TIBBİ ATIK YÖNETİMİ İÇİN YENİ BİR YAKLAŞIM ve ANKARA ÖRNEĞİ

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL BİLİMLER ÇEVRE ANABİLİM DALI TIBBİ ATIK YÖNETİMİ İÇİN YENİ BİR YAKLAŞIM ve ANKARA ÖRNEĞİ Doktora Tezi Dilek YÜCEL TUTAR Tez Danışmanı Prof. Dr. RUŞEN KELEŞ Ankara-2004

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL BİLİMLER ÇEVRE ANABİLİM DALI TIBBİ ATIK YÖNETİMİ İÇİN YENİ BİR YAKLAŞIM ve ANKARA ÖRNEĞİ Doktora Tezi Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ruşen KELEŞ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası.................................... Tez Sınavı Tarihi...

İÇİNDEKİLER Sayfa ŞEKİLLER, TABLOLAR, ŞEMALAR... iv KISALTMALAR... vi GİRİŞ 1- Çalışmanın Konusu... 1 2- Çalışmanın Önemi ve Amacı... 5 3- Çalışmanın Varsayımları, Kapsam ve Sınırlılıkları... 5 4- Çalışma Yöntemi... 8 BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLARLA İLGİLİ BİLGİLER... 9 A-) TANIMLAR... 9 B-) HASTANE ATIKLARININ TANIMI, ATIKLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ VE KONTROLÜ... 16 1- Hastane Atıklarının Niteliği, Miktarı ve Bileşimi... 16 2- Hastane Atıklarının Toplanması ve Taşınması... 23 3- Hastane Atıklarının Geçici Olarak Depolanması... 24 4- Tıbbi Atıkların Nihai Olarak Bertaraf Edilme Yerine Taşınması... 25 5- Tıbbi Atıkların İşlem Görmesi... 26 i

6- Tıbbi Atıkların Nihai Olarak Bertaraf Edilme Yöntemleri... 27 a- Kimyasal Dezenfeksiyon... 28 b- Islak ve Kuru Termal İşlemler... 29 c- Isıl Hareketsizlik... 34 d- Mikrodalga ile Işınlama Teknolojisi... 35 e- İnert (Atıl) Hale Getirme İşlemi... 37 f- Öğütme ve Parçalama... 37 g- Yakma... 38 h- Düzenli Depolama... 51 İKİNCİ BÖLÜM HASTANE KATI ATIKLARIYLA İLGİLİ KURUMSAL YAPI VE ÖRGÜTSEL UYGULAMALAR (TÜRKİYE DEKİ DURUM)...57 A-) HASTANE YÖNETİMİNCE ALINACAK ÖNLEMLER... 57 1- WHO nun Önerileri... 57 2- ABD ndeki Uygulamalar... 64 3- AB ndeki Uygulamalar... 70 B-) TÜRKİYE DE HASTANE ATIKLARIYLA İLGİLİ BAŞLICA MEVZUAT... 79 1- Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği... 79 2- Yerel Yönetim Mevzuatı... 84 3- Sağlık Mevzuatı... 85 3.1- Özel Hastaneler Tüzüğü... 90 3.2- Özel Hastaneler Yönetmeliği... 90 3.3- Sosyal Sigortalar Kurumu Sağlık Teşkilatı Yönetmeliği... 91 ii

C-) TÜRKİYE DE UYGULAMAYI YÖNLENDİREN DİĞER TEMEL DÜZENLEMELER... 91 1- Gündem 21... 91 2- Ulusal Çevre Eylem Planı ve Stratejisi UÇEP... 94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANKARA DA TIBBİ ATIK YÖNETİMİ VE YENİ BİR TIBBİ ATIK YÖNETİMİ ÖNERİSİ... 100 A-) TÜRKİYE DE ve ANKARA İLİ NDEKİ TIBBİ ATIK YÖNETİMİNE GENEL BİR BAKIŞ VE ÇALIŞMANIN YAPILDIĞI HASTANELERDEKİ UYGULAMALAR... 100 1- Türkiye deki Uygulamalar... 100 2- Ankara İli ndeki Uygulamalar... 109 B-) ARAŞTIRMANIN BULGULARI VE YORUMU... 119 ÖNERİLER ve SONUÇ... 129 EKLER... 163 KAYNAKÇA... 179 ÖZET... 188 SUMMARY... 190 iii

