Dr. Hakan GEÇER Kocaeli Üniv. Saðlýk Bilimleri Enstitüsü Öðrencisi Dr. Çiðdem ÇAÐLAYAN Yrd. Doç., Kocaeli Üniv. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD. KOCAELÝ MESLEKÝ EÐÝTÝM ÖÐRENCÝLERÝNDE ÝÞ KAZASI SIKLIÐI* Özet Amaç: Bu araþtýrmanýn amacý, Kocaeli Mesleki Eðitim Merkezi (M.E.M.) öðrencilerinin sosyo-demografik özelliklerinin ortaya konmasý, çalýþma koþullarýnýn saptanmasý, iþ kazasý geçirme sýklýðý ve bunu etkileyen etmenlerle iliþkisini araþtýrmaktýr. Gereç ve Yöntem: Kesitsel tipteki araþtýrma i- çin örnek seçilmemiþ olup, Kocaeli M.E.M de öðrenim gören 773 öðrenciden 703 ü (%90.9) araþtýrmaya katýlmýþtýr. Bulgular: Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %90.8 i erkek, yaþ ort. 17.7±1.3, çalýþmaya baþlama yaþý ort. 14.6±1.8, günlük çalýþma süresi 11.1±1.8 saattir. Araþtýrmaya katýlan her beþ öðrenciden biri iþyerinde sigortasýz olarak çalýþtýrýlmaktadýr. Geceleri de çalýþtýrýlan öðrencilerin %35.1 i hiç yýllýk izin kullanmamaktadýr. Öðrencilerin %71.4 ü altý aylýk dönemde bir veya daha fazla iþ kazasý geçirmiþ olup, öðrenci baþýna düþen iþ kazasý sayýsý 2.03 tür. Kaza nedenleri arasýnda ilk sýrada makinelerin neden olduðu kazalar yer alýrken bunu, düþmelerin neden olduðu kazalar, yük kaldýrma sonucu oluþan kazalar ve yanýklar izlemektedir. Ýþ kazasý geçiren öðrencilerin %3.9 u sekiz gün ve üzeri iþ göremez duruma gelmiþler, %1.7 sinde ise kalýcý sakatlýk oluþmuþtur. Geçirilen iþ kazalarýnýn %14.4 ü SSK ye bildirilmiþtir. Sonuçlar: Çalýþma koþullarý dikkate alýndýðýnda çocuk emeði sömürüsü devam etmekte olup, iþ kazalarý çocuk iþçiler için önemli bir sorundur. Çocuklarýn bedensel ve ruhsal yönden saðlýklý geliþebilmeleri, geliþme süreçlerini tamamlayabilmeleri için bu dönemi çalýþma yaþamý dýþýnda geçirmeleri gereklidir. Anahtar Sözcükler: Çocuk iþçiler, çalýþma koþullarý, iþ kazasý. Abstract This study has been carried out with the aim of defining the work conditions of students of Kocaeli Occupational Education Center (OEC), their frequency of being injured, the factors affecting this and contributing to prevention of child labor. 703 (90.9 %) out of 773 students studying at the Kocaeli OEC have particated in the study. Sociodemographical data has shown that the students of 90.8 % male, and mean age was 17.7 ± 1.3, mean age of begining at the working was 14.6 ± 1.8, mean daily work hours was 11.1 ± 1.8. In six months period 71.4% of the students were injured at the workplace once or more and the mean frequency of being injured was 2.03. It has been defined that 3.9% have got eight days or more disability and 1.7% was total disable after injury. As a result, the exploitation of child labor is continuing with increase, and it is the reflection of this that the health of childeren affected mostly with injuries. Thus it is an obligation with the respect with the respect of preventing childlabor to provide their physical and psychological development. Key Words: Child labor, work conditions, occupational injury. Giriþ Çalýþan çocuk ve genç iþçi kavramlarý farklý sosyal yapýlara sahip toplumlarda farklý anlamlar içermekte olup, bir ülkeden diðerine, geliþmiþ bir ülkeden geliþmekte olan bir ülkeye, ülke içinde 27
