ÖZET Yüksek Lisans Tezi GAZİANTEP İLİ İSLAHİYE İLÇESİNDE BÜNYESİNDE PAZARA YÖNELİK BAĞCILIĞA YER VEREN TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ Arzu SÖKM

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ GAZİANTEP İLİ İSLAHİYE İLÇESİNDE BÜNYESİNDE PAZARA YÖNELİK BAĞCILIĞA YER VEREN TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ Arzu SÖKMEN TARIM EKONOMİSİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2005 Her hakkı saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi GAZİANTEP İLİ İSLAHİYE İLÇESİNDE BÜNYESİNDE PAZARA YÖNELİK BAĞCILIĞA YER VEREN TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ Arzu SÖKMEN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ Bu çalışmanın amacı, Gaziantep ili İslahiye ilçesinde bünyesinde pazara yönelik bağcılığa yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizini yaparak, bu işletmelerin ekonomik yapıları ile yıllık faaliyet sonuçlarını ortaya koymak, söz konusu işletmelerde kullanılan, üretim faaliyetlerinde birim maliyetler tespit edilerek, üzüm yetiştiriciliği ile diğer faaliyetlerin getirisini karşılaştırmalı olarak incelemektir. Araştırmada seçilen 73 işletme, basit tesadüfi tabakalı örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Söz konusu işletmeler 1 4 hektar ve 4 hektar ve daha fazla işletme arazisine sahip işletmeler olmak üzere iki büyüklük grubuna ayrılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, incelenen işletmelerin ortalama işletme arazisi genişliği 4.35 hektar olup, bunun 60,70 ini bağ arazisi oluşturmaktadır. Ortalama aile nüfusu 7,49 kişi, okur-yazarlık oranı 92,6 dır. Aktif sermayenin 82,72 sini çiftlik sermayesi, 17,28 ini işletme sermayesi oluşturmaktadır. İşletmenin kullandığı yabancı sermaye oranı ise 6,32 dir. 41 ve daha fazla dekar genişliğe sahip işletmelerde saf hasıla, tarımsal gelir ve rantabilite oranları birinci grup işletmelerden daha yüksek bulunmuştur. İncelenen bağcılık işletmelerinde bir kg üzüm üretim maliyeti 296500 TL (0,21 $/kg) olarak hesaplanmıştır. 2005, 97 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Bağcılık, üzüm üretimi, ekonomik analiz, aktif sermaye, saf hasıla, tarımsal gelir, üzüm maliyeti i

ABSTRACT Masters Thesis ECONOMİC ANALYSİS OF MARKET ORİENTED VİNEYARD PRODUCİNG FARMS İN İSLAHİYE DİSTRİCT OF GAZİANTEP PROVİNCE Arzu SÖKMEN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assoc.Prof.Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ The aim of this research is to make the economic analysis of market oriented vineyard producing farms in İslahiye district of Gaziantep Province, to expose economical structure and annual activity results, to determine the unit costs of grapes produced in these farms and by this way to analyze comparatively the income of grape production and other activities. In this research, 73 farms are determined by stratified random sampling method and divided into two groups according to farms size. One group with 1-4 ha, the other group more than 4 ha of farms size. According to the research results, the mean farm size is 4.35 ha and 60-70 of total size is vineyards..average family population 7.49 people, literacy rate 92.6. 82.72 of total assets is from fixed assets, 17.28 is operating assets. External capital rate used by farms is 6.32 on average. Farms having more than 4 ha vineyards have higher net return, farm income, profitability rates than the first group. In these investigated vineyard farms, unit cost of product is 296,500 TL s (0.21 $/kg) 2005, 97 pages Key Words : Vineyard, grape production, economic analysis, farm assets, net return, farm income, grape cost ii

ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR Gaziantep İli İslahiye ilçesinde yapılan bu çalışmada; ilçede yer alan tarım işletmelerinin ekonomik yapıları ile yıllık faaliyet sonuçları, sermaye kullanımı, öz sermaye oluşumu, işletmelerin tarımsal gelirleri ile 1 kg üzüm üretim maliyetleri araştırılarak elde edilen bilgilerin ışığında işletmelerin özellikle üretim faaliyetleriyle ilgili bir takım çözüm önerileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmanın bilgi toplanması aşamasında ve sonuçlandırılmasına kadar geçen süre içinde, yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm İslahiye ilçe Tarım Müdürlüğüne ve elemanlarına, anketlere sabırla cevap veren değerli İslahiye ilçesi çiftçilerine, Belediye Başkanları ve muhtarlarına, Tarım Bakanlığı tarafından başlatılan Bin Köye Bin Tarımcı projesinde görevli Ziraat Mühendisi Sayın Yüksel ŞAHİN e ve çalışmanın tüm aşamalarında yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm danışman hocam Doç. Dr. Sayın Erdemir GÜNDOĞMUŞ a, değerli katkılarından dolayı Prof.Dr. Sayın Selahattin ERAKTAN ile Yrd. Doç.Dr. Sayın Vedat CEYHAN a ve bu güne gelmemde her türlü fedakarlığı eksik etmeyen değerli aileme teşekkürlerimi sunarım. Arzu SÖKMEN Ankara, Mart 2005 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR...iii ÇİZELGELER DİZİNİ...vi 1. GİRİŞ...1 2. KAYNAK ÖZETLERİ...4 3. MATERYAL VE YÖNTEM...7 3.1. Materyal...7 3.2. Yöntem...7 3.2.1. Örnek işletmelerin seçiminde uygulanan yöntem...7 3.2.2. Anket aşamasında uygulanan yöntem...9 3.2.3. İşletmelerin analizinde uygulanan yöntem...11 4. ARAŞTIRMA BULGULARI...16 4.1. Araştırma Alanı Hakkında Genel Bilgiler...16 4.1.1. Araştırma alanının doğal durumu...16 4.1.2. Tarımsal durum...17 4.1.2.1. Arazi varlığı...17 4.1.2.2. Tarım tekniği...18 4.1.2.3. Bitkisel üretim...19 4.1.2.4. Hayvansal üretim...22 4.2. Türkiye de Bağcılığın Genel Durumu...23 4.2.1. Türkiye de bağ alanı, üzüm üretim ve verim miktarları...23 4.2.2 Yurt içi üzüm tüketimi... 28 4.2.3. Üzüm dış ticareti...29 4.2.3.1. İhracat...29 4.2.3.2. İthalat...34 4.2.4. Pazarlama faaliyetleri...36 4.3. İnceleme Alanındaki Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi...38 4.3.1. İncelenen işletmelerde arazi nevi ve kullanım durumu...38 4.3.2. İncelenen işletmelerde nüfus, eğitim ve işgücü durumu...40 iv

4.3.3. İncelenen işletmelerde sermaye yapısı...43 4.3.3.1. Aktif sermaye...44 4.3.3.2. Pasif sermaye...55 4.3.4. İncelenen işletmelerin yıllık faaliyet sonuçları...59 4.3.4.1. Gayrisaf hasıla...59 4.3.4.2. İşletme masrafları...63 4.3.4.3. Saf hasıla...67 4.3.4.4. Tarımsal gelir...68 4.3.4.5. Öz sermaye rantı...70 4.3.4.6. Aile geliri...70 4.3.4.7. Rantabilite oranları...71 4.3.5. İncelenen işletmelerde bağcılıkta fiziki girdi kullanımı ve maliyetler...72 4.3.5.1. İncelenen işletmelerde bağ tesis döneminde fiziki girdi kullanımı...73 4.3.5.2. incelenen işletmelerde bağcılıkta üretim dönemi fiziki girdi kullanımı ve maliyetleri...78 5. SONUÇ VE ÖNERİLER...84 KAYNAKLAR...94 ÖZGEÇMİŞ...97 v

