Prof. Dr. A. Gültekin KARAfi N PARA P YASALARI Araçlar - Ürünler - fllemler ve Excel / VBA Modelleri STANBUL - 2009
Yay n No : 2249 flletme-ekonomi Dizisi : 355 1. Bask - Kas m 2009 - stanbul ISBN 978-605 - 377-167 - 8 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Kahraman Ofset Neflriyat San. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12084) Yüzy l Mah. Matbaac lar Cad. No:34/4 Atahan-Yüzy l-ba c lar/ STANBUL Tel.: 0212/629 00 01 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
"Annelerin bir tanesi Hayretçi im'e..."
ÖNSÖZ 1980 lerden itibaren uluslararas para piyasalar, bilgisayar ve haberleflme teknolojilerindeki geliflmelerin de katk s yla çok geliflmifl ve çeflitlenmifl ve baz lar Türkiye de bilinmeyen/kullan lmayan yeni finansal araçlar, ürünler ve ifllemler uluslararas piyasalar n vazgeçilmez unsurlar haline gelmifltir. Bu kitap/yaz l m paketinin haz rlanmas ndaki amaç; yat r mc lar, finansal kurulufllar n hazine, fon yönetimi, menkul k ymetler, pazarlama, bilgi ifllem departmanlar nda çal flan uzman personelini, flirketlerin finans/hazine yöneticilerini ve lisansüstü finans ö rencilerini, döviz ve para piyasas araçlar, ürünleri ve ifllemleriyle bunlar n EXCEL/VBA yaz l mlar kullan larak de erlemesi konusunda bilgilendirmektir. Bu çal flma, okuduklar n n sentezini yapan bir akademisyenin yaklafl m ndan ziyade, hayat n n çeflitli dönemlerinde finans piyasalar nda, s ras yla; (1) kalk nma bankas n n proje analisti, (2) sermaye piyasas otoritesinin uzman personeli, (3) arac kurum/banka yöneticisi, (4) halka aç k flirket (holding grubu) yöneticisi, (5) varl k yöneticisi olarak çal flm fl, (6) bu görevleri ifa ederken ayn zamanda finans konusunda akademik kariyer yapm fl ve (7) finans disiplini alt nda çeflitli konularda bilgisayar yaz l mlar üretmifl bir profesyonelin piyasa tecrübelerini yans tmaktad r. Kitab n içinde, profesyonel yaflant m zda karfl laflt m z örnekler, sözleflmeler, menkul k ymet sertifikalar, ve kendi gelifltirdi imiz bilgisayar modelleri yer almaktad r. Kitap 3 K - s m a ayr lm fl; 1. K s m da para piyasalar n n kapsam, bu kitap/bilgisayar modelleri paketinde kullan lan baz matematiksel kavramlar ve EXCEL/VBA bilgisayar programlama dili tan t lm fl, 2. K s m da döviz piyasalar nda yap lan ifllemler ve 3. K s m da da para piyasas araçlar /ürünleri/ifllemleri kapsanm flt r. EXCEL/VBA modellerinin ekran görüntüleri Türkçe olmakla beraber modellemede zorunlu olarak ngilizce EXCEL/VBA kullan lm flt r çünkü; (1) VBA in Türkçe versiyonu zaten yoktur, ve (2) EXCEL in baz versiyonlar nda haz r finansal fonksiyonlar n Türkçelefltirilmesi hatal yap ld ndan bu fonksiyonlar kullan larak yap lan hesaplamalar da hatal olmaktad r... Finans dünyas Amerikal lar n öncülü ünde geliflmifltir ve dolay s yla piyasalarda kullan lan araçlar, ürünler, teknikler ve tan mlamalar n orijinalleri ngilizce dir. Türkiye de finans ilminin tarihçesine bak ld nda; geçmiflte uzman olmad konuda kitap yazan akademisyenler (!) ngilizce deyimlere konuyla ilgisi olmayan Türkçe karfl l klar bulmufllar, örne in; dönemsel eflit ödemeler yerine ngilizce annuity den bozma annüite, finansal oranlar a ngilizce financial ratios dan bozma finansal rasyolar, iki-adayl da l m a ngi-