ŞEKİLLER 1- Hava Kontrollü Yakıcı... 42 2- Mobil Otoklavla Tıbbi Atıkların Zararsız Hale Getirilmesi... 141 3- Uluslararası Klinik Atıkları Amblemi... 178 TABLOLAR 1- Bazı Ülkelerdeki Hastanelerde Yatak Sayısı, Verilen Hizmet ve Atık Miktarı Arasındaki İlişki... 21 2- Çeşitli Kategorideki Enfekte Atıklar İçin Uygun İşlem Teknikleri... 27 3- Çift Odalı Yakma Fırınlarının Özellikleri... 45 4- Hastane Atıklarını Yakma Fırınlarında Emisyon Değerleri... 48 5- Yakma Fırını Emisyonları için AB Tarafından Önerilen Standartlar (94/67/EC)... 50 6- Tıbbi Atıkları İşleme ve Bertaraf Etme Seçeneklerinin Temel Avantaj ve Dezavantajlarının Özeti... 56 7- Tıbbi Atık Kontrolü Yönetmeliğinde Belirtilen Ayrı Toplama Biçimleri... 82 8- Türkiye deki Hastane Sayısı ve Yatak Kapasitesi 105 9- Ankara İli nde Sağlık Kuruluşlarının İlçelere Göre Dağılımı..... 109 10- Ankara daki Sağlık Kuruluşlarının 2000 Yılına Ait Tıbbi Atık Yönetimi Konusundaki Başarı Durumu... 111 11- Ankara daki Sağlık Kuruluşlarının 1999 Yılına Ait Tıbbi Atık Yönetimi Konusundaki Başarı Durumu... 111 12- Çalışmanın Yapıldığı Üç Hastanede ve ABD de Bir Hastanede Uygulanan Tıbbi Atık Yönetimindeki Bulgular... 128 13- Hacettepe Hastanesi 2002 Yılı Ocak - Aralık Ayları Toplanan Tıbbi Atık Miktarını (kg) Gösteren Grafiksel Tablo... 175 iv

14- Özel Bayındır Ankara Hastanesi 2002 Yılı Ocak - Aralık Ayları Toplanan Tıbbi Atık Miktarını (kg) Gösteren Grafiksel Tablo... 176 15- Numune Hastanesi 2002 Yılı Ocak - Eylül Ayları Toplanan Tıbbi Atık Miktarını (kg) Gösteren Grafiksel Tablo... 177 ŞEMALAR 1- Hastane Atık Yönetimi... 163 2- Risksiz Hastane Atıkları-Geri Kazanılamaz... 164 3- Risksiz Hastane Atıkları-Geri Kazanılabilir... 165 4- Riskli Hastane Atıkları-Klinik Atıkları... 166 5- Riskli Hastane Atıkları-Sağlık Atıkları... 167 6- Riskli Hastane Atıkları-Enfekte Atıklar... 168 7- Riskli Hastane Atıkları-Patolojik Atıklar... 169 8- Riskli Hastane Atıkları-Kimyasal Atıklar... 170 9- Riskli Hastane Atıkları-Farmasötikler... 171 10- Riskli Hastane Atıkları-Foto Kimyasal Atıklar... 172 11- Riskli Hastane Atıkları- Diğer Kimyasal Atıklar... 173 12-Riskli Hastane Atıkları-Radyoaktif ve Sitotoksik Atıklar... 174 v

KISALTMALAR $ Dolar AB ABD ATAUM Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Ankara Üniversitesi Avrupa Topluluğu Araştırma ve Uygulama Merkezi BŞB Büyükşehir Belediyesi C Derece CDD CDF cm ÇED DİE dk DPT EC EEC EPA Poliklorlu Dibenzo-p-dioksinler Poliklorlu Dibenzofuranlar Santimetre Çevresel Etki Değerlendirme Devlet İstatistik Enstitüsü Dakika Devlet Planlama Teşkilatı European Commission European Environment Commission Environmental Protection Agency: Çevre Koruma Kanunu F Fahrenhayt F.B.E HBV Fen Bilimleri Enstitüsü Hebatit B Virüsü (Sarılık B Virüsü) vi

HIV HKKY IULA-EMME Human Immunoefficiency Virüs (AIDS Virüsü) Hava Kalitesi Kontrolü Yönetmeliği The International Union of Local Authorities Section for the Eastern Mediterranean and Middle East Region (Uluslararası Yerel Yönetimler Birliği - Doğu Akdeniz ve Ortadoğu Bölge Teşkilatı) İSTAÇ İstanbul Çevre Koruma ve Atık Maddeleri Değerlendirme Sanayi ve Ticaret K K.H.K kg KPa KJ Lab mg Mhz MS NJ NY OECD Kelvin Kanun Hükmünde Kararname Kilogram KiloPaskal kilojul laboratuar miligram Megaherz Minosata New Jersey Newyork Organization of Economic Communication and Development (Ekonomik Geliştirme ve İşbirliği Örgütü) PE PP Polietilen Polipropilen vii

ppmv PVC RG s S SB S.B.E SKKY TAS TC TÇV TEQ (Parts per million in volume) hacim olarak milyonda bir parça Poli Vinil Klorür Resmi Gazete Sayfa Sayı Sağlık Bakanlığı Sosyal Bilimler Enstitüsü Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Tıbbi Atık Sorumlusu Türkiye Cumhuriyeti Türkiye Çevre Vakfı 2,3,7,8-tetraklorlu dibenzo-p-dioxin ekivalan değeri-1989 yılı için kabul edilen uluslararası ekivalan faktörleri TL TSE TODAIE UÇEP UHK UKAK UNCED Türk Lirası Türk Standartları Enstitüsü Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Ulusal Çevre Eylem Planı Umumi Hıfzısıhha Kanunu Ulusal Katı Atık Kongresi United National Congress of Environmental and Development (Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı) WHO WV World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü) West Virginia viii