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Örneğe çıkan işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı...8 Çizelge 3.2. Erkek işgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar...11 Çizelge 3.3. Büyükbaş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar...12 Çizelge 4.1. İslahiye ilçesi arazi nevileri ve oranları...18 Çizelge 4.2. İslahiye ilçesi genelindeki tarım alet ve makineleri...19 Çizelge 4.3. İslahiye ilçesinde yetiştirilen kültür bitkilerinin ekiliş, üretim ve verimleri...20 Çizelge 4.4. İslahiye ilçesinde meyve ekim sahası ve yıllık üretim değerleri...20 Çizelge 4.5. İslahiye ilçesinde bağ ekim sahası ve yıllık üretim değerleri...21 Çizelge 4.6. İslahiye ilçesinde sebze ekim sahası ve yıllık üretim değerleri...22 Çizelge 4.7. İslahiye ilçesi hayvan varlığı...23 Çizelge 4.8. Dünyada ve Türkiye de meyve üretim (1000 ton) ve alanı (1000 hektar)...24 Çizelge 4.9. Dünyada ve bazı ülkelerde bağ alanları (1000 ha) ve üzüm üretimleri (1000 ton)...24 Çizelge 4.10. Bağ alanı ve üzüm üretiminde 1991-2004 dönemindeki gelişmeler...25 Çizelge 4.11. Türkiye de çekirdeksiz kuru üzüm üretimi (ton)...26 Çizelge 4.12. Başlıca ülkeler itibariyle dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimleri (1000 ton)...26 Çizelge 4.13. Türkiye üzüm tüketim miktarları (ton)...28 Çizelge 4.14. Türkiye de çekirdeksiz kuru üzüm tüketimi (ton)...28 Çizelge 4.15. Türkiye de sofralık üzüm ihracat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...30 Çizelge 4.16. Türkiye sofralık üzüm ihracat miktarının önemli ülkelere göre dağılımı (ton)...30 Çizelge 4.17. Dünya dış ticaretinde sofralık üzümün ortalama fiyatları ($/ton)...31 vi

Çizelge 4.18. Türkiye de kuru üzüm ihracat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...32 Çizelge 4.19. Türkiye nin ülkeler itibariyle çekirdeksiz kuru üzüm ihracatı (ton)....32 Çizelge 4.20. Türkiye de şarap ihracat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...33 Çizelge 4.21. Türkiye de sofralık üzüm ithalat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...34 Çizelge 4.22. Türkiye de kuru üzüm ithalat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...35 Çizelge 4.23. Türkiye de şarap ithalat miktarları (ton) ve değerleri (1000 $)...36 Çizelge 4.24. İncelenen işletmelerde toplam işletme arazisi büyüklükleri ve arazinin mülkiyet durumuna göre dağılımı...39 Çizelge 4.25. İncelenen işletmelerde toplam işletme arazisinin arazi nevilerine göre mutlak ve oransal dağılımı (da)...40 Çizelge 4.26. İncelenen işletmelerde aile nüfusunun cinsiyet itibariyle yaş dağılımı...41 Çizelge 4.27. İncelenen işletmelerde aile nüfusunun eğitim durumu...42 Çizelge 4.28. İncelenen işletmelerde okur yazar durumu...43 Çizelge 4.29. İncelenen işletmelerde ortalama toprak sermayesi (1000 TL) ve toprak sermayesinin arazi tasarruf şekli itibariyle oransal dağılımı ()...45 Çizelge 4.30. İncelenen işletmelerde arazi ıslahı sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...47 Çizelge 4.31. İncelenen işletmelerde bina sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...48 Çizelge 4.32. İncelenen işletmelerde ortalama bitki sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...49 Çizelge 4.33. İncelenen işletmelerde çiftlik sermayesi gruplarının değerleri (1000 TL) oransal dağılımları ()...49 Çizelge 4.34. İncelenen işletmelerde ortalama ve BBHB cinsinden hayvan varlığı ve oranları...50 Çizelge 4.35. İncelenen işletmelerde ortalama hayvan sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...51 Çizelge 4.36. İşletmelerde mevcut alet ve makine çeşitleri ve ortalama sayıları...52 vii

Çizelge 4.37. İşletmelerde ortalama alet ve makine sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...52 Çizelge 4.38. İncelenen işletmelerde ortalama malzeme ve mühimmat sermayesi tutarı (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...53 Çizelge 4.39. İncelenen işletmelerde ortalama para sermayesi (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...54 Çizelge 4.40. İncelenen işletmelerde toplam işletme sermayesi varlığı (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...55 Çizelge 4.41. İncelenen işletmelerde işletme borçları (yabancı sermaye) çeşitlerine göre miktarları (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...57 Çizelge 4.42. İncelenen işletmelerde sermaye nevileri tutarı (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...58 Çizelge 4.43. İncelenen işletmelerde ortalama bitkisel üretim değeri (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...60 Çizelge 4.44. İncelenen işletmelerde ortalama hayvansal üretim değeri (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...61 Çizelge 4.45. İncelenen işletmelerde gayrisafi üretim değeri (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...62 Çizelge 4.46. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre gayrisaf hasıla miktarı (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...63 Çizelge 4.47. İncelenen işletmelerde ortalama işçilik masrafları (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...64 Çizelge 4.48. İncelenen işletmelerde işletme başına ortalama cari masraflar (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...65 Çizelge 4.49. İncelenen işletmelerde sermaye grupları itibariyle ayrılan amortismanlar (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...66 Çizelge 4.50. İncelenen işletmelerde sabit masraflar (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...66 Çizelge 4.51. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre ortalama işletme masrafları (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...67 Çizelge 4.52. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre ortalama saf hasıla miktarı (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...68 viii

Çizelge 4.53. İncelene işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre ortalama tarımsal gelir (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...69 Çizelge 4.54. İncelenen işletmelerde öz sermaye rantı (1000 TL)...70 Çizelge 4.55. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre aile geliri (1000 TL) ve oransal dağılımı ()...71 Çizelge 4.56. İncelenen işletmelerde işletme büyüklük gruplarına göre ortalama rantabilite oranları ()...72 Çizelge 4.57. İncelenen işletmelerden 1.grupta bağ arazilerinin tesis giderleri (1000 TL/da)...75 Çizelge 4.58. İncelenen işletmelerden 2.grupta bağ arazilerinin tesis giderleri (1000 TL/da)...76 Çizelge 4.59. İncelenen işletmeler ortalamasında bağ arazilerinin tesis giderleri (1000 TL/da)...77 Çizelge 4.60. İncelenen işletmelerden 1.grupta üzüm üretiminde dekara fiziki girdi kullanımı ve maliyetler (1000 TL/da)...80 Çizelge 4.61. İncelenen işletmelerden 2.grupta üzüm üretiminde dekara fiziki girdi kullanımı ve maliyetler (1000 TL/da)...81 Çizelge 4.62. İncelenen işletmeler ortalamasında üzüm üretiminde dekara fiziki girdi kullanımı ve maliyetler (1000 TL/da)...82 ix

1. GİRİŞ Türkiye de tarımı yapılan üzümsü meyvelerin başlıcaları; nar, dut, incir, keçi boynuzu, Trabzon hurması, çilek, muz ve üzümdür. Bu ürünler arasında ekonomik önemi ve üretimi en çok olan meyveler incir ve üzümdür. Bu ürünler hem yaş olarak, hem de kurutularak değerlendirilmekte ve Türkiye nin geleneksel ihraç ürünleri arasında önem kazanmaktadır. Çok eski ve köklü bir bağcılık kültürüne sahip olan Türkiye, yerkürenin bağcılık için en elverişli iklim kuşağı üzerinde yer almaktadır. Bu özelliğinden dolayı çok geniş bir çeşit zenginliğine sahiptir. Ekolojik koşulların ve coğrafi durumun uygun olduğu Türkiye de yaklaşık 1200 civarında üzüm çeşidinin olduğu belirlenmiştir (Bayraktar 2003). Dünya üretimi içinde önemli bir paya sahip olan Türkiye de yaş üzüm, genellikle sofralık, kurutmalık ve şaraplık olarak değerlendirilmektedir. Bunlar arasından kurutmalık olanlar, hem üzüm iç piyasasında, hem de geleneksel ihraç ürünü olarak önemli denebilecek miktarda ihracata konu olurken, sofralık üzüm ihracatı ise yaklaşık tek çeşitle sınırlı kalmış ve ihracata konu olabilecek miktarlarda üretimi gerçekleşmemiştir. Dünya ticaretine önemli bir yeri olan şarap üretimi, Türkiye de istenilen miktar ve kalitede şaraplık üzüm çeşitlerinin üretiminin yetersizliğinden dolayı hak ettiği yeri alamamıştır. Bağcılık, özellikle diğer tarım ürünlerinin üretimine uygun olmayan alanların değerlendirilmesine fırsat vermesinden dolayı bu faaliyetin önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca bağcılık, yoğun işgücü gerektiren bir üretim dalı olması ve Türkiye de önemli bir sorun olan istihdama belirli bir ölçüde çözüm olmasından dolayı ayrı bir öneme sahiptir. 1