kýrdan kente farklýlýklar görülmektedir (Karabulut, 1996). Birleþmiþ Milletler Çocuk Haklarý Sözleþmesi ne göre 18 yaþ altýndakiler çocuk olarak tanýmlanmýþ olsa da, iþ hukuku açýsýndan çocuk, yani çalýþan çocuk kavramý farklýlýklar göstermektedir (Centel, 1997). ILO, 138 sayýlý sözleþmesi ile çalýþma yaþ sýnýrýný 15 olarak benimsemiþ dolayýsýyla 15 yaþýn altýnda çalýþanlarý çocuk iþçi olarak nitelendirmiþtir. Türkiye her iki sözleþmeyi de imzalayarak bu ölçütleri kabul etmiþtir. Daha önce Türkiye de çalýþma yaþamýna iliþkin farklýlýklar bulunurken Sekiz Yýllýk Zorunlu Kesintisiz Eðitim Yasasý nýn kabulüyle çalýþmaya baþlama yaþý ülkemiz için 15 olarak netleþmiþtir. 15 yaþýn üstündeki iþçiler için de çalýþma koþullarýna iliþkin kýsýtlamalar getirilerek, geliþmelerini tamamlayamamýþ olan bu iþçilerin korunmasý hedeflenmiþtir (www. disk. org. tr, 22.10.2002). Tarihsel olarak bakýldýðýnda, çocuklarýn her devirde çalýþtýðý/çalýþtýrýldýðý görülmektedir. Zaten çocuk kavramýnýn ayrý bir toplumsal kategori olarak ortaya çýkmasý son 150 yýl içinde oluþmuþtur. Bunun nedeni de sanayileþmeye baðlý olarak modernleþme, modern devlet anlayýþýnýn ortaya çýkmasý, eðitimin kurumlaþmasý, kapitalizmin yeni tüketici, üretici kesimlere olan gereksinimidir. Bu tarihten önce çocuklar, özellikle de yoksul halk kesimlerinin çocuklarý hep çalýþmýþlardýr. Ancak sanayi devrimiyle birlikte çocuk iþçiliðinin niteliðinde ve niceliðinde önemli bir deðiþim olmuþtur. Çünkü sanayileþme hýzlý bir iþçileþme sürecini baþlatmýþ, kýrsal kesimden kentlere, sanayi alanlarýna gelen aileler çocuklarýyla birlikte bu yeni alanda çalýþmaya baþlamýþlardýr. Vahþi kapitalizm olarak adlandýrýlan bu dönemde çok küçük yaþtaki çocuklar, çok aðýr koþullarda 18 saati bulan günlük çalýþma temposu içinde, çok düþük ücretler karþýlýðýnda çalýþmýþlardýr. Ýngiltere de sanayi devriminin ilk yýllarýnda çalýþan iþçilerin 2/3 ünü kadýnlar ve çocuklar oluþturmuþlardýr. Ýmalat sektöründe genellikle 8-9 yaþýndaki çocuklar çalýþtýrýlmakta, yemekler ve aralar hariç çalýþma günü çoðunlukla 14-16 saat sürmekteydi (Engels, 1974). Günümüzde 1990 larla birlikte ortaya çýkan küreselleþme olgusu, yoksulluðu artýrmanýn yanýnda farklý mekanizmalarla çocuk iþçiliðinin artmasýna yol açmaktadýr. Küresel rekabet içerisinde daha fazla kâr etmeye çalýþan sermaye, çareyi kuralsýz bir biçimde ü- retim yapmakta bulmaktadýr. Az geliþmiþ ve geliþmekte olan ülke devletlerinin de göz yummasýyla sermaye, her türlü yasal denetimden uzak istediði koþullarda iþçi çalýþtýrmaktadýr. Maliyeti düþük olduðu için çocuk iþçiler tercih nedeni olmaktadýr (www.disk.org.tr, 22.10.2002). Ülkemizde çocuk iþçi çalýþmasýnýn kaynaðý oldukça eskilere dayanmaktadýr. Usta-çýrak sistemi o- larak adlandýrýlabilecek iþin ustasýndan öðrenilmesine dayalý ilk uygulamalar 13.yüzyýlda Ahilik sistemi adý altýnda örgütlenmiþtir. Ahilik sistemi ve onu izleyen Gedik sistemi, 19.yüzyýl baþlarýna kadar a- ðýrlýðýný korurken, Osmanlý Ýmparatorluðu nda aðýrlýk kazanmaya baþlayan kapitalist giriþimlerle baðdaþmazlýðý dolayýsýyla, sistem 1908 de tamamen yasaklanmýþtýr. Ancak, Lonca sisteminin ortadan kaldýrýlmasý, usta-kalfa-çýrak iliþkisini ve meslek eðitimi biçimini deðiþtirememiþ ve günümüze kadar yeni koþullara uyarak gelmesini engelleyememiþtir.1926 yýlýnda çýkarýlan Borçlar Yasasý, çýraklýk sözleþmesi yapýlmasýný olanaklý kýlarken; çýraklýkkalfalýk-ustalýk sisteminin kurallarýna iliþkin herhangi bir düzenleme getirmemiþtir. 