ix

GİRİŞ 1-) Çalışmanın Konusu ve Önemi: Kalkınmanın çekici gücünü oluşturan ekonomik faaliyetler, genelde çevremiz üzerinde birçok baskılar yaratmaktadır. Hammadde talepleri, katı, sıvı ve gaz atıkların oluşumu, doğal alanların işgali bu baskılara örnektir. Ekosistemlerin özümleme kapasiteleriyle ve doğanın kendi kendini yenileme işlemleriyle bu baskılar, bir dereceye kadar karşılanır. Ancak doğal özümleme kapasitesini aşınca, çevre kirlenmesi, doğal bozulmalar ortaya çıkar. Hızlı ve kontrolsüz sanayileşme, göç, nüfus artışı son yüzyılda çevre kirliliğini artırmış insan ve çevre sağlığı tehdit altına girmiştir. Bütün bu baskı ve tehditler göstermiştir ki; çevremiz kapalı ve sınırlı birtakım kaynaklardan ibarettir. Çevre sorunları, bu kaynakların aşırı veya yanlış kullanılması sebebiyle ortaya çıkmaktadır. Kaynakların yenilenme süreçleri tüketilme hızlarıyla aynı olmaması nedeniyle gelecek nesillerin kaynakları kullanabilme olasılığı tehlikeye girmiştir. Bu yüzden doğal kaynaklar devamlılığı sağlayacak bir anlayışla Sürdürülebilir Kalkınma ilkeleri doğrultusunda yönetilmelidir. Sürdürülebilir Kalkınma ile atıkların kaynakları kullanılamaz hale getirmesi önlenir. Böylece hem bugünkü hem de gelecek kuşakların korunması amaçlanır. Her yıl 5,2 milyon insan, bunun 4 milyonu 5 yaşından küçük çocuklar olmak üzere atık kaynaklı hastalıklardan ölmektedir. (T.C Çevre ve Orman Bakanlığı UNCED, 1993 :55)

Atıkların önemli bir kısmı katı atıklar şeklindedir. Gelişmiş ülkeler önceki yıllarda tehlikeli katı atıklarından onları başka ülkelere göndererek kurtuluyorlardı. Ancak bu uygulamalar çevreci grupların baskıları ile son bulmuş ve atık bertaraf yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yönde Amerika ve Avrupa ülkeleri oldukça modern teknikler geliştirmişlerdir. Bu teknikler içinde son yıllara kadar yakma ve düzenli depolama sistemleri ağırlık kazanmıştır. Son yıllarda ise katı atıkların cins, miktar ve çıktıkları yere göre bertaraf edilmesine yönelik yeni, modern teknolojiler geliştirilmiştir. Atıklar içinde, hastanelerden kaynaklanan tıbbi atıklar özel atık statüsündedir. Hastane atıkları içinde enfekte, farmösotik, patolojik, çeşitli kimyasal ve radyoaktif atıklar, ayrıca sivri uçlu ve kesici aletler olduğundan bunların genel atıklardan ayrı olarak toplanması ve işlem görmesi gerekmektedir. Hastane atıklarının hiç bir işlemden geçmeden depolanması ya da gelişigüzel bir alana yığılması, atılması çevre sorunsalına yol açar. Çünkü bu alanlardan yayılan tozlar, sızıntı suları, gazlar, enfeksiyon hastalıklarının yayılmasına neden olabileceği gibi radyasyonun etrafa yayılmasına ve çeşitli tehlikeli kimyasalların etrafa bulaşmasına da neden olabilir. Ayrıca bu sahalara gelen kedi, köpek, sinek gibi hayvanlar buradaki özellikle bulaşıcı etkenlerin (enfeksiyonun) yerleşim bölgelerine taşınmasına neden olabilir. Söz konusu bu sahalara gelen insanlar enfeksiyon kapma tehlikesinin dışında başka tehlikelere de maruz kalabilir. Örneğin Brezilya da bir çöplükte madeni eşya toplayan çocukların eline, bir hastanenin attığı eski bir radyasyon terapi cihazı geçmiş ve bu 2

makinenin parçalarına ayrılması sırasında etrafa yayılan radyo aktif sezyum-137 yüzden fazla insanı hastanelik etmiş, dört kişinin de ölümüne neden olmuştur (Kışlalıoğlu; Berkeş,1990: 157). Hastane atıklarının gelişigüzel atılması koku ve estetik kirliliği gibi çok daha hafif çevre sorunlarına da yol açmaktadır. Ülkemizde her ne kadar tıbbi atıklar ile ilgili bir yönetmelik varsa da hastanelerimizde konuya yeterince önem verilmemesi ve hastane atıklarının toplanması, depolanması, taşınması ve imhası konusunda bilinçli bir planlama ve hareket tarzının olmayışı, halkın ve personelin konuyla ilgili olarak yeterince eğitilmemiş olması nedeniyle ülkemizde hastane atıkları hala önemli bir çevre sorunu olmaya devam etmektedir. Bu bakımdan hastanelere çok önemli görevler düşmektedir. Bir hastanenin iyi çalışması, iyi bir donanıma sahip olmasından veya tesadüflere bırakılmış yönetim faaliyetlerinden çok, iyi düzenlenmiş yönetim faaliyetleri ve iç hizmet prensiplerinin sürekli olarak uygulanması ile olur. (Griffith,1987: 3) Bir hastanede faaliyetler sonucunda ortaya çıkan atıkların kontrol ve yönetiminin sağlanması, hastane hijyeninin temini, tıbbi faaliyetlerin başarısını mutlak etkiler. Aksi durumda enfeksiyona ve kontaminasyona elverişli bir ortam oluşur ki burada iyi bir sağlık hizmeti çıktısından söz etmek mümkün olamaz. 3