Dünya taze üzüm üretiminde ilk sırayı 8.400.000 ton la İtalya almaktadır. İtalya yı Fransa, İspanya, ABD ve Türkiye takip etmektedir. Türkiye toplam 65.486.000 ton olan dünya sofralık üzüm üretiminin 5,5 ini karşılamaktadır (Anonim 2004a). Türkiye 3.650.000 ton yaş üzüm üretimi ile dünyanın belli başlı üzüm üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır (Anonim 2004a). Çekirdeksiz kuru üzüm ise tarımsal ihraç ürünleri arasında geleneksel yerini muhafaza ederken, ülke ekonomisine de büyük katkılar sağlamaktadır. Türkiye de değişik isimlerle anılan 1200 ün üzerinde üzüm çeşidinin bulunduğu saptanmıştır. Bu çeşitlerden bazılarının bölgesel olarak farklı isimlerdeki aynı üzüm çeşitleri olmasıyla birlikte bağ bölgelerinde en az 300-400 farklı üzüm çeşitlerinin yetiştirildiği belirtilmektedir. Ancak bu kadar üzüm çeşidinin varlığına rağmen sadece 40-50 üzüm çeşidi ekonomik anlamda önem taşımaktadır. Türkiye de sofralık üretime konu olan 3.650.000 ton taze üzümün ancak 98.729 tonu ihraç edilmektedir. Türkiye den dış ülkelere değişik sofralık üzüm çeşitleri ihraç edilmektedir. Türkiye de üretilen kuru üzümün 196.008 tonu ihraç edilmektedir. Dış piyasa koşulları ve rekolte durumuna göre toplam dünya ihracatı içerisindeki payı ortalama 44 civarında olan Türkiye ihracatta ilk sırada yer almaktadır. Türkiye de yetiştirilen kaliteli şaraplık üzüm çeşitlerinin yanı sıra şarap üretiminde kullanılan teknolojinin geliştirilmesine rağmen ihracat miktarı çok düşük düzeylerde kalmaktadır. Bunun nedeni bu konuda bir çok eksikliğimizin olduğunu göstermektedir. Türkiye de yetiştirilen taze üzüm, kuru üzüm ve şaraplık üzümlerde ithalat miktarları, ihracat miktarlarına göre oldukça düşüktür. Ancak ileriki dönemlerde bir artış olacağı düşünülmektedir. Gaziantep ilinin Merkez, İslahiye, Oğuzeli, Araban ve Nizip; Kahramanmaraş ilinin Merkez ve Pazarcık ilçeleri ile Kilis ilinin Merkez ilçesi, yörenin önemli bağcılık merkezleridir. Yörenin en tanınmış sofralık çeşitleri Hönüsü (Kahramanmaraş ta 2

Mahrabaşı olarak yaygındır), Hatunparmağı (İslahiye de hakim çeşittir), Horoz karası (özellikle Gaziantep ve Kilis), Tahannebi ve Dımışkı ve Kahramanmaraş yöresinde yetiştirilen Yıldız dır (Çelik vd 1998). Türkiye de yaklaşık 1,4 milyon hektarlık meyvelik alanın 39 unda üzüm üretimi yapılmakta olup, Türkiye toplam bağ alanının 30.345 hektarını (5,6 sını) Gaziantep ili oluşturmaktadır. Gaziantep ilindeki üzüm üretimi 130.433 ton u bulmaktadır (Anonim 1999). İslahiye ilçesinde 70.000 dekarlık bir alanda yapılan üzüm yetiştiriciliğinden 40.000 ton yaş çekirdekli üzüm, 78.000 ton yaş çekirdeksiz üzüm elde edilmektedir (Anonim 2004d). İslahiye de bağ alanlarının toplam işletme arazisi içinde fazla olması ve ilçede bağcılık ile uğraşan popülasyonun fazla olması nedeniyle, İslahiye ilçesinde üzüm yetiştiren işletmelerin ekonomik yapısını ve yıllık faaliyet sonuçlarını incelemek, söz konusu işletmelerde kullanılan, üretim faaliyetlerinde birim maliyetler tespit edilerek, üzüm yetiştiriciliği ile diğer faaliyetlerin getirisini karşılaştırmalı olarak incelemek, aynı zamanda işletmelerde, üzüm üretiminde karşılaşılan sorunlar saptanarak, bu sorunların çözümüne yönelik tedbirlerin ortaya konulması yapılan çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Bu araştırma, giriş dahil beş bölümde incelenmiştir. Giriş bölümünde araştırmanın amacı ve önemi ortaya konulmuştur. İkinci bölümde konu ile ilgili yapılan araştırmalar sunulmuş, üçüncü bölümde ise araştırma yapılırken izlenen yöntemler ve kullanılan materyaller açıklanmıştır. Dördüncü bölümde araştırma alanı ve Türkiye de bağcılık hakkında genel bilgiler, incelenen işletmelerin ekonomik analizi yer almakta olup, beşinci bölümde ise araştırma sonuçları ve öneriler verilmiştir. 3

2. KAYNAK ÖZETLERİ Açıl (1974), Tarımsal Üretim Maliyetlerinin Hesaplanması ve Memleketimiz Tarımsal Ürün Maliyetlerindeki Gelişmeler isimli araştırmasında, çeşitli tarım ürünleri için birim alana fiziki girdi kullanım düzeylerini ve üretim maliyetlerini hesaplamış ve maliyet hesaplamalarının genel çerçevesini ortaya koymuştur. Öktem (1977) Türkiye de ve Dünyada Sofralık Üzüm Üretim ve Ticareti İle Yurdumuzdan İhraç İmkanlarının Geliştirilmesi isimli araştırmasında, Türkiye de sofralık üzümün üretimi, pazarlanması ve ihracatıyla ilgili öneriler üzerinde durmuştur. Artukoğlu (1990), Ege Bölgesinde Seçilmiş Bir Grup Bağcılık İşletmelerinin Ekonomik Analizi isimli çalışmasında, tarım işletmelerini sermaye yapıları ile yıllık faaliyet sonuçlarını ortaya koymuştur. Gündoğmuş (1993), Ankara İli Çubuk İlçesi Sığır Besiciliği İşletmelerinin Ekonomik Analizi isimli araştırmasında, Çubuk ilçesi sığır besiciliği işletmelerinin ekonomik analizini yaparak bunların başarılarını,üretim maliyetlerini ve karlılık durumlarını belirlemiştir. Oktay ve Özkaya (1994), Kaliteli Üzüm, İncir ve Domates Üretiminde Tarımsal Yayımın Etkileri isimli çalışmalarında, sofralık üzümün üretimi, ihracat ve organizasyonu, tarım politikaları, pazarlama ve kalite sorunlarını ele almışlardır. Delice ve Oktay (1996), Trakya Bölgesinde Bazı Şaraplık Üzüm Çeşitlerinin Ekonomik Analizi isimli araştırmalarında, Trakya bölgesinde yoğun olarak yetiştirilen bazı şaraplık üzüm çeşitleri için, üretim tekniğini ortaya koymuşlar, üretim faktörlerinin teknik ve ekonomik açıdan etkin kullanılıp kullanılmadıklarını belirlemişler ve üretim sorunlarını incelenmişlerdir. 4