1977 yýlýnda çýkarýlan 2089 sayýlý Çýraklýk Kalfalýk ve Ustalýk Yasasý na kadar herhangi bir düzenleme ortaya konulamamýþtýr. Bu yasanýn çýkarýlmasýný izleyen yýllarda elde edilen deneyimler, 1986 yýlýnda 3308 sayýlý Çýraklýk ve Mesleki Eðitim Yasasý nýn çýkarýlmasýný ve hýzla ülke düzeyinde uygulamaya geçirilmesini getirmiþtir. Bugün Milli Eðitim Bakanlýðý Çýraklýk ve Yaygýn Eðitim Genel Müdürlüðü tarafýndan yönlendirilen uygulama ile, bu Bakanlýða baðlý Mesleki Eðitim Merkezleri nde 18 yaþýndan küçük çocuklarýn kayýt olabildiði ve kýsmi sosyal sigorta olanaklarýndan yararlanarak teorik-pratik eðitimlerin sürdürülmesi saðlanabilmektedir (Fiþek, G., 2002). Türkiye de çocuk iþçilerin sayýsal durumu incelendiðinde, DÝE nin 2002 Hane Halký Ýþ Gücü anketi sonuçlarýna göre Türkiye genelinde 12-17 yaþ grubunda çalýþan çocuklarýn sayýsý 1 milyon 248 bin kiþidir. Ayný yaþ grubundaki çocuk istihdamý geçen yýla göre %17.2 (259 bin kiþi) azalmýþtýr. 12-17 yaþ grubunda çalýþan çocuklarýn %32.4 ü (404 bin kiþi) kentsel yerlerde bulunmaktadýr. Türkiye genelinde bu yaþ grubunda çalýþan çocuklarýn %58.7 sini erkek çocuklarý oluþturmaktadýr (www.die.gov.tr, 12.1.2003). 28
Tablo-1: Araþtýrmaya katýlan M.E.M. öðrencilerinin yaþ, çalýþmaya baþlama yaþý, iþyerinde toplam ve günlük çalýþma sürelerine ait özellikler Özellikler En En Ortalama Ortanca (n=703) düþük yüksek +SS Yaþ 14 21 17.7±1.3 18 Çalýþmaya baþlama yaþý 7 18 14.6±1.8 15 Çalýþma süresi (ay) 1 120 25.4±18.1 24 Günlük çalýþma süresi (saat) 6 16 11.1±1.8 11 Haftalýk çalýþma süresi(saat) 30 90 56.5±10.7 60 29 Çocuk iþçilik sadece Türkiye de deðil, tüm dünyada var olan bir olgudur. Dünyada 2000 yýlýnda 5-17 yaþ arasýnda yaklaþýk 352 milyon çocuk çalýþmaktadýr(ilo-ipec-action Against Child Labour Implementation Report, 2002-2003). Çocuklarýn erken yaþlarda çalýþma yaþamýna a- týlmasýnýn bir çok olumsuz etkisi bulunmaktadýr. Erken yaþlarda çalýþmaya baþlamak, çocuklarýn bedensel, ruhsal ve ahlaki geliþimlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu araþtýrmanýn amacý, Kocaeli Mesleki Eðitim Merkezi (M.E.M.) öðrencilerinin sosyo-demografik özelliklerinin ortaya konmasý, çalýþma koþullarýnýn saptanmasý, iþ kazasý geçirme sýklýðý ve bunu etkileyen etmenlerle iliþkisini araþtýrmaktýr. Gereç ve Yöntem Kesitsel tipteki araþtýrmanýn evrenini Kocaeli M.E.M. de öðrenim gören ve ayný zamanda çalýþan öðrenciler oluþturmaktadýr. Araþtýrma için örnek seçilmemiþ olup, merkeze devam eden 773 öðrenciye ulaþýlmasý hedeflenmiþtir. Anketlerin uygulanmasý sýrasýnda tüm öðrencilere ulaþýlmaya çalýþýlmýþ fakat öðrencilerin merkeze devamsýzlýklarý, bazý anketlerin yanlýþ ve eksik doldurulmasý nedeniyle 703 (%90.9) öðrencinin anketi deðerlendirilip analiz edilmiþtir. Araþtýrmada çocuk iþçilerin sosyo-ekonomik düzeyleri, çalýþma koþullarý, maruz kaldýklarý kazalarýn sýklýklarý, bu kazalarýn yaþ, cinsiyet, eðitim durumu, çalýþýlan iþ kolu, çalýþma süreleri vb. deðiþkenlere göre farklýlýk gösterip göstermediði incelenmiþtir. Bulgular Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %90.8 i erkek, %75.4 ü ortaokul eðitimi, %19.3 ü ilkokul eðitimi almýþtýr. Öðrencilerin %30.4 ü þehir merkezinde %29.6 sý ilçe merkezinde oturmaktadýr. Annelerinin %59.3 ü, babalarýnýn ise %57.5 i ilkokul mezunudur. Öðrencilerin %15.9 unun annesi okuryazar deðildir. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %90.0 ýnýn anne-babasý sað ve birlikte yaþamaktadýr. %75.5 inin ailesinin toplam birey sayýsý 4-6 a- rasýnda deðiþmektedir. Ailelerin ortalama birey sayýsý ise 5.16±1.46 dýr. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin yaþ, çalýþmaya baþlama yaþý, iþyerinde toplam ve günlük çalýþma sürelerine ait özellikler Tablo-1 de verilmektedir. Tablo-2 de araþtýrmaya katýlan M.E.M. öðrencilerinin çalýþma koþullarýna iliþkin bilgiler verilmiþtir. Öðrencilerin %33.6 sý oto-bakým ve tamir sektöründe çalýþmakta, bunu %30.7 ile kuaförlerde çalýþanlar izlemektedir. Ýþyerlerinin %73.8 i mikro ölçekli (1-9 iþçi kapasiteli), %17.8 i ise küçük ölçekli (10-49 iþçi kapasiteli) iþyeri kapsamýndadýr. Ýþyerleri arasýnda ise 1-3 iþçi çalýþan iþyerleri %39.2 ile en büyük grubu oluþturmaktadýr. Ýþyerlerinin %60.6 sýnda koruyucu malzeme kullanýlmasýnýn gerekli olduðu öðrenciler tarafýndan ifade edilmektedir. Öðrencilerin %71.4 ü altý aylýk dönemde bir veya daha fazla iþ kazasý geçirmiþ olup, öðrenci baþýna düþen iþ kazasý sayýsý 2.03 tür. öðrencilerin geçirdikleri iþ kazalarýnýn sýnýflandýrýlmasý Tablo-3 te gösterilmiþtir. Ýþ kazasý geçiren öðrencilerin %11.6 sý üç günden az, %3.9 u ise sekiz gün ve üzeri iþ göremez duruma gelmiþlerdir. Ýþ kazasý geçiren öðrencilerden sadece %14.4 ü geçirdikleri iþ kazalarýnýn SSK ye bildirildiðini belirtmiþtir. Ýþ kazasý geçiren öðrencilerin %1.7 sinde ise kalýcý sakatlýk oluþmuþtur. Öðrencilerin iþ kazasý geçirmesi ile cinsiyet, o- turulan yer, öðrenim durumu ve aile birey sayýsý a- rasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunamamýþtýr (p>0.05). Buna karþýn, sigara kullanma alýþkanlýðý ile iþ kazasý geçirme sýklýðý arasýnda anlamlý bir iliþki vardýr. Sigara kullanan öðrenciler daha çok iþ kazasý geçirmektedirler.
Tablo-2: Araþtýrmaya katýlan MEM öðrencilerin çalýþma koþullarý Çalýþma koþullarý (n=703) Sayý % Ýþyerindeki konumu Çýrak 379 53.9 Kalfa 294 41.8 Usta 6 0.9 Diðer 24 3.4 Sigortalý olarak çalýþma Evet 567 80.7 Hayýr 117 16.6 Bilmiyorum 19 2.7 Sözleþme durumu Evet 565 80.4 Hayýr 108 15.4 Anýmsamýyorum 30 4.3 Ýþe girerken saðlýk raporu alma Evet 499 71.0 Hayýr 156 22.2 Anýmsamýyorum 48 6.8 Gece çalýþma Sürekli 52 7.4 Ara sýra 419 59.6 Yok 232 33.0 Haftalýk izin Var 639 90.9 Yok 64 9.1 Yýllýk izin (gün) Yok 247 35.1 1-7 132 18.8 8-15 223 31.7 16-30 98 13.9 31+ 3 0.4 Araþtýrmaya katýlan M.E.M. öðrencilerinin, çalýþtýklarý iþyeri büyüklükleri, iþyerindeki konumlarý, çalýþmaya baþlama yaþý, toplam çalýþma süreleri, günlük çalýþma süresi, sigortalý olma durumu, gece çalýþma, kiþisel koruyucu malzeme kullanma ve yýllýk izin kullanma durumlarý ile iþ kazasý geçirme sýklýðý arasýndaki iliþki incelenmiþ olup, gece çalýþma, kiþisel koruyucu malzeme kullanýmýnýn gerekli olduðunu ifade etme ile anlamlý iliþki bulunmuþtur. Ayrýca çalýþýlan iþ yerindeki tehlikeler ve riskler hakkýnda eðitim alan öðrenciler daha az iþ kazasý geçirmektedirler (p=0.01). Öðrencilerin çalýþtýklarý iþ kollarý, iþ yerinin büyüklüðü, iþ yerindeki konum, çalýþmaya baþlama yaþý, toplam ve günlük çalýþma süresi, sigortalý olma ve yýllýk izin kullanma, periyodik olarak saðlýk kontrolünden geçmeleri ile iþ kazasý geçirme arasýnda ise istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunamamýþtýr (p>0.05). Tartýþma Araþtýrmamýzda kullanýlan veriler araþtýrmacýlar tarafýndan geliþtirilen anket yoluyla elde edilmiþtir. Araþtýrma verilerinin doðruluðu anketi dolduran öðrencilerin ankete verdikleri yanýtlar ile sýnýrlýdýr. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %90.8 i erkek, %9.2 si ise kýzdýr. Bu orana bakýldýðýnda, Kocaeli M.E.M. e devam eden öðrencilerin neredeyse tamamýna yakýnýnýn erkek olduðu ifade edilebilir. Bu sonuçlar bize ülkemizde erkek çocuklarýn ataerkil aile yapýsý içinde kendilerini meslek öðrenmek-iþ sahibi olmak zorunda hissettiklerini, kýz çocuklarýn ise daha çok ücretsiz aile iþçisi olarak çalýþtýklarýný düþündürmektedir. Kocaeli M.E.M. e devam eden öðrencilerin %75.4 ü ortaokul mezunudur. Bu veriler M.E.M. e devam eden öðrencilerin eðitim seviyesinin görece yüksek olduðunu göstermektedir. Fýrat (1998) ýn araþtýrmasýna katýlmýþ olan çocuk iþçilerin %80.1 i ilkokul mezunu, %7.7 si ortaokul mezunudur. A- raþtýrma kapsamýndaki çocuk iþçilerin büyük bir o- ranýnýn ortaokul mezunu olmasý 1997-1998 öðretim yýlýndan itibaren Sekiz Yýllýk Kesintisiz Zorunlu Eðitim Yasasý nýn uygulamaya konulmasýnýn bir sonucu olabilir. Sekiz yýllýk zorunlu eðitim nedeniyle çoðunun zorunlu eðitimini tamamladýðý ve ondan sonra çalýþma yaþamýna atýldýðý izlenimini vermektedir. Öðrencilerin anne-babalarýnýn çoðunun eðitimi ilkokul düzeyindedir. Öðrencilerin ebeveynlerinin eðitim düzeyinin oldukça düþük olduðu görülmektedir. Öðrencilerin büyük bir çoðunluðunun aile birey sayýsý 4-6 arasýnda deðiþmektedir. Ailelerin ortalama birey sayýsý 5.16±1.46 dýr. Kalabalýk ve eðitim düzeyi düþük ailelere sahip olma, çocuklarýn eðitimlerine devam edemeyerek erken yaþta çalýþma yaþamýna atýlmak zorunda kalmalarýna neden olabilir. Öðrencilerin ailelerinin %39.5 inin toplam aylýk geliri 227-452 milyon arasýnda deðiþmektedir. Türk-Ýþ Araþtýrma Merkezi tarafýndan her ay yapýlan ve çalýþanlarýn geçim koþullarýndaki deðiþimi gösteren gýda harcamasý çalýþmasýna göre, Haziran 2003 itibariyle açlýk sýnýrý 452 milyon 543 bin lira, yoksulluk sýnýrý ise 1 milyar 375 milyon 509 bin lira olarak hesaplanmýþtýr (www.turkis.org.tr/gidahaziran2003.doc, 14.8.2003). Bu he- 30
Tablo-3: Araþtýrmaya katýlan MEM öðrencilerin geçirdikleri iþ kazalarýnýn sýnýflandýrýlmasý Geçirilen iþ kazasýnýn türü Sayý % Düþmeler 324 22.7 Merdivenden 42 2.9 Makineden 31 2.2 Ayaðý kayarak 103 7.2 Bir taþýttan 18 1.3 Kombine nedenler 130 9.1 Taþýt kazalarý (Ýþe giderken ya da iþ için giderken) 70 4.9 Taþýt çarpmasý 36 2.5 Taþýt içinde çarpýþmadan doðan yaralanmalar 28 2.0 Kombine nedenler 6 0.4 Zehirlenmeler 59 4.1 Kimyasal maddelerden 25 1.7 Gazlardan 8 0.6 Ýþyerinde yenilen gýdalardan 20 1.4 Kombine nedenler 6 0.4 Makinelerin neden olduðu kazalar 624 43.6 Makinede çalýþýrken herhangi bir organýný kaybetme 1 0.1 Makinede çalýþýrken herhangi bir yerinden yaralanma(kesik, sýyrýk vb.) 158 11.0 Makinenin yaydýðý gürültüden dolayý iþitme kaybýna uðrama 4 0.3 Makinenin parça veya diþlilerine herhangi bir organýn sýkýþtýrýlmasý 3 0.2 Makine veya aletle çalýþýrken çapak, talaþ, makine parçasý vb. nin sýçramasýnýn neden olduðu yaralanmalar 46 3.2 Makine ve eþyalara çarpma sonucu oluþan yaralanmalar 13 0.9 Kombine nedenler 399 27.9 Yanýklar 107 7.5 Patlayýcý ve yanýcý maddelerin neden olduðu yanýklar 18 1.3 Kaynak ve kesme iþlerinin neden olduðu yaralanma ve yanýklar 75 5.2 Kombine nedenler 14 1.0 Elektirik çarpmalarý 90 6.4 Makinede çalýþýrken elektrik çarpmasý sonucu oluþan yaralanmalar 51 3.6 Ýþyerinde makine harici çalýþmalarda oluþan elektrik çarpmasýna baðlý yaralanmalar 31 2.2 Kombine nedenler 8 0.6 Yük kaldýrma sonucu olan kazalar 145 10.1 Aðýr bir yük kaldýrma sonucu oluþan hasarlar ( Bel fýtýðý, kas zedelenmeleri...) 