Bugün ülkemizde bazı büyük şehirlerimiz dışında birçok hastanede oluşan atıklar en ilkel koşullarda toplanmakta, hastane içinde sağlıksız koşullarda depolanmakta ve belediye tarafından uygun olmayan kamyonlarla çöp sahalarına taşınarak gelişigüzel atılmaktadır. Büyük şehirlerimizde ise özellikle hastane atıklarının yönetimi daha iyi olmakla beraber gene de çok yetersizlikler vardır. Atıkların ayrı toplanması, paketlenmesi, geçici depolanması ve taşınması konularında büyük ilerlemeler kaydedilmesine rağmen, özellikle tıbbi atıkların işlemden geçmesi ve nihai bertaraf edilmesi konularında teknolojik yetersizlikler ve ihmaller söz konusudur. Atıkların bertaraf edilmesinin amacı, tıbbi atık tehlikesinin tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Bu amaçla birçok yöntem uygulanmakla beraber en çok kullanılan yöntem yakma, depolama, kimyasal dezenfeksiyon ve otoklavlamadır. Bu bağlamda bu çalışmada halen Ankara da faaliyet gösteren üç hastanede (Özel Ankara Bayındır Hastanesi, Numune Hastanesi, Hacettepe Üniversitesi Hastanesi) tıbbi atıkların bertaraf edilmesinde izlenen yöntemler incelenmiş, uygulamanın detaylı bir betimlemesi yapılmış ve çevresel açıdan ve hastanelerimiz açısından uygun olabilecek yeni bir tıbbi atık yönetim modeli önerisi sunulmuştur. 4

2 ) Çalışmanın Önemi ve Amacı: Ülkemizde tıbbi atıkların halk sağlığı ve çevre için ciddi tehlikeler oluşturduğu bir gerçektir. Genel olarak Türkiye de, özel olarak da Ankara da çağdaş, bilimsel ve teknik yöntemler uygulanarak, insan sağlığı ve çevrenin korunması amacını ön planda tutan bir tıbbi atık yönetim modelinin uygulandığını söylemek mümkün değildir. Bu tez kapsamında; - Öncelikle hastane atıklarının genel özellikleri ve atıkların kontrolünün ortaya konması, - Daha sonra gelişmiş ülkelerde, özellikle AB ve ABD deki tıbbi atık yönetiminin incelenmesi, - İşlemlerin Ankara da seçilen hastanelerde fiilen nasıl yürütüldüğü ve hastane atıklarının Ankara da nasıl nihai bertaraf edildiği konusunun araştırılması, - İlgili Türk mevzuatlarının incelenmesi suretiyle hem mevcut durumun ayrıntılı olarak değerlendirilmesi, betimlemesi, hem de uygulanabilir yeni bir tıbbi atık yönetim modeli önerisinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. 3 ) Çalışmanın Varsayımları, Kapsam ve Sınırlılıkları : Varsayımlar : 5

Varsayım 1- Genel olarak Türkiye de ve özel olarak da Ankara da çağdaş tıbbi atık yönetimi yoktur ve buna yönelik olarak politik düzlemde herhangi bir öncelik belirlenmemiştir. Varsayım 2- Ankara daki hastanelerin şehir içinde ve sayı olarak çok fazla olması, hastane atıklarının insan sağlığı ve çevre açısından tehditler yaratmasına yol açmaktadır. Varsayım 3- Bu risklerin bertaraf edilmesi için geliştirilecek ve uygulanacak tıbbi atık modelinin AB politika ve standartlarıyla uyumlu olması gerekir. Türkiye nin AB ye tam üyelik hedefi dikkate alınarak, AB nin tıbbi atık yönetim modelinin incelenmesinin yeterli olabileceği düşünülürse bile bu konuda ABD nin başarılı deneyimleri olduğu göz önünde tutularak, ABD nin tıbbi atık modeli de incelenmek suretiyle, ayrıca mevzuatımızın irdelenmesiyle elde edilen verilere dayanılarak Ankara için uygun bir model geliştirilmesinin mümkün olabileceği varsayılmıştır. Tez çalışması bu bağlamda hem konuya ilişkin Türk literatürüne katkıda bulunacak, hem de uygulayıcılara yardımcı olacaktır. Tezde Ankara hastanelerinde tıbbi atık yönetimi uygulamaları yetersiz olup geliştirilmesi mümkün ve gereklidir hipotezi araştırılmıştır. 6