Bahar vd (1997), Bağ Alanlarındaki Azalma Nedenleri ve Başlıca Bağcılık Sorunları; Tekirdağ Merkez İlçe Örneği isimli araştırmalarında, çeşitli nedenlerden dolayı bağ alanlarında meydana gelen azalmalar ve bu azalmadan kaynaklanan bağcılık sorunlarına değinmişlerdir. Fidan (1997), Kalecik İlçesinde Bağcılığa Yer Veren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Yapısı ve Tarımsal Gelirin Tespiti Üzerine Bir Araştırma isimli araştırmasında, Kalecik İlçesindeki bağcılıkla uğraşan tarım işletmelerinin ekonomik yapısını ortaya koymuş ve işletmelerin tarımsal gelirini tespit etmiştir Gündüz (1997), Üretimden İhracata Türkiye Bağcılığı isimli araştırmasında, Türkiye de yaş üzüm üretimini, değerlendirme şekillerini, ihracatını, ihraç edilen çeşitleri özetle incelemiştir. Araştırmacı ayrıca dünyanın önemli sofralık üzüm ithalatçı ülkesi olan İngiltere pazarına sofralık üzüm ihraç eden ülkeler ve ihraç edilen üzüm çeşitlerini de irdelemiştir. Tipi ve Çetin (1997), Türkiye Bağcılığındaki Gelişmeler isimli araştırmalarında, Türkiye de önemli bir üretim dalı olan bağcılığın durumunu incelemişlerdir. Ayrıca araştırmada, üzüm üretimi, verimi ve dış satımında son on yılda meydana gelen gelişmeleri ele almışlardır. Kıral vd (1999), Tarım Ürünleri İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi isimli araştırmalarında, tarım ürünleri maliyetlerinin hesaplanmasında göz önünde bulundurulması gereken alternatif yaklaşımları, prensipleri ve teorik esaslarını ortaya koymuşlardır. Midillioğlu (1999), Üzüm incir sektörü isimli araştırmasında, dünya üzerinde yer alan önemli bazı üretici ülkelerdeki kuru üzüm üretimi, ithalatı ve ihracatına, Türkiye de taze ve kuru üzüm üretimi, ithalatı ve ihracatına değinmiştir. 5

Gündoğmuş ve Tanrıvermiş (2001), Türkiye de Bölgelere Göre Ürün Verimleri ve Maliyetlerindeki Değişmelerin Değerlendirilmesi isimli araştırmalarında, ülke tarımı yönünden önem taşıyan başlıca bitkisel ürünler olan buğday, çeltik, pamuk, şekerpancarı, patates, elma, portakal ve sanayi tipi domatesin seçilen illerde tespit edilen birim alan verimlerini, maliyetlerini ve karlılık göstergelerindeki değişmeleri ortaya koymuşlardır. Tanrıvermiş vd (2001), Karadeniz Bölgesinde Tarımsal Ürün Maliyetleri isimli araştırmalarında, Karadeniz bölgesinde yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler için 1990-2000 üretim döneminde birim alana fiziki girdi kullanım düzeyleri ve üretim maliyetleri ile birim ürün maliyetleri hesaplanarak, tarım politikalarının sonuçlarının izlenmesi bakımından yararlı olabilecek verileri ortaya koymuşlardır. 6

3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmada kullanılan verilerin temelini Gaziantep İli İslahiye İlçesinde bünyesinde pazara yönelik üretimde bulunan bağcılık işletmelerinden toplanan birincil veriler oluşturmuştur. Ayrıca bölgedeki araştırma kuruluşlarının tespitlerinden ve bölgede daha önce yapılmış araştırma sonuçlarından da yararlanılmıştır. Anket çalışması sırasında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Tarım İşletmeciliği Ana Bilim Dalı tarafından geliştirilen formlar, amaca uygun olarak yeniden düzenlenerek kullanılmıştır. Anketler araştırmacı tarafından bizzat yöreye gidilip, işletmecilerle birebir görüşülerek doldurulmuştur. Araştırma verileri 2003 2004 üretim dönemine ait olup, anketlerle elde edilemeyen bilgiler, ilgili literatür ve norm verilerle tamamlanmıştır. 3.2. Yöntem 3.2.1. Örnek işletmelerin seçiminde uygulanan yöntem Araştırmanın ilk aşamasında İslahiye İlçesinde yoğun olarak bağcılık yapan 13 köy seçilmiştir. Böylece işletme büyüklüğünün temel alındığı 343 adet tarım işletmesi populasyonu oluşturmuş ve bu populasyondan Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Yöntemi ile 73 adet tarım işletmesi tesadüfi olarak belirlenmiştir. İşletme arazisi büyüklüklerine göre bu işletmeler 1 40 dekar ve 41 dekardan büyük işletmeler olarak 2 tabakaya ayrılmıştır. Örnek işletme sayısı, tabakalı tesadüfi örnekleme metoduna göre aşağıdaki formül yardımıyla bulunmuştur (Yamane 1967). 7

N h 2 + N S 2 h n= 2 2 N D NhS h Formülde; N= ana kitlede bulunan işletme sayısını, N h = h ıncı tabakadaki işletme sayısını, S 2 h = h tabakasının varyansını, D 2 =d 2 / z 2 olup, d= kitle ortalamasından izin verilen hata payını, z= standart normal dağılım tablosundaki Z değerini göstermektedir. Araştırmada kabul edilen hata payı 10 olup, 90 güven aralığında gerekli örnek hacmi 73 işletme olarak hesaplanmıştır. Her bir gruba giren örnek sayısı(n h ), örnek hacmi ile orantılı olarak ; N n h h= n N formülü ile bulunmuştur. Yukarıda formülle bulunan 73 işletmenin her bir büyüklük grubuna düşen işletme sayısı dağılımı Çizelge 3.1. de verilmiştir. Çizelge 3.1. Örneğe çıkan işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı İşletme Büyüklük Grupları (Dekar) Örnek İşletme Sayısı 1 40 dekar (1. Grup) 63 41 + dekar (2. Grup) 10 Toplam 73 8

3.2.2. Anket aşamasında uygulanan yöntem Araştırma alanında örneğe çıkan her işletme için hazırlanan anket formları çiftçilerle karşılıklı görüşülerek doldurulmuştur. Anket formunun ilk bölümünde işletmelere ait genel bilgilere yer verilmiş, nüfus ve eğitim durumları, işgücü varlığı tespit edilmiştir. Daha sonraki bölümlerde arazi kullanım durumları, ekim ve üretim durumu ve sermaye yapıları tespit edilmeye çalışılmıştır. Anket formlarında işletme arazisi; işletmecinin mülk arazisine, ortağa ve kiraya tuttuğu arazi genişliklerinin eklenmesiyle hesaplanan değerden, ortağa ve kiraya verdiği arazi genişliklerinin çıkarılması yoluyla bulunmuştur. İşletme sahibine sorulmak suretiyle ailede bulunan fertlerin yaş, cinsiyet, 2003-2004 üretim yılı içerisinde işletmede çalıştığı süre, işletme dışında tarımsal işlerde çalışma durumu ve tarım dışı işlerde çalışma durumu tespit edilmiştir. Aile işgücü mevcudu, erkek işgücü birimi cinsinden bulunmuştur. Söz konusu üretim döneminde fiilen çalışan aile ve yabancı iş gücü miktarları da belirlenmiştir. Ayrıca işletmelerdeki mevcut nüfusun eğitim durumları, eğitim düzeylerine göre ayrı ayrı saptanmıştır. İşletmelerde sermaye nevilerinin değerlerinin belirlenmesinde yıl sonu değerler esas alınmıştır. Toprak sermayesinin saptanmasında, sulu ve kuru tarla arazilerinin ve bağ arazilerinin araştırma yöresinde geçerli olan alım ve satım değerlerinin ortalaması dikkate alınmıştır. Arazi ıslahı, bina ve alet-makine sermayelerinin değerlendirilmesinde yeniler için maliyet bedeli, eskiden yapılmış yatırımlar için eskime ve yıpranma durumuna göre mukayese değeri esası kabul edilmiştir. 9

