996). Fen ve teknoloji öğretmeni: Yükseköğretim kurumlarında Fen Bilgisi Öğretmenliği bölümlerinde genel kültür, özel alan ve pedagojik formasyon eğitimi alarak yetiģmiģ ilköğretim II. kademe örgün eğitim kurumlarında eğitim-öğretim hizmetlerini yürüten kiģiler. Bilgi: Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB nin ne olduğunu, fen ve teknoloji öğretim programına ne amaçla konulduğunu ve nasıl öğretileceğini bilme durumu. Farkındalık: Fen ve teknoloji öğretmenlerinin BSB nin fen ve teknoloji öğretim programı içinde bir boyut olarak ve kazanımların anlaģılmasında ve iģlenmesinde yol gösterici olarak var olduğunun farkında olma durumu. Fen ve Teknoloji Öğretim Programı: Talim Terbiye Kurulu (TTK) tarafından hazırlanan, ilköğretim fen ve teknoloji derslerinde öğrencilerin ulaģacağı hedefleri, hedeflerin kapsadığı davranıģları, bu davranıģları kazandırmak üzere düzenlenecek eğitim durumlarını ve davranıģların ne derece kazanıldığını ortaya koyabilecek sınama durumlarını kapsayan geliģmeye açık ve çok yönlü etkileģim içinde olan öğeler bütünüdür.