Kapsam ve Sınırlılıklar: Tez çalışmasının kapsamı, tıbbi atık yönetimi konusunda Türkiye genelindeki politik ve tüzel durumun ortaya konması ve tıbbi atık yönetimi ile ilgili durum tespiti ve yeni bir tıbbi atık yönetim modeli önerisinin geliştirilmesidir. Bu çerçevede AB ve ABD nin hastane katı atıklarının yönetim modeli incelenmiştir. Buralardaki uygulamalar ve Ankara daki bazı hastanelerin atık yönetimi incelenmiştir. Ankara daki tüm hastanelerin durumunun ayrıntılarıyla ele alınması ve verilerin temini güç olabileceği düşünülerek çalışma, örnek niteliği taşıyan ve uygulamaya kolayca geçebilecek olan bir üniversite hastanesi (Hacettepe Üniversitesi Hastanesi), bir Sağlık Bakanlığı genel amaçlı hastane (Numune Hastanesi) ve bir özel hastane (Ankara Özel Bayındır Hastanesi) olmak üzere üç hastane ile sınırlı tutulmuştur. Ayrıca konu ile ilgili örnekleme yapmak amacıyla, tıbbi atık yönetiminde öncü bir ülke olan ABD nde geliştirilmiş tıbbi atık yönetiminin uygulandığı düşünülen bir üniversite hastanesinde (West Virginia Üniversitesi Ruby Memorial Hastanesi) uygulamalar incelenmiş ve sonuçlar Tablo 12 de belirtilmiştir. Bu bağlamda önerilen tıbbi atık yönetim modeli geliştirilirken söz konusu hastanenin uygulamalarından yararlanılmıştır. 7

4 ) Çalışma Yöntemi : Tez çalışmasında, esas itibariyle kavramsal çerçevenin belirlenmesinde ve yönetim modelinin geliştirilmesinde literatür taraması ile gözlem ve uzmanların görüşlerine başvurma (mülakat) yöntemleri kullanılmıştır. Tez konusunun özelliğinden dolayı veri toplama tekniği bağlamında kaynak taramanın yanı sıra konuyla ilgili sempozyum notları, raporları, makaleler ve tezler incelenmiştir. Buna ilaveten var olan yasal ve yönetsel çerçeve incelenmiştir. Gözlem çalışmasında Ankara da mevcut üç hastane, ABD de bir hastane ele alınmıştır. Söz konusu hastanelerin ilgili yönetici ve çalışanlarıyla yüz yüze görüşmelerde bulunularak bilgi alınmış ve ayrıca yerinde incelemeler yapılmıştır. Bunun dışında Çevre ve Orman Bakanlığı ÇED Dairesi Başkanlığı ve Katı Atıklar Dairesi Başkanlığı, Ankara Büyükşehir Belediyesine bağlı Çevre Sağlığı Dairesi Başkanlığı, tıbbi atıkların taşıma işini yapan özel bir firmanın (TEK) yetkilileri ve konu ile ilgili bazı bilim adamlarıyla mülakat yapılmıştır. 8

BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLARLA İLGİLİ BİLGİLER A ) TANIMLAR Çevre Sorunları: Çevredeki kirlenme ve tahribat sonucunda ortaya çıkan, canlıların hayatını ve sağlığını etkileyen, tehdit eden sorunlardır. Atık: Ürün ve hizmet üretimleri ve tüketimleri sırasında ve/veya sonrasında ortaya çıkan ve birincil amaçlarla kullanılamayacağı düşünülen sıvı, gaz, katı madde ya da enerjidir. Tıbbi Atık: Ünitelerden kaynaklanan patolojik ve patolojik olmayan, enfekte, kimyasal ve farmasötik atıklar ile kesici, delici malzemeler ve sıkıştırılmış kapları ifade eder. İnsan Organizmasınca Üretilen Atıklar: İnsan bedeninin, biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamak amaçlı faaliyetleri sonuncunda ortaya çıkardığı gaita, idrar v.s. atıklardır ve çoğu zaman sıvı kapsamındadır. (Ehlers; Steel, 1962:104)

Tutuşabilir Atıklar: Genelde kağıt, karton, plastik, v.b. gibi kolay yanabilen maddeler, baca atıkları gibi yanmış maddeler ile kömür gibi yüksek tutuşabilirliğe sahip atık ve artıklar bu gruba girer. Evsel Atıklar: Ünitelerden atılan ancak enfekte olmamış mutfak atığı, bahçe atığı, büro atığı, ambalaj malzemeleri, şişe ve benzeri maddelerden oluşan atıklardır. Katı Atıklar: İnsan faaliyetleri sırasında veya sonucunda ortaya çıkan, her türdeki katı nitelikli atıklardır. Tehlikeli Atıklar: Evsel, kentsel, sokak v.s. gibi normal atıklardan farklı olarak içinde fiziksel, kimyasal ve biyolojik bakımdan hava, su ve toprak gbi çevre unsurlarına, bitki ve hayvanlar gibi diğer canlılara veya doğrudan doğruya insanların sağlığına zararlı (patlayıcı, parlayıcı, hastalık yapıcı, oksitleyici, organik peroksit içerikli, zehirli, korrozif, hava ve su ile temasta toksik gaz bırakan toksik ve ekotoksik özellikli gibi) katı, sıvı gaz türündeki atıklardır. Gaz Atık: Çeşitli insan faaliyetleri sırasında veya sonucunda ortaya çıkarak atmosfere yayılan, her türdeki gaz nitelikli atıklardır. Sıvı Atık : Çeşitli insan faaliyetleri sırasında veya sonucunda ortaya çıkan, her türdeki sıvı nitelikli atıklardır. 10