Bitki sermayesi içinde yer alan meyveli ağaçlar, işletmecinin takdiri de göz önünde tutularak verim değerleri üzerinden değerleri yapılmıştır. İşletmeci beyanına bağlı olarak yetiştirilen ürünlerin miktarı, verimleri ve çiftlik avlusu fiyatları kullanılarak, bitkisel ürünlerin üretimi tespit edilmiştir. Bitkisel üretimde, her bir üretim faaliyeti için yapılan değişen masraflar cins, miktar, fiyat olarak detaylı bir şekilde incelenmiştir. Alet ve makine sermayesinde, yeni alınanlar için maliyet bedeli, eski ve kullanılmış olanlar için yöredeki ortalama alım satım değeri üzerinden hesaplama yapılmıştır. Hayvan varlığının tespitinde, hayvanların türlerine göre sene sonu mevcudu ve değeri esas alınarak yapılmıştır. Hayvansal ürünlerin üretiminde, hayvan türlerine göre üretilen ürünlerin miktarları, işletme sahibinin beyanına bağlı olarak çiftlik avlusu fiyatları ile hesaplanmıştır. Hayvancılıkta değişen masraflar, hayvan türlerine ve sayılarına göre yapılan masraflar miktar ve fiyat olarak hesaplanmıştır. Hayvan sermayesinin tespitinde, hayvanların yaş ve verimlilik durumlarına göre yöredeki alım-satım kıymetleri ve çiftçinin beyanı esas alınarak yapılmıştır. Malzeme-mühimmat sermayesinin belirlenmesinde; işletmede kullanılan, çiftçi ailesinin tüketimi için ayrılan ve ambarda satılmak üzere bulunan ürünlerden, işletme dışından temin edilenler için satın alım bedelleri, işletmede üretilenler için çiftlik avlusu fiyatları üzerinden hesaplama yapılmıştır. Para sermayesinin belirlenmesinde, işletmecinin alacak ve borç beyanlarına göre hesaplanmıştır. İşletmelerde yapılan çeşitli cari masraflar, yöredeki birim girdi fiyatları ile işçi ücretlerine göre hesaplanmıştır. 10

3.2.3. İşletmelerin analizinde uygulanan yöntem Örneğe çıkan işletmelerden anketle elde edilen bilgiler tek tek incelenerek gerekli hesaplamalar yapıldıktan sonra elde edilen bilgiler ilgili tablolara dökülmüştür. Yapılan ekonomik analizler; işletme büyüklük grupları ve işletmeler ortalaması için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. İşletme sonuçlarının analiz ve değerlendirilmesinde tarım işletmesi bir bütün olarak ele alınmıştır. Örneğe çıkan işletmelerde nüfus ve iş gücü durumu incelenirken, aile iş gücünün yanısıra, işletmede çalışan yabancı işgücünün işletmede çalışma süreleri de analiz edilmiştir. İşletmelerde çalışan mevcut işgücü, cinsiyet ve yaş grupları dikkate alınarak erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden Çizelge 3.2. deki katsayılar kullanılarak hesaplanmıştır. Çizelge 3.2. Erkek işgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar Yaş Erkek Kadın 0 6 - - 7 14 0,50 0,50 15 49 1,00 0,75 50 + 0,75 0,50 Eğitim, askerlik ve hastalık gibi nedenlerden dolayı işletmelerde çalışamayan işgücü tespit edilmiş ve toplam işgücü varlığından çıkarılmıştır. İşletmelerde mevcut işgücü sayısının bulunmasında geriye kalan EİB değerinin, yılda iklim koşulları, milli ve dini bayram tatilleri vb. nedenlerle ancak 300 gün ve günde 10 saat çalışabileceği kabul edilerek hesaplanmıştır. İşletmelerde sermaye unsurları sene sonu itibariyle değerlendirilmiş ve söz konusu değerlendirmede sermayenin fonksiyonlarına göre dağılımı esas alınmış olup, sermaye unsurları ayrıntılı olarak incelenmiştir. 11

Ortakçılıkla tutulan araziye araştırma bölgesinde rastlanmamıştır. Kiracılıkla tutulan arazi kıymeti hem aktif hem de pasif sermayeler için gösterilmiştir. İşletmeleri birbiriyle doğru biçimde mukayese edebilmek için kira ve borçlardan arınmış şekilde değerlendirilmiştir. Gayri safi üretim değeri, tarımsal faaliyetler sonucunda elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarının çiftçi eline geçen fiyatlarla çarpılması sonucu bulunan değerler ile prodüktif demirbaş kıymet artışlarını kapsamakta olup, bitkisel üretim değeri, buğday, mısır, pamuk, üzüm üretim değeri olarak gruplandırılmıştır. Hayvansal üretim değeri ise sığırcılık, koyunculuk, keçicilik, kümes hayvanları, arıcılık olmak üzere beş grup altında verilmiştir. Prodüktif demirbaş kıymet artışı hayvansal üretimde hesaplanmış ancak bitkisel üretimde hesaplanmamıştır ve bulunan değer hayvansal üretime dahil edilmiştir. Her bir ürünün değeri, anket uygulama tarihinde yörede çiftçi eline geçen fiyatlar üzerinden hesaplanmıştır. İşletmede bulunan hayvanlar, Çizelge 3.3. deki katsayılar kullanılarak büyükbaş hayvan birimine (BBHB) çevrilmiştir. Çizelge 3.3. Büyükbaş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar (Erkuş vd 1995) Cinsi BBHB Cinsi BBHB İnek 1,00 Koyun 0,10 Boğa 1,40 Toklu 0,08 Öküz 1,20 Kuzu 0,05 Buzağı 0,20 Keçi 0,10 Dana 0,50 Oğlak 0,05 Düve 0,70 Koç 0,10 Tosun 0,70 Teke 0,10 At 1,35 Çebiç 0,08 Tay(1yaş) 0,50 Kümes hayvanları 0,004 Tay(2yaş) 0,75 Gayri saf hasıla, gayri safi üretim değeri, işletme dışı tarımsal gelir ve zati ikametgah kira bedelinin toplanmasıyla elde edilmektedir. Zati ikametgah kira bedeli 12

hesaplanırken, inceleme yöresinde işletmecinin oturduğu betonarme veya taş ve yarı kerpiç binalar için bina kıymetinin 5 i, ahşap ve kerpiç binalar için ise bina kıymetinin 10 u dikkate alınmaktadır İşletmelerde üretilen ancak yine işletmede bir başka faaliyet dalında girdi olarak kullanılan saman, gübre gibi yan ürünler çift sayıma meydan vermemek için üretim değerleri içinde gösterilmemiştir. Bu gibi ara ürünler değerlendirildikleri faaliyetlerin içinde yer almaktadır. İşletmelerdeki mevcut işgücünün başka işletmelerde kullanılma karşılığı elde edilen gelirler işletme dışı tarımsal gelir olarak değerlendirilmiştir. Saf hasıla, gayrisaf hasıladan, borç faizi ve kira ve ortakçılık payları hariç işletme masraflarının çıkarılması ile bulunmuştur. İşletme masrafları, işçilik masrafları, cari masraflar ve sabit masraflar adı altında gösterilen amortisman ve tamir bakım masraflarının toplamı ile hesaplanmıştır. İşletmelerde yapılan cari masraflar, bitkisel ve hayvansal üretimde olmak üzere iki grup halinde incelenmiştir. Cari masrafların hesaplanmasında, anket uygulama tarihinde bölgede geçerli olan ortalama fiyatlar dikkate alınmıştır. Bitkisel üretimde tohum, gübre, mücadele ilacı, akaryakıt ve yağ, para ile yaptırılan işler, değişen tamir bakım masrafları ve geçici işçilik grupları altında cari masraflar hesaplanmıştır. Hayvansal üretimde ise, yem, veteriner, aşı ve ilaç grupları altında cari masraflar hesaplanmıştır. Amortisman masrafları; bina, alet ve makine, arazi ıslahı ve irat hayvanları sermayesi üzerinden hesaplanmıştır. Amortisman hesabında, arazi ıslahı sermayesi için 5, betonarme binalar için 2, taş ve yarı kerpiç binalar için 3, ahşap ve kerpiç binalar için 4, alet ve makinelerde 10 amortisman oranları kullanılmıştır. Büyüme çağındaki hayvanlara amortisman ayrılmamış ancak diğer hayvanlar için ise damızlık değerinden kasaplık değeri çıkarılarak ekonomik ömre oranlanması ile amortisman hesaplanmıştır. 13