105 7.3 Yüksek bir yerden eþya veya malzemelerin kiþi üzerine düþmesi sonucu oluþan yaralanmalar 18 1.3 Kombine nedenler 22 1.5 Diðer kazalar 11 0.7 saplamalar dikkate alýndýðýnda ortaya daha da kötü bir tablo çýkmaktadýr. M.E.M. öðrencilerinin ailelerinin %47.1 i açlýk sýnýrýnýn altýnda gelire sahip iken, sadece %3.6 sý yoksulluk sýnýrýnýn üzerinde bir gelir elde etmektedirler. Ýþ ve meslek sahibi olmak için uzun süre eðitim alýnýyor olmasý, alýnan e- ðitimin ileride iþ bulma konusunda umut vermemesi ve yaþanan eþitsizlikler zaten yoksul olan ailelerin çocuklarýný okutamayýp, kýsa sürede para getiren ve aile bütçesine katký saðlayan iþlerde çalýþtýrmak zorunda kalmasýna neden olmaktadýr. 31 Kocaeli M.E.M. e devam eden öðrencilerin yaþlarý 14-21 arasýnda deðiþmekte olup, öðrencilerin yaþ ortalamalarý 17 dir. Bu araþtýrmada elde edilen çocuklarýn çalýþmaya baþlama yaþlarýnýn diðer çalýþmalara göre daha yüksek olmasý, eðitim durumlarýnda da ifade edildiði gibi sekiz yýllýk zorunlu e- ðitimin etkisi olduðunu düþündürmektedir (Canbaz, S. 2003). Öðrencilerin günlük çalýþma süreleri ortalama olarak 11.1±1.8 saattir. Çocuk iþçilerin yasal olarak günlük çalýþma süresi 7.5 saattir. Araþtýrmaya
katýlan Kocaeli M.E.M. öðrencilerinin yasal günlük çalýþma süresinin çok üzerinde çalýþtýklarý, %67.0 ýnýnda geceleri de çalýþmakta ve %35.1 i hiç yýllýk izin kullanmamakta olduðu saptanmýþtýr. Örgütsüz ve haklarýný aramaktan yoksun býrakýlan öðrencilerin fazla çalýþmak zorunda býrakýlmalarý, yasal düzenlemelerin yanýnda, denetim ve ceza mekanizmalarýnýn daha ciddi olarak uygulanmasý gerekliliðini ortaya koymaktadýr. Aþýrý çalýþmanýn, öðrencileri psikolojik ve fizyolojik yönden olumsuz etkilemesinin yaný sýra, onlarý gereksinimleri olan sosyal aktivitelerden de yoksun býrakacaðý göz ö- nünde tutulmalýdýr. Öðrencilerin geçirdikleri iþ kazalarý 01.01.2003 tarihinden anketi doldurduklarý tarihe kadar geçen dönemde incelenmiþtir. Bu süre zarfýnda hiç kaza geçirmeyen öðrencilerin oraný %28.6 dýr. Bir veya daha fazla iþ kazasý geçirenlerin oraný %71.4 dür. 2002 yýlý verilerine göre 14 yaþýn altýnda 44; 19 yaþýn altýnda 647 çocuk iþ kazasýna uðramýþtýr (www.ssk.gov.tr, 17.11.2003). Ekim-1999 Çocuk Ýþgücü anketi sonuçlarýna göre; Türkiye genelinde 6-17 yaþ grubunda ekonomik iþlerde çalýþan çocuklarýn iþ kazasý veya çalýþma ortamýndan kaynaklanan hastalýklara maruz kalýp kalmadýklarý incelendiðinde, çocuklarýn % 1.6 sýnýn bir iþ kazasý veya meslek hastalýðý geçirdiði görülmektedir. Bir iþ kazasý veya meslek hastalýðý geçiren çocuklarda ilk sýrayý % 26.1 ile kýrýk-çýkýk, ikinci sýrayý % 19.5 ile burkulma-incinme, üçüncü sýrayý ise % 15 ile enfeksiyon hastalýklarýnýn aldýðý görülmektedir. Karadað (1993) ýn yaptýðý araþtýrmaya göre çocuk iþçilerin iþ kazasý geçirme oranlarý % 48, Fýrat (1998) ýn yaptýðý çalýþmada ise % 39.6olarak saptanmýþtýr. Fýrat, þimdiye kadar diyerek kaza geçirme