Emisyonlar : Yakıt ve benzerlerinin yanmasıyla; sentez, ayrışma, buharlaşma ve benzeri işlemlerle, maddelerin yığılması, ayrılması, taşınması ve bu gibi diğer mekanik işlemler sonucu bir tesisten atmosfere yayılan hava kirleticilerdir. Hava Kirleticiler: Havanın tabii bileşimini değiştiren is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosal halindeki kimyasal maddelerdir. Uçucu Kül: Baca gazı içinde bulunan ve yoğunluğu nispeten fazla olmayan; hafif, yanıcı özellik göstermeyen çeşitli parçacıklardır. Enfekte Atık : Hastalık etkenleri bulaşmış veya bulaşması muhtemel her türlü, insan doku ve organları, idrar, kan veya plasenta bulaşmış atıkları, bakteri kültürleri, intaniye ve acil servis atıkları, yemek atıkları, bakteri virüs tutucu hava filtreleri, dışkı ve bunlara bulaşmış eşyalar, araştırma amacı ile kullanılan deney hayvanlarının leşleri ile karantinadaki hastaların atıklarını ifade eder. Kullanılmış tüm kesiciler ve iğneler de enfekte atık kabul edilir. Hemodiyaliz hastalarının kanlarıyla temas etmiş tüm atıklar da (tüpler, filtreler, çarşaf, havlu, eldiven ve önlükler) enfekte atık kabul edilir. Kontamine Atık: Hastalık etkenleri bulaşmış her türlü tıbbi alet ve cihazlardır. Kontamine atıklar enfekte atık olarak kabul edilir. Patojen Atık : Hastalık yapıcı etken taşıyan atıkları ifade eder. 11

Patolojik Atık: Patojen olan veya olma riski taşıyan organlar, vücut parçaları, insan cenini, hayvan cesetleri, kan, vücut sıvıları, dokuları içerir. Tüm patolojik atıklar bulaşıcı (enfekte) atıkların alt sınıfı olarak değerlendirilir. Geçici Depolama : Atıkların bertaraf edilecekleri alana taşınmalarından ve bertaraf edilmelerinden önce, ünite içinde inşa ettirilen birim veya konteynerlerde depolanmasıdır. Konteynır : Krom -Nikel paslanmaz çelik veya benzeri metalden yapılmış, en az 6m³ hacminde kapakları kilitlenir geçici depolama birimidir. Özel Nitelikli Torba veya Kap : Sızdırmaya dayanıklı, nem geçirmez, normal çalışma sırasında yırtılma ve patlamayı önleyecek kadar dirençli, üzerinde Uluslararası Klinik Atıklar amblemini taşıyan, atığın özelliğine göre değişik renkli, güvenli, kapatılabilir, plastik. 50 lt. hacminde biriktirme kabını ifade eder. Ön işlem: Arıtma işleminin daha verimli olması için çeşitli maddelerin nihai işleminden önce ortamdan ayrılması işlemi. Uluslararası Klinik Atıklar Amblemi : Tıbbi atıkların toplandığı özel nitelikli torba veya kap ile bunların taşınmasında kullanılan araçların üzerinde bulundurulması gereken ve Ek III de verilen amblemi ifade eder. 12

Bertaraf Etme : Ünitelerden kaynaklanan tıbbi artıkların ayrı toplanması, geçici depolanması, taşınması, çevreye ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde nihai olarak yakılması, düzenli depolanması ile ilgili tüm işlemleri ifade eder. Atık Yönetimi : Atığın kaynağında özelliğine göre ayrılması, toplanması, geçici depolanması, geri kazanılması, taşınması işlemleri ve bertaraf edilmesi sonrası kontrolü ve benzeri işlemleri ifade eder. Atık Yönetim Planı : Atıkların çevreyle uyumlu bir şekilde yönetimini sağlamak üzere Çevre ve Orman Bakanlığı nca belirlenecek kısa ve uzun vadeli program ve politikaları ifade eder. Acil Durum Planı : Sağlık kuruluşunda olabilecek kazayı sonuçlarıyla birlikte değerlendirerek kaza oluşumunda tesiste ve cıvarında yapılacak işlemleri ayrıntılı olarak belirleyen planı ifade eder. Toksik Kimyasallar : Tıbbi atıklar arasındaki kurşun, kadmiyum ve cıva gibi zehirli metallerdir. Farmasötikler: Bir üretici kuruluş tarafından standart bir formulasyona göre belirli bir farmosotik şekle sokularak (suspansiyon, sirop, tablet v.s) büyük ölçekte üretilen özel olarak ambalajlanıp üreticinin koyduğu, onu benzer ürünlerden 13