Tarımsal gelir; saf hasılaya aile işgücü karşılığının eklenmesi ve bundan kira-ortakçılık payları ile borç faizlerinin çıkarılması ile hesaplanmıştır. Aile işgücü ücret karşılığının hesaplanmasında, yörede benzer işi yapan ücretli işçilere ödenen ortalama ücretin çarpılması sonucu bulunmuştur. Borçlar ile ilgili faiz masraflarının hesabında ise; Tarım Kredi Kooperatifinin 2004 yılında çiftçilere verilen tarımsal kredi faizleri dikkate alınmıştır. Söz konusu dönemde az miktarda işletmecinin T.C. Ziraat Bankasından aldığı kredinin yıllık faiz oranı ortalama 30 dur. Şahıslardan alınan borçlara bir faiz ödenmediğinden söz konusu borçlar için faiz hesabı yapılmamıştır. Ancak 1 kg üzüm maliyeti hesaplanırken, döner sermaye faizinin hesabında bu oran dikkate alınmıştır. Tamir-bakım masraflarının hesaplanmasında çiftçi beyanları dikkate alınmıştır. İşletmecinin kiraya verdiği araziden elde ettiği gelir ile aile fertlerinin işletme dışı işlerde çalışması sonucu elde ettiği gelirlerin toplanmasıyla tarım dışı gelir hesaplanmıştır. Tarımsal gelir ile tarım dışı gelirin toplanması sonucu toplam aile geliri bulunmuştur. Öz sermaye rantı, tarımsal gelirden çiftçi ve ailesi için hesaplanan ücret karşılığının çıkarılmasıyla hesaplanmıştır. İşletmelerde rantabilite faktörü, saf hasılanın gayrisaf hasılaya oranlanmasıyla bulunmuştur. Mali rantabilite ve ekonomik rantabilitenin bulunmasında aşağıdaki formüller kullanılmıştır (Erkuş vd 1995). 14

Rantabilite faktörü = (Saf hasıla / Gayrisaf hasıla)*100 Mali Rantabilite= [ Saf Hasıla (Borç Faizleri + Kira ve Ortakçılık Payları) / (Özsermaye) ] * 100 Ekonomik Rantabilite= [ Saf hasıla / Aktif Sermaye ] * 100 Bu araştırmada, 1 kg üzüm üretim maliyetinin hesaplanmasında üzüm üretim döneminde yapılan dekara bakım masrafları, hasat masrafları, döner sermaye faizi masraf unsurları toplamından oluşan değişen masrafların, çıplak arazi değeri faizi, genel idare giderleri, tesis masrafları amortisman payı masraf unsurlarının toplamından oluşan sabit masraflara eklenmesi sonucu bulunan üretim masrafları toplamının, üzüm üretim miktarına bölünmesi sonucu hesaplanmıştır. 15

4. ARAŞTIRMA BULGULARI Bu bölümde araştırma alanı olarak seçilen Gaziantep İli İslahiye ilçesi hakkında genel bilgiler, Türkiye de bağcılık konusunda bilgiler ile incelenen işletmelerin ekonomik analizi ve bağcılıkta fiziki girdi kullanımı ve maliyetlere yer verilecektir. 4.1. Araştırma Alanı Hakkında Genel Bilgiler Araştırma alanı olan Gaziantep İli İslahiye İlçesi hakkında genel bilgiler; araştırma alanının doğal durumu ve tarımsal durum alt başlıkları itibariyle incelenecektir. 4.1.1. Araştırma alanının doğal durumu İslahiye ilçesi Güney Doğu Anadolu Bölgesinin en büyük, Türkiye nin ise 6. büyük şehri olan Gaziantep ilinin ikinci büyük ilçesi konumundadır. 1941 yılında toplanan 1.Türk Coğrafya Kongresinin tespitine göre İslahiye İlçesinin tamamı Akdeniz bölgesine dahil edilmiştir. Eski coğrafyacılara göre verimli toprakları olduğundan Verimli Hilal Toprakları içine alınmıştır. Tarih boyunca bu bölge içinde büyük ticaret şehirleri kurulmuştur. İslahiye de Verimli Hilal Bölgesinin ortasında stratejik bir mevkide yer almaktadır (Anonim 2004d). İslahiye İlçesi Güney Doğu Anadolu Bölgesinin batısında yer alan Akdeniz Bölgesi ile birleşme noktasında Gaziantep, Kahramanmaraş, Kilis, Hatay ve Osmaniye illeri arasında bulunmaktadır. Denizden ortalama yüksekliği 518 m dir. Batısında Nur Dağları, doğusunda Kartal Kurt Dağları ile çevrilidir. Batısında Huzurlu, Karagöz, Alman Pınarı, Koçcağız yaylaları bulunmaktadır. İslahiye ovası kuzey doğudan güney batıya doğru bir oluk şeklinde uzanır. 16

İslahiye ilçesinde Akdeniz İklimi ile karasal iklim arasında geçiş özelliği gösteren bir iklim hakim olmaktadır. Bu nedenle ne Akdeniz ne de karasal iklim özelliklerini tamamen göstermektedir. Kış ayları bol yağışlı geçmektedir. Yağışlar yüksek kesimlerde genellikle kar şeklindedir. Yaz ayları ise oldukça sıcak ve kurak geçmektedir. İlçede en soğuk geçen ocak ve şubat aylarında ortalama ısı 3,20 C olmaktadır. En sıcak aylar ise temmuz ve ağustos ayları olup sıcaklık ortalaması 42,2 C dolaylarındadır. Maksimum sıcaklık 44,00 C, minimum sıcaklık 6,3 C dir. Akdeniz yağış rejimi gösteren ilçede, en çok yağış kış ve ilkbahar aylarında görülür ve egemen rüzgar lodostur. Vejetasyon süresi mart ve ekim ayları arasındadır. Alçak yerlerde maki, yüksek yerlerde iğne yapraklı ağaçlar ilçenin doğal bitki örtüsünü oluşturmaktadır. İlçede İslahiye deresi ve karasu gibi birkaç küçük dere ve su kaynağı mevcuttur. Doğal göl bulunmamaktadır. Ancak ilçe Karasu akarsuyu üzerinde sulama amaçlı Tahta Köprü Barajının oluşturduğu yapay göle sahiptir. İslahiye İlçesinin yüzölçümü 82.397 km² olup, merkez dahil olmak üzere 5 belediye, 4 belde, 48 köy, 16 mezra, 28 mahalle olmak üzere 78 muhtarlıktan ve merkezde 15 mahalleden oluşmaktadır. En son yapılan nüfus sayımına göre toplam ilçe nüfusu 79.011 kişidir. Bunun 40.241 ini kırsal nüfus, 38.770 ini ise kentsel nüfus oluşturmaktadır. Özellikle dağlık kesimlerde dağlık yerleşim özelliği görülmektedir. Köyler çoğunlukla dağlık bölgelere yerleşmiştir. Köylerin belde ve ilçe merkezine ulaşım problemi olmayıp, yılın on iki ayı ulaşıma açıktır. 4.1.2. Tarımsal durum 4.1.2.1. Arazi varlığı Araştırmanın yapıldığı İslahiye ilçesinde genellikle kuru tarım yapılmaktadır. İlçe alanının 82.397 hektarından 28.712 hektarlık kısmı toplam kültür arazisidir. Toplam kültür arazisinin 21.310 hektarı kuru, 7.402 hektarı sulu tarım alanıdır. 45.266 hektarı orman ve fidanlık, 4.885 hektarı çayır ve mera, 3.534 hektarı tarım dışı arazidir. İlçe 17

yüzölçümünün 55 ini orman ve fundalık alan oluşturmaktadır. Bunu büyüklük itibariyle 35 le tarım alanı, 6 ile çayır ve mera, 4 ile tarım dışı arazi izlemektedir (Çizelge 4.1.). Çizelge 4.1. İslahiye ilçesi arazi nevileri ve oranları (Anonim 2004d) Arazi nevi 1.Kültür arazisi toplamı (sulu tarla arazisi) (kuru tarla arazisi) 2.Orman ve fundalık 3.Çayır ve mera Miktar (ha) 28.712 21.310 7.402 45.266 4.885 Toplam araziye oranı ( ) Kültüre elverişli olmayan arazi 3.534 4 Toplam arazi 82.397 100 35 26 9 55 6 4.1.2.2. Tarım tekniği İlçede toprak işleme genellikle traktöre takılan pullukla yapılmaktadır. Dağlık kesimlerde ise traktörün giremediği yerlerde karasaban kullanılmaktadır. Ekim ise elle veya mibzerle yapılmaktadır. İlçe genelinde kullanılan tarım alet ve makineleri içinde sayıca en çok ilk sırayı 601 adet ile traktör almaktadır. Bunu sırasıyla 593 adet ile kültivatör, 589 adet ile tarım arabası (römork), 520 adet ile kulaklı traktör pulluğu, 485 adet ile diskli traktör pulluğu takip etmektedir (Çizelge 4.2.). 18