VI PARA P YASALARI lizce binomial distribution dan bozma binom da l m, borsadaki piyasa yap c ya jobber dan bozma cober, kredi mektubu na letter of credit ten bozma akreditif demifller, sabit-gelirli finansal araçlar olmas gereken deyimi sabit-getirili finansal araçlar yapm fllard r... Baz baflka yazarlar forfaiting, forward, yield curve, swap, straddle gibi ngilizce deyimleri sanki bunlar özel isimler mifl gibi Türkçe kitaplarda aynen kullanm fllard r... Burada ise hem Türkçe ye katk da bulunmak, hem de kullan c lar n konuya hakimiyetini sa lamak üzere tüm ngilizce deyimler için Türkçe karfl l klar önerilmifl, ve gerekti- inde aç klamalar yap lm flt r. Önerdi imiz Türkçe deyimlerden hiç de ilse bir k sm n n finans piyasalar nda çal flan profesyonellere ve akademisyenlere yol gösterici olaca n umuyorum. Para piyasalar n n hukuki çerçevesi nin tart fl lmas tamamen ayr bir uzmanl k alan olup; ticaret hukuku, borçlar hukuku, bankac l k hukuku, sermaye piyasas hukuku ve vergi hukuku konular nda uzman olmay gerektirmektedir. Burada, böyle bir iddia tafl - maks z n, yeri geldikçe para piyasas araçlar /ürünleri ve ifllemleriyle ilgili hukuki çerçeveye k saca de inilmifltir. Bilgisayarla modelleme; çok say da seçene in nicellefltirilmesine dayanan karmafl k bir ifltir. Bu kitap/yaz l m paketinde yer alan modellerin baz lar profesyonel amaçlarla kullan lm fl olmakla beraber, hatalardan ar nm fl olduklar n söylemek çok iddial olur... Kitab n içeri indeki tüm hatalar n sorumlulu u bana aittir. Okurlar; kitab n içeri i, hatalar, modelleme vd. konulardaki görüfllerini afla daki elektronik posta adresime iletirlerse memnun olurum... karasing1@googlemail.com A.Gültekin KARAfi N Londra, 08/07/2009
Ç NDEK LER I. KISIM : Genel Bilgiler...1 1. PARA P YASALARININ KAPSAMI...5 1.1. G R fi...5 1.2. 24-SAAT ALIM/SATIM...6 1.3. P YASA MERKEZLER ve MERKEZ TAKAS...6 1.4. YEN ÜRÜNLER ve YEN filemler...9 1.5. PARA P YASALARINA KATILANLAR...9 1.6. PARA P YASALARININ YAPISI...11 1.7. YABANCI PARA (DÖV Z) P YASASI...13 1.8. PARA P YASASI ARAÇLARI...14 2. BAZI F NANSAL ve MATEMAT KSEL KAVRAMLAR...15 2.1. G R fi...15 2.2. PARANIN ZAMAN DE ER...15 2.2.1. Kesikli Bindirgeme ve Sürekli Bindirgeme...16 2.2.2. Gerçek ( ç) skonto ve Düz (D fl) skonto...18 2.2.3. skonto ( ndirgeme) Faktörü...20 2.2.4. Peflin ve Vadeli Faiz Oranlar...21 2.2.5. Faiz Oranlar n n Ara-De erlemesi...26 2.3. F NANS P YASALARINDA Gün Sayma UYGULAMALARI...34 2.4. F NANS P YASALARINDA fl Günleri...40 3. EXCEL/VBA B LG SAYAR PROGRAMLAMA D L...45 3.1. G R fi...45 3.2. BAZI EXCEL/VBA KAVRAMLARI...45 3.3. VBA MAKROLARI...46 3.4. VBA YÖNTEMLER...48 3.5. EXCEL EKLENT LER...56 3.6. AfiA I-DÖKÜLEN L STELER...56 II. KISIM : Döviz Piyasalar...59 4. PEfi N DÖV Z P YASALARI...65 4.1. G R fi...65
VIII Ç NDEK LER 4.2. YABANCI PARA (DÖV Z) filemler...65 4.2.1. Peflin Döviz fllemleri...65 4.2.2. Çapraz Döviz Kurlar...68 4.2.3. Piyasalar n Çal flma fiekli...69 4.3. PEfi N DÖV Z P YASALARINA KATILANLAR...70 4.4. PEfi N DÖV Z P YASALARINDA ALIM/SATIM TEKN...71 5. VADEL DÖV Z P YASALARI...73 5.1. G R fi...73 5.2. VADEL DÖV Z filemler...73 5.3. VADEL DÖV Z POZ SYONLARININ VADE BOYUNCA DE ERLEMES...77 5.4. KORUNMUfi FA Z ARB TRAJI...79 5.5. STANDART VADEL DÖV Z SÖZLEfiMELER...82 5.5.1. Standart Vadeli Döviz Sözleflmeleri ile Risk Kapatma...83 6. DÖV Z OPS YONLARI...85 6.1. G R fi...85 6.2. OPS YONLAR...85 6.3. OPS YONLARDA F YAT SINIRLARI...89 6.4. ALIM OPS YONU SATIM OPS YONU Efi TL (AO-SOE)...90 6.5. AO-SOE ile ARB TRAJ STRATEJ S...92 6.6. OPS YON ALIM/SATIM STRATEJ LER...94 6.7. OPS YON DE ERLEME MODELLER...95 7. DÖV Z P YASASI ARAÇLARI HESAP MAK NASI...109 8. PARA DE fi TOKUfiLARI...113 8.1. G R fi...113 8.2. PARA DE fi-tokufilari...113 8.3. FA Z ORANI DE fi-tokufilari (FODT)...114 8.3.1. Faiz Oran De ifl-tokufllar n n De erlemesi...116 8.3.2. Nominal FODT Oranlar...118 8.3.3. FODT Oranlar, FODT E risi ve FODT Aç kl klar...119 8.3.4. FODT nun Kullan m Alanlar...120 8.3.5. FODT Opsiyonlar...122 8.4. FODT EXCEL/VBA MODEL...123 8.5. YABANCI PARA (Döviz) DE fi-tokufilari (DDT)...129 8.5.1. Döviz De ifl-tokufllar n n Fiyatland r lmas...131 8.6. DDT DE ERLEME MODEL...131
Ç NDEK LER IX III. KISIM : Para Piyasas Araçlar...135 9. MEVDUAT...141 9.1. G R fi...141 9.2. VADES Z MEVDUAT...141 9.3. VADEL MEVDUAT...141 9.4. Ç FT PARALI MEVDUAT...142 10. HAZ NE BONOLARI...145 10.1. G R fi...145 10.2. HAZ NE BONOLARI...145 10.3. TÜRK YE DE HAZ NE BONOLARI...146 10.4. HAZ NE BONOLARI P YASASINDA YAPI...149 10.5. HAZ NE BONOLARI NIN F YATLANDIRILMASI...151 10.6. TAHV L-EfiDE ER GET R...154 10.7. KES LM fi DEVLET TAHV L KUPONLARI...155 11. F NANSMAN BONOLARI ve BANKA BONOLARI...159 11.1. G R fi...159 11.2. F NANSMAN BONOLARI...159 11.3. F NANSMAN BONOLARI NIN DE ERLEMES...163 11.4. BANKA BONOLARI...164 EK : 11/1 F NANSMAN BONOSU TANITIM DÖKÜMANI ÖRNE...165 12. KABUL KRED LER...173 12.1. G R fi...173 12.2. KABUL KRED LER (Banka Kabulleri)...173 12.3. KABUL KRED LER N N DE ERLEMES...175 EK : 12/1 Sözleflme fieklinde Düzenlenmifl Bir POL ÇE ÖRNE...180 13. MEVDUAT SERT F KALARI...183 13.1. G R fi...183 13.2. TÜRK YE DE MEVDUAT SERT F KALARI...184 13.3. MEVDUAT SERT F KALARI NIN F YATLANDIRILMASI...185 14. GER SATINALMA (REPO) SÖZLEfiMELER...187 14.1. G R fi...187 14.2. GER SATINALMA (REPO) SÖZLEfiMELER...187 14.3. REPO FA Z ORANI NI BEL RLEYEN ETKENLER...189 14.4. REPO SÖZLEfiMELER N N F YATLANDIRILMASI...189 14.5. ÜÇ-TARAFLA REPO...192
X Ç NDEK LER 14.6. BULUfiAN-DEFTER ve BULUfiMAYAN-DEFTER...193 14.7. MENKUL KIYMETLER N BORÇ VER LMES...195 14.8. REPO P YASALARINDA SON GEL fimeler...195 EK : 14/1 ATA ONLINE REPO ve TERS REPO ÇERÇEVE ANLAfiMASI...197 15. VADEL FA Z ORANI SÖZLEfiMELER...201 15.1. VADEL FA Z ORANI SÖZLEfiMELER...201 15.2. VADEL FA Z ORANI SÖZLEfiMELER N N K NC L P YASADA DE ERLEMES...205 15.3. VADEL -VADEL filem...205 15.4. TAKV M AÇIKLI I...205 16. STANDART VADEL FA Z ORANI SÖZLEfiMELER (SVFOS)...207 16.1. G R fi...207 16.2. VADEL filem ile STANDART VADEL SÖZLEfiME N N KARfiILAfiTIRILMASI...207 16.3. KISA-VADEL Standart Vadeli Faiz Oran Sözleflmeleri...209 16.4. TÜRK YE DE SVFOS...210 16.5. KISA-VADEL SVFOS N N F YATLANDIRILMASI...212 16.6. VFOS ve SVFOS LE R SK KAPATMA...213 16.7. HAZ NE BONOLARI ve SVFOS ile ARB TRAJ...215 17. PARA P YASASI ARAÇLARI HESAP MAK NASI...219 18. D ER PARA P YASASI ARAÇLARI...223 18.1. D ER PARA P YASASI ARAÇLARI...223 18.1.1. Varl a Dayal Menkul K ymetler (VDMK)...223 18.1.2. Belediye Ka tlar...226 18.1.3. Gelir Ortakl Senetleri...227 18.1.4. K savadeli potek Teminatl ve pote e Dayal Menkul K ymetler...227 18.1.5. Para Piyasas Fonlar...228 18.2. PARA P YASALARINDA YEN ÜRÜNLER...228 18.2.1. Vadeli Mevduat + Korunmufl Al m/sat m Opsiyonu...228 18.2.2. Faiz Oran Tavan ve Faiz Oran Taban Sözleflmeleri...230 18.2.3. Faiz Oran Yakas Sözleflmeleri...235