farklılaştıran özel bir isim altında pazarlanan bir ya da birden fazla etken madde içeren endüstriyel ürün ya da kombine müstahzarlardır. Stotoksikler : Belirli canlı hücrelerin gelişmesini durdurmaya ya da tamamen öldürme özelliğine sahip olan farmasötiklerdir. Kemoterapi yöntemiyle kanser hücrelerini yok etmede kullanılırlar. Bu ajanlar 982 C altında efektif olarak yok edilemezler. Fotoğrafik Kimyasallar : Röntgen departmanlarında kullanılan çözeltilerdir. Bu çözeltilerde sabitleştirici olarak kullanılan kimyasallar genellikle % 5-10 hidrokinon, % 1-5 potasyum hidroksit ve % 1 den az miktarda gümüş içerir. Çözücüler (solventler) : Patoloji, laboratuar bölümlerinin de içinde bulunduğu değişik hastane birimlerinde ortaya çıkmaktadır. Tıbbi tesislerde kullanılan çözücüler; metilen klorid, kloroform, trikloretilen ve soğutucular gibi halojenli bileşiklerle ksilen, metanol, aseton, isopropanol, toluen, etilasetat gibi halojensiz bileşiklerdir. Formaldehit : Tıbbi tesisler için önemli bir kimyasal atıktır. Cihazların (hemodiyaliz cihazı gibi) temizlenmesinde ve bunların dezenfeksiyonunda, numuneleri muhafaza etmede, sıvı haldeki bulaşıcı (enfekte) atıkları dezenfekte etmede kullanılır. 14

Dezenfektanlar : (Dezenfekte edici maddeler) Atıklara ilave edildiğinde atıkların içerdikleri patojenleri etkisiz hale getiren ya da öldüren maddelerdir. Otoklav : Mikrobiyal kültürler veya kesiciler gibi çok bulaşıcı atıkların bertaraf edilmesinde kullanılan cihazlardır. Burada söz konusu atıklar yüksek sıcaklıkta yüksek basınçlı buhara tutularak dezenfekte/sterilize edilirler. Otoklavlama : Atıkların otoklav ile işlemden geçirilmesi, böylelikle verimli bir ıslak ısıl işlem ile dezenfekte edilmesidir. Yani ısı ve basınç altındaki buharın, enfeksiyonu yok edici etkisi ile enfekte atıkların zararsız hale getirilme işlemidir. Sterilizatörler : Bir veya iki vagonun içine girebileceği otoklavlardır. Enfekte atıkların torbalar halinde içinde bulunduğu vagonlar, otoklav içinde belli bir zaman aralığında gerekli sıcaklığa maruz bırakılarak içindeki enfekte atıkların zararsız hale getirilmesi sağlanır. Enkapsülasyon : Atıkların plastik köpük, çimento harcı, kil veya diğer bağlayıcı maddelerle karıştırılıp konteynırlara doldurulduktan sonra depolama sahasında bertaraf edilmesidir. Genellikle küçük miktardaki ecza atıkları, kimyasal atıklar, kesiciler ve yakma küllerinin bertaraf edilmesinde uygun yöntemdir. Çevre Dostu : Ürünlerde normal olarak bulunan zararlı ögelerden bazılarını tasfiye etmek amacıyla tasarlanmış ya da değiştirilmiş ürünleri ifade etmek için 15

kullanılan terimdir. B ) HASTANE ATIKLARININ TANIMI, GENEL ÖZELLİKLERİ VE KONTROLÜ 1 ) Hastane Atıklarının Niteliği, Miktarı ve Bileşimi : Tıbbi atıklar, 27 Ağustos 1995 tarih ve 22387 sayılı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde özel atıklar (tehlikesiz/tehlikeli ara kategori atıkları) başlığı altında değerlendirilmektedir. Yani yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan; ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi, bertaraf edilmesi gereken atıklardır. Tıbbi atıklar, tıbbi tesislerde (hastaneler, sağlık ocakları gibi) araştırma birimlerinde ve laboratuarlarda oluşan tüm atıkları içermektedir. Bunlara ilave olarak dağılmış kaynaklar olarak görülen, örneğin evlerdeki tıbbi faaliyetler sonrasında oluşan atıkları da (diyaliz, insulin iğneleri v.b.) kapsamaktadır. (Tchobanoglous ve diğerleri, 1993: 575) Ayrıca bu atıklar özellikle tıbbi atıklarla uğraşan sağlık personeli açısından tehlikelidir ve enfekte materyalle bulaşık olma olasılığına sahip atıklardır (Güler ; Çobanoğlu, 1994: 9). Tıbbi tesislerde ortaya çıkan atıkların %75-90 kadarı, evsel atıklarla mukayese edildiğinde, risk taşımayan, diğer bir deyimle genel tıbbi atıklardır. Bunlar genelde tıbbi kuruluşların yönetimsel işlevlerinden kaynaklanmaktadır. Geriye 16

kalan %10-25 oranındaki atıklar ise tehlikeli tıbbi atıklardır. Bunlar; hastane, laboratuar, sağlık ocağı, muayenehane, tıbbi eğitim birimleri, kan merkezleri, veteriner birimleri, eczane, ilaç deposu, diş klinikleri, sağlık merkezleri vb.. gibi yerlerde oluşan ve evsel atıklardan farklı olarak patolojik, enfekte, zararlı, zehirli, radyoaktif, kimyevi, farmasötik, delici, kesici vb.. özellikleri sebebiyle çevre, canlılar ve insanlar için doğrudan veya dolaylı tehlikeler oluşturan atıklardır. Tıbbi atıklar içinde "enfekte atıklar: infectious waste" hacim ve önem bakımından önceliklidir. Hastane atıkları içinde: Genel Atıklar; Evsel nitelikli atıkları, çevre ve insan sağlığı için tehlike oluşturmayan maddeleri içerir. Patolojik Atıklar; Hücresel dokular, organlar, insan ceninlerini, hayvan leşlerini, kanlı vücut sıvılarını içerir. Kimyasal Atıklar; Teşhis ve deney laboratuarlarından çıkan katı, sıvı ve gaz bazındaki kimyasallar, temizlik, bina koruyucu malzemeler, dezenfeksiyon işlemleri sonucunda oluşan atıklar olup tehlikeli veya tehlikesiz olabilirler. Tehlikeli kimyasal atıklar; toksik, korrozif (aşındırıcı PH<2 ve PH>12), tepkime özelliğine göre patlayıcı, genotoksik (kanserojen, mutajen, teratojen yada başka suretlerle diğer genetik materyalleri değiştirebilme özelliği) olabilir. Tehlikesiz kimyasal atıklar şeker, aminoasit ve bazı organik ve inorganik tuzlar gibi kimyasalları içerir. 17

Kontamine Olmuş (Hastalık Etkenleri Bulaşmış) Atıklar ve Aletler ; Önemli miktarda veya konsantrasyonlarda patojen ihtiva ederler. Pekçok hastalığın nedeni olabilirler. Ameliyat sırasında bulaşıcı hastalık taşıyan hastalarla temas etmiş aletler bu gruptadır. Ayrıca bunlar kesici de olabilirler. Bakteri kültürleri, intaniye ve acil servis atıkları, bakteri ve virüs tutucu filtreler, dışkı bulaşmış aletler bu gruptadır. Enfeksiyonlu hastalarda yapılan otopsiler ve incelemeler sonucu oluşan atıklar bu sınıfa girer. Ecza Atıkları ; Ecza atıkları, kullanma günü geçmiş, kullanılmayan, dökülmüş ve kirlenmiş ecza ürünlerini, ilaçları, serum ve aşıları içerir. Ayrıca ilaç şişeleri, kutular, eldivenler, maskeler, bağlantı tüpleri yer alır. Yüksek Miktarda Ağır Metaller İçeren Hastane Atıkları; Yüksek miktarda ağır metaller içeren atıklar, tehlikeli kimyasal atıkların alt sınıfını oluşturmaktadır ve bunlar genellikle yüksek derecede zehirlidirler. Cıvalı atıklar, tipik olarak, kırılan klinik cihazlardan (alet ve cihazlar) oluşmaktadır. Dökülen cıva damlaları mümkün olduğunca çabuk toplanmalıdır. Diş bakımları sırasında da ortaya çıkan atıklarda yüksek miktarlarda cıva bulunabilir. Kadmiyum içeren atıklar genelde bitmiş pillerden oluşur. Kurşun içeren takviyeli paneller halen x-ışınlarının radyasyonlarından korunmada ve teşhis/tanı bölümlerinde kullanılmaktadır. Bazı ilaçlar da arsenik içermektedir, Diyaliz Atıkları ; Hemodiyalize bağlı hastalarla ilişkiden doğan atıklardır. (Filtreler, gereğinde kullanılan havlular, önlükler, laboratuar eşyaları, diyaliz araç ve gereçleri) 18

Basınçlı Kaplar; Gazlar genellikle basınçlı silolarda, kartuşlarda ve aerosol kutularda depolanmakta ve saklanmaktadır. Kazayla yakıldıklarında yada delindiklerinde patlayabilirler. Tıpta en çok kullanılan gazlar; anestezik gazlar, etilen oksit, oksijen, sıkıştırılmış havadır.. Radyoaktif Atıklar; İyonlar halindeki radyasyon hiçbir duyu ile hissedilmez. Bunlara maruz kalan bölgelerde oluşan yanıklardan başka -genellikle çok yüksek dozda radyasyona maruz kalınmadıkça- ani etkileri yoktur. Tıbbın ilgilendiği iyonlaşmış radyasyon, radyoaktif maddelerden yayılan x ışınları,alfa-α ve β (beta) partikülleri ve γ (gama)-ışınlarını içerir. Bu tip radyasyonlardaki en önemli fark x-ışınlarının x-ışıması tüplerinden ancak bu cihazların açık olmaları zamanlarda yayılabilir olması, oysa radyonükloidlerden yayılan diğer ışınımların hiçbir şekilde durmaması ve bunlardan ancak bir siperle korunulabilmesidir. Bunların kaynakları: (WHO, 1983) Araştırma Faaliyetleri; Düşük radyoaktiviteli büyük hacimli atıkları içerir. Klinik Laboratuarlar; Radyoaktif maddelerle bağışıklık tahlil işlemleriyle (düşük radyoaktiviteli) nispeten küçük miktarlarda hacimleri oluşturan atıklardır. Örneğin tüberkülozlu hastaların deri lezyonlarına radyum uygulamaları, kan dolaşım hızını ölçmek için kullanılan damar içine radon enjekte edilmesi, I131 ile işaretlenmiş kimyasal (diodofluorescin) ile yapılan beyin çalışmaları, Molibden- Teknezyum ile çekilen beyin sintigrafisi, 203 Hg (cıva) işaretli chlormerodin ile böbrek fonksiyonu gibi işlemler sonucu oluşan atıklardır. 19