Çizelge 4.2. İslahiye ilçesi genelindeki tarım alet ve makineleri (Anonim 2004d) Tarımsal araç ve gereçler Adedi Tarımsal araç ve gereçler Adedi Karasaban 112 Pancar sökme makinesi 7 Hayvan pulluğu 127 Kulaklı traktör pulluğu 520 Döner kulaklı traktör pulluğu 36 Ark pulluğu 65 Diskli traktör pulluğu 485 Diskli anız pulluğu (vanvey) 51 Toprak frezesi 33 Kültivatör 593 Merdane 115 Diskli ve diğer tırmıklar 110 Dişli tırmık 65 Motorlu pülverizatör 40 Karma tırmık 4 Ot tırmığı 15 Hayvanla çekilen çapa makinesi 7 Traktörle çekilen çapa makinesi 330 Hayvanla çekilen tahıl mibzeri 8 Tahıl mibzeri 23 Kombine tahıl mibzeri 9 Pancar mibzeri 7 Çiftlik gübre dağıtıcısı 12 Kimyevi gübre dağıtıcısı 107 Orak makinesi 2 Harman makinesi 8 Döven 19 Sap döver 16 Kendi yürür biçerdöver 2 Mısır daneleme makinesi 1 Mısır hasat makinesi 1 Selektör 4 Yem kırma makinesi 7 Sırt pülverizatörü 210 Kuyruk milinden hareketli pülverizatör 40 Tozlayıcı 10 Atomizer 8 Santrifüj pompa 95 Motopomp (elektrik motorlu) 81 Derin kuyu pompası 70 Motopomp (termik motorlu) 5 Yağmurlama tesisi 11 Süt sağma makinesi (sabit) 1 Tarım arabası (römork) 589 Süt sağma makinesi (seyyar) 7 Su tankeri (tarımda kullanılan) 240 Toplam traktörler 601 4.1.2.3. Bitkisel üretim İlçede yetiştirilen kültür bitkileri arasında 89,69 luk oranla tahıllar ilk sırayı almaktadır. Bunu 8,27 ile endüstri bitkileri, 2,04 ile baklagiller izlemektedir. Tahıl grubu içinde en fazla buğday ekimi (79,28) yapılmaktadır. Bunu mısır (12,87) ve arpa (7,85) izlemektedir. Endüstri bitkileri içinde 77,92 ile pamuk ilk sırayı alırken bunu 22,08 ile şeker pancarı takip etmektedir. Baklagiller içinde daha çok nohut (51,28) ve mercimek (48,72) ekimi yapılmaktadır (Çizelge 4.3.). İslahiye ilçesinde meyve veren ağaçlar içinde 55,19 luk oranla antepfıstığı ve 36,94 lük oranla zeytin başta gelmektedir. Diğer meyvelerin yetiştiriciliği az yapıldığı için düşük oranlara sahip bulunmaktadır (Çizelge 4.4.). 19

Çizelge 4.3. İslahiye ilçesinde yetiştirilen kültür bitkilerinin ekiliş, üretim ve verimleri (Anonim 2004d) 1.Tahıllar Buğday Mısır Arpa Ürünler Ekiliş (da) Üretim (ton) Verim (kg) Her bir ürünün kendi grubu içindeki oranı () Ürün gruplarını genel toplama oranı () 136.250 22.111 13.500 61.312 17.688 4.050 450 800 300 79,28 12,87 7,85 Tahıllar toplamı 171.861 83.050 1.550 100 89,69 2.Baklagiller Nohut Mercimek 2.000 1.900 260 228 130 120 51,28 48,72 Baklagiller toplamı 3.900 488 250 100 2,04 3.Endüstri bitkileri Pamuk Şeker pancarı 12.350 3.500 4.322 15.750 350 800 77,92 22,08 Endüstri bitkileri toplamı 15.850 20.072 1.150 100 8,27 Genel toplam 191.611 103.610 2.950 100 Çizelge 4.4. İslahiye ilçesinde meyve ekim sahası ve yıllık üretim değerleri (Anonim 2004d) Ürün Adı Dikili alan ( da ) Ağaç başına ortalama verim ( kg ) Yıllık üretim ( ton) Oran () Antepfıstığı 12.400 2 260 55,19 Armut 120 11 14 0,54 Badem 20 15 6 0,09 Ayva 10 12 2 0,04 Ceviz 70 21 23 0,31 Elma 500 18 94 2,23 Erik 40 16 14 0,18 İncir 90 15 27 0,40 Kayısı 20 12 2 0,09 Kiraz 30 14 3 0,13 Nar 200 13 36 0,89 Şeftali 450 17 60 2,00 T. Humması 180 14 28 0,80 Vişne 30 12 3 0,13 Zeytin 8.300 12 1.119 36,94 Dut 10 8 2 0,04 Toplam 22.470 ------------ 24.163 100,00 20

İlçede en çok yetiştirilen ürünlerden üzüm başta gelmektedir. İlçe bağcılık yönünden gerek çeşit gerekse kalite yönünden ülkemizin hatta dünyanın sayılı bölgelerindendir. Fakat çiftçilerimizin gübreleme, ilaçlama ve sulama yöntemlerini gereği gibi kullanmamaları, geçmişten kalan yöntemleri uygulamaları nedenleri ile bitkisel üretim gelirleri düşük seviyededir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından başlatılan Bin Köye Bin Tarımcı projesi ile üretimden pazarlamaya kadar uzanan tarım sorunlarına dikkat çekerek, kaynak aktarılmasını sağlamak, çözümler arayarak ve bunu görevlendirilen ziraat mühendislerinin çiftçiler ile birebir konuşup onlara uygulamaları gereken tarım tekniklerini öğreterek çiftçilerimizin düşük olan bitkisel üretim gelirlerinin yükseltilmesi ve ülkemizin tarım ülkesi olmasına yaraşır bir seviyeye çekilmesi amaçlanmaktadır. İlçede 70.000 da lık bir alanda yapılan üzüm yetiştiriciliğinden 40.000 ton yaş çekirdekli üzüm, 78.000 ton yaş çekirdeksiz üzüm elde edilmektedir (Çizelge 4.5.). Çizelge 4.5. İslahiye ilçesinde bağ ekim sahası ve yıllık üretim değerleri (Anonim 2004d) Bağ alanı (da) Yaş üzüm verimi (kg/da) Yaş üzüm üretimi (ton) Çekirdekli Çekirdeksiz Çekirdekli Çekirdeksiz 70.000 720 660 40.000 78.000 İlçede yetiştirilen sebzeler arasında 28,09 luk oranla taze soğan ilk sırayı almaktadır. Bunu 22,47 ile domates, 13,48 ile patlıcan takip etmektedir (Çizelge 4.6.). 21

Çizelge 4.6. İslahiye ilçesinde sebze ekim sahası ve yıllık üretim değerleri (Anonim 2004d) Ürün adı Ekim alanı Verim Üretim Oran (da) (kg/da) (ton) () Biber (dolmalık) 30 900 27 3,37 Biber (sivri, çarliston) 80 9.000 72 8,99 Domates 200 30.000 600 22,47 Fasulye (taze) 30 6.000 18 3,37 Hıyar 30 15.000 45 3,37 Karpuz 60 25.000 150 6,74 Kavun 70 23.000 161 7,87 Patlıcan 120 20.000 240 13,48 Sarımsak (taze) 20 9.000 18 2,25 Soğan (taze) 250 20.000 500 28,09 Toplam 890 -------- 1.831 100,00 4.1.2.4. Hayvansal üretim İlçenin hayvan varlığını gösteren bilgiler Çizelge 4.7. de verilmiştir. Buna göre büyük baş hayvanlardan en fazla 60,73 oranıyla sığır, küçük baş hayvanlardan en fazla 57,70 oranıyla koyun, kanatlılardan ise en fazla 91,09 oranıyla tavuk yetiştiriciliği önde gelmektedir. Yöredeki iş hayvanları katır, eşek, at olup daha çok dağlık kısımlardaki işletmelerde bulunmaktadır. 22