konusunda bir zaman sýnýrlamasý getirmemiþtir. MEB ve ILO nun (1997) yaptýðý ortak çalýþmaya katýlan çocuk iþçilerin % 49.5 inin hiç iþ kazasý geçirmediði, % 30.6 sýnýn doktora gitmeyi gerektirmeyen küçük yaralanmalar geçirmiþ olduklarý, % 15.9 unun ayakta tedavi gerektiren türde iþ kazasý geçirmiþ olduklarý, % 4.0 ýnýn ise hastanede yatarak tedavi gerektiren iþ kazasý geçirmiþ olduklarý belirlenmiþtir. Diðer araþtýrmalara göre bu araþtýrmada iþ kazasý geçirme oranlarýnýn daha yüksek bulunmasýnýn nedenleri olarak ayrýntýlý bir iþ kazasý sýnýflama formunun oluþturulmasý, araþtýrmacýlarýn veri toplama süreci boyunca öðrencilere nezaret etmesi, iþ kazasý tanýmýnýn yapýlmasý ve anýmsama zorluðunu devreden çýkarmak için 1.1.2003 tarihinden sonra geçirilen iþ kazalarýnýn dikkate alýnmasý gösterilebilir. Çocuklarýn çalýþma yaþamýnda geçirdikleri iþ kazalarý onlarýn genç yaþta ruhlarýnda ve bedenlerinde taþýyacaklarý bir iz olarak kalmaktadýr. Çalýþma koþullarýnýn iyileþtirilmesi ve gerekli önlemlerin alýnmasýyla iþ kazalarýnýn önüne geçmek olasýdýr. Kocaeli M.E.M. öðrencilerinin geçirdikleri iþ kazalarý sonucunda %11.6 sý üç günden az, %3.9 u sekiz gün ve üzeri iþ göremez duruma gelmiþlerdir. Yaklaþýk altý ay ile sýnýrlandýrýlan iþ kazalarý sonucunda kalýcý sakatlýk oluþanlarýn oraný %1.7 dir. Küçük çocuklarýn daha yaþamlarýnýn baþýnda kalýcý sakatlýklarýnýn oluþmasý hem onlar hem de içinde bulunduklarý toplum için çok büyük bir kayýp olmaktadýr. Çocuðun yitirdiði en önemli deðeri saðlýðý olmaktadýr. EB ve ILO (1997) nun çalýþmasýnda çocuk iþçilerden alýnan bilgiye göre son beþ yýl içinde meydana gelen 23 iþ kazasýnda 26 çýraðýn yaþamýný kaybettiði, yine 28 kaza sonucunda 33 çýraðýn malulen emekliye sevk edildiði, 44 kaza sonucunda 56 çýraðýn fiziksel özürlü duruma düþtüðü belirlenmiþtir. Aðýr (1996) ýn yaptýðý araþtýrma kapsamýndaki çalýþan çocuklarýn % 38.5 inin çalýþtýðý süre içerisinde bir iþ kazasý geçirdiði, geçirilen iþ kazalarýnýn % 6 sýnýn organ kopmasý, % 8.3 ünün elektrik çarpmasý, % 5.3 ünün aðýr, % 80.4 ünün hafif yaralanma þeklinde olduðu görülmektedir. Ayný araþtýrmaya göre ölümcül iþ kazalarýnýn metal iþleri, aðaç iþleri ve motor iþ kollarýnda daha fazla olduðu belirtilmiþtir. Bu sonuçlardan endüstriyel mesleklerde iþ kazalarýna daha çok rastlandýðý ifade edilmektedir. Geçirilen iþ kazalarýnýn SSK ye bildirilme oraný %14.4 dür. Bildirilip bildirilmediðini bilmeyenler de olumsuz olarak alýnýrsa, geçirilen iþ kazalarýnýn %75.6 sý SSK ye bildirilmemekte ve kayýtlara girmemektedir. Gerek dünyada gerekse ülkemizde ne yazýk ki sistemli ve düzenli bir bilgilendirme olmayýþý yüzünden iþ kazalarý ve meslek hastalýklarý hakkýnda güvenilir ve yeterli bilgiye ulaþýlamamaktadýr. SSK istatistiklerinde yer alan verilerin tümü sigortalý olarak çalýþanlara iliþkindir. Oysa 32
SSK istatistiklerinin Türkiye geneli toplam istihdamýnýn ancak %25.7 sini kapsadýðý bilinmektedir. Dünya Saðlýk Örgütü nün raporuna göre dünyada da çok sayýda iþ kazasýnýn çeþitli nedenlerle kayýtlara geçmediði tahmin edilmektedir (Armaðan ve ark., 2002). Kocaeli M.E.M. öðrencilerinin geçirdikleri iþ kazasý sýklýðýný etkileyen çeþitli etmenler incelendiðinde, öðrencilerin geçirdikleri kaza sayýlarý ile gece çalýþmalarý arasýnda 0.01 düzeyinde anlamlý bir iliþki bulunmuþtur. Ara sýra gece çalýþanlarýn iþ kazasýna maruz kalma oranýnýn yüksek olduðu görülmektedir. Gün boyu çalýþan çocuklarýn yorulduðu, iþ yerindeki çalýþmanýn geceye sarkmasý ve günlük çalýþma süresinin uzamasý ile birlikte, dikkatsizlik, yorgunluk, býkkýnlýk gibi etmenlerinde iþ kazasý riskini arttýrdýðý söylenebilir. Sonuç Çalýþma yaþamýnda yetiþkinleri etkileyen tüm olumsuz etmenler büyüme çaðýndaki çocuklarý fazlasýyla etkilemektedir. Ancak çocuklar bu önemli geliþim dönemlerinde çeþitli nedenlerle çalýþtýrýlmaktadýr. Çalýþma yaþamýna itilmiþ çocuklarýn geçirdikleri iþ kazalarýnýn oluþ nedenleri, tekrarlanma sýklýðý, çalýþma koþullarý, iþ kazasýný hazýrlayan risk faktörlerini ortaya koymak ve bunlarýn sonucunda çocuklarý iþ kazalarýndan koruyucu önlemler için getirilebilecek çözümleri belirlemek açýsýndan yapýlan araþtýrma sonuçlarýndan yararlanýlabilir. Çalýþma koþullarý dikkate alýndýðýnda çocuk e- meði sömürüsü devam etmekte olup, iþ kazalarý çocuk iþçiler için önemli bir sorundur. Çocuklarýn bedensel ve ruhsal yönden saðlýklý geliþebilmeleri, geliþme süreçlerini tamamlayabilmeleri için bu dönemi çalýþma yaþamý dýþýnda geçirmeleri gereklidir. Kaynaklar 1. Aðýr A., (1996), Metalden Eþya Ýmal Eden Atölyelerde Çalýþan 12-19 Yaþ Grubu Çýrak Ýþçilerin Ýþ Kazalarý Konusunda Bilgi, Tutum ve Davranýþlarý, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 2. Armaðan E., Pala K., Aydýn N., Türkan A., Aytekin H. (2002), Uludað Üniversitesi Hastanesi Acil Servisine Baþvuran Ýþ Kazasý ve Mesleki Zehirlenmelerin Deðerlendirilmesi, Mesleki Saðlýk ve Güvenlik Dergisi. S:10, s:13, Türk Tabipleri Birliði Yayýný, Ankara. 3. Canbaz S., (2003), Samsun Çýraklýk Eðitim Merkezi ne Devam Eden Çýraklarýn Sosyo-Demografik ve Çalýþma Yaþamý Özelliklerinin Deðerlendirilmesi, Mesleki Saðlýk ve Güvenlik Dergisi, S:13, s:34, Türk Tabipleri Birliði Yayýný, Ankara. 4. Centel T., (1997), Çocuk Haklarý Sözleþmesi, Çalýþan Çocuklar ve Türkiye, Kamu-Ýþ Dergisi, cilt:4, sayý:2. 5. Devlet Ýstatistik Enstitüsü, (2002), Hanehalký Ýþgücü Anketi, www.die.gov.tr/turkýsh/son 6. ÝST/ÝSGUCU/12.11.2002ie.html.12.01.2003. 7. Engels F., (1974), Ýngiltere de Emekçi Sýnýflarýnýn Durumu, (Çeviren: Emre O.), Gözlem Yayýnevi, Ýstanbul. 8. Fýrat M., (1998), 15 Yaþ Altý Çalýþan Çocuklar ile Ayný Yaþ Grubundaki Okuyan Çocuklarýn Saðlýk ve Sosyal Yönden Karþýlaþtýrýlmasý, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Týp Fakültesi Halk Saðlýðý Ana Bilim Dalý, Ýstanbul. 9. Fiþek G., (2002), Geliþmekte Olan Ülkelerde Çocuk Ýþçilik Sorunu ve Müdahale Programlarý. www.fisek.org.tr. 10.12.2002 10. Karabulut Ö., (1996), Türkiye de Çalýþan Çocuklar, Friedrich Ebert Vakfý Yayýný, s:6-11. 11. Karadað A., (1993), Oto Sanayi Ýþkolunda Çýrak Olarak Çalýþan Çocuk ve Genç Ýþçilerin Çalýþma Koþullarý, Ýþ Kazalarý, Ýþ Güvenlikleri ve Sosyoekonomik Durumlarýnýn Ýncelenmesi, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Gazi Ü- niversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 12. www.die.gov.tr, 12.01.2003. 13. www.disk.org.tr, 22.10.2002. 14. www.ilo.org/public, 24.10.2002. 15. www.ssk.gov.tr, 17.11.2003. 16. www.turkis.org.tr/gidahaziran2003.doc, 14.8.2003. * Bu araþtýrma Dr. Hakan Geçer in Yüksek Lisans tez çalýþmasý olup, 3-6 Kasým 2004 tarihinde Ankara da gerçekleþtirilen IX. Ulusal Halk Saðlýðý Kongresi nde poster olarak sunulmuþtur. 33