Çizelge 4.7. İslahiye ilçesi hayvan varlığı (Anonim 2004d) Hayvan türleri Adet Oran Sığır Buzağı dana Manda 3.512 2.149 122 60,73 37,16 2,11 Büyükbaş hayvan toplamı 5.783 100,00 Koyun Keçi 16.949 23.119 42,30 57,70 Küçükbaş hayvan toplamı 40.068 100,00 Tavuk Hindi Ördek Kaz 31.700 2.000 400 700 91,09 5,75 1,15 2,01 Kanatlılar toplamı 34.800 100,00 At - katır Eşek 345 865 28,51 71,49 Tek tırnaklılar toplamı 1.210 100,00 Kedi Köpek 500 430 53,76 46,24 Kedi köpek toplamı 930 100,00 4.2. Türkiye de Bağcılığın Genel Durumu 4.2.1. Türkiye de bağ alanı, üzüm üretim ve verim miktarları Türkiye de orman alanları dışındaki ekili dikili arazilerin 2,1 i bağ arazisidir (Tipi ve Çetin 1997). Bu arazilerde genel olarak sofralık, kurutmalık ve şaraplık olarak değerlendirilen çeşitler yetiştirilmektedir. Türkiye deki tarım işletmelerinde genellikle görülen parçalı ve küçük işletme arazisi varlığı, bağ işletmelerinde de görülmektedir. Arazilerin çok parçalı ve küçük olması işletmelerin etkin girdi kullanımını olumsuz yönde etkileyen baş etmendir. Küçük ölçekli bağ işletmelerinin birim maliyetleri daha yüksek ve karlılığı daha düşük olarak gerçekleşmektedir. 23

Çizelge 4.8. Dünyada ve Türkiye de meyve üretim (1000 ton) ve alanı (1000 hektar) (Anonim 2004a) DÜNYA TÜRKİYE Yıllar Alan Üretim Alan Üretim 1995 46.865 409.396 1.032 9.593 1996 47.736 428.744 1.029 9.947 1997 47.507 443.486 1.014 9.942 1998 47.650 438.892 1.017 10.475 1999 48.213 459.777 1.016 10.583 2000 48.684 470.181 1.022 10.857 2001 49.177 469.960 1.019 10.738 2002 50.065 479.431 1.031 10.584 2003 51.332 489.743 1.063 11.200 Dünyada üretilen 489.743.000 ton meyvenin yaklaşık 2,2 si Türkiye tarafından üretilmektedir. 2003 yılında 1.063.000 ha alanda meyve tarımı yapılan Türkiye de 11.200.000 ton meyve üretimi gerçekleştirilmektedir. Son on yıllık dönemde meyve üretiminin ülkemizde 1,6 oranında arttığı gözlenmektedir. Ülkemiz dünyada üretilen üzümün yaklaşık 6 sını tek başına karşılamaktadır (Çizelge 4.8.). Çizelge 4.9. Dünyada ve bazı ülkelerde bağ alanları (1000 ha) ve üzüm üretimleri (1000 ton) (Anonim 2004a) 2002 2003 2004 Ülkeler Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim (1000 ha) (1000 ton) (1000 ha) (1000 ton) (1000 ha) (1000 ton) Dünya 7.459 61.796 7.517 62.348 7.674 65.486 Türkiye 535 3.500 565 3.650 565 3.650 İspanya 1.140 5.875 1.166 6.864 1.200 6.902 İtalya 836 7.394 836 7.484 850 8.400 Fransa 862 6.853 851 6.307 900 7.800 ABD 384 6.658 385 5.963 380 5.509 Dünyada ve bazı ülkelerde bağ alanları ve üzüm üretimleri Çizelge 4.9. da verilmektedir. Buna göre 2004 yılında dünyada 7.674.000 hektarlık alanda bağcılık yapılmakta ve 65.486.000 ton yaş üzüm üretilmektedir. 2004 yılı verilerine göre Türkiye de ise 565.000 ha alanda 3.650.000 ton yaş üzüm üretilmektedir. Üzüm üreticiliği yapan ülkeler içinde ilk sırayı 8.400.000 ton üzüm üretimi ile İtalya ilk sırayı 24

almaktadır. İtalya yı 7.800.000 ton üzüm üretimi ile Fransa takip etmektedir. Türkiye bu ülkeler içinde son sırayı almaktadır. Türkiye 3.650.000 ton yaş üzüm üretimi ile dünyanın belli başlı üzüm üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır (Anonim 2004a). Çekirdeksiz kuru üzüm ise tarımsal ihraç ürünleri arasında geleneksel yerini muhafaza ederken, ülke ekonomisine de büyük katkılar sağlamaktadır (Anonim 2000). Türkiye de üretilen toplam yaş üzümün 20 si kurutulmakta, 35 i pekmez, sucuk, köfter ve pestil gibi mamullerin yapımına harcanmakta, 35 i taze (sofralık) olarak tüketilmekte, kalan 10 undan ise şarap yapılmaktadır. Çizelge 4.10. Türkiye de bağ alanı ve üzüm üretiminde 1991-2004 dönemindeki gelişmeler (Anonim 2004a) Yıllar Alan (1000 ha) Üretim (1000 ton) Verim (kg/ha) 1991 586 3.600 6.143 1992 576 3.450 5.989 1993 567 3.700 6.525 1994 567 3.450 6.085 1995 565 3.550 6.283 1996 560 3.700 6.607 1997 545 3.700 6.789 1998 541 3.600 6.654 1999 535 3.400 6.355 2000 535 3.600 6.729 2001 525 3.250 6.190 2002 535 3.500 6.542 2003 565 3.650 6.460 2004 565 3.650 6.460 Türkiye genel bağ alanı ve üretim miktarlarının yıllara göre toplam değişimleri Çizelge 4.10. da verilmektedir. Buna göre 1991-2004 yılları itibariyle bağ alanlarında giderek bir azalma meydana gelmiştir. Söz konusu çizelgede bağ alanı ve üretim miktarı ele alındığında bu farklılıklar bağ alanlarındaki azalışa karşılık üzüm miktarlarındaki artışlar şeklinde kendini göstermektedir. Bağcılıkta yeni teknolojilerin belirli bölgelerde 25

uygulanması üretimi olumlu yönde etkilemektedir. 2004 yılında 565.000 ha alanda 3.650.000 ton üzüm üretimi gerçekleşmiştir. Çizelge 4.11. Türkiye de çekirdeksiz kuru üzüm üretimi (ton) (Anonim 2004c) Yıllar Alan (ha) Üretim (ton) 1998 110.000 250.000 1999 110.000 214.000 2000 110.000 255.000 2001 110.000 200.000 Türkiye nin çekirdeksiz kuru üzüm üretim durumuna baktığımızda, üretimin 1998 yılında 250.000 ton, 1999 yılında 214.000 ton, 2000 yılında ise 255.000 ton ve 2001 yılında 200.000 ton görülmektedir (Çizelge 4.11.). Üzüm Türkiye de bir çok bölgede üretilmektedir. Ancak toplam üzüm üretiminin 20 sini oluşturmakta olan çekirdeksiz üzüm üretimi ağırlıklı olarak Ege Bölgesi nde İzmir, Manisa ve Denizli de yoğunlaşmaktadır. Türkiye de üretilen çekirdeksiz Sultaniye üzümü dünyaca tanınmaktadır (Midillioğlu 1999). Dünyada Türkiye dışında belli başlı çekirdeksiz kuru üzüm üreticisi ülkeler Yunanistan, ABD, Avustralya, Güney Afrika, İran ve Afganistan dır (Anonim 2000). Çizelge 4.12. Başlıca ülkeler itibariyle dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimleri (1000 ton) (Anonim 2004c) Ülkeler 1998 1999 2000 2001 ABD 218 284 350 350 Türkiye 250 214 255 200 İran 102 120 112 102 Yunanistan 40 35 35 40 Güney Afrika 34 38 29 35 Dünya 965 756 838 782 Başlıca ülkeler itibariyle dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimleri Çizelge 4.12. de verilmektedir. Söz konusu çizelgeye göre dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimi 26