ORTAÖĞRETİM TÜRK EDEBİYATI 11 DERS KİTABI YAZARLAR Cafer YILDIRIM - Asker OVA - Murat TETİK Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 20.12.2010 tarih ve 260 sayılı kurul kararı ile 2011-2012 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile ders kitabı olarak kabul edilmiştir. LİDER BASIM YAYIN LTD. ŞTİ. Alınteri Bulvarı No.: 29/2 Ostim - ANKARA Tel.: (0312) 385 37 27 - Belgeç: (0312) 385 16 17
Bu kitabın her hakkı LİDER BASIM YAYIN LTD. ŞTİ ne aittir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereğince tamamı veya bir kısmı, yayıncının izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, yayınlanamaz ve basılamaz. ISBN:978-605-85114-0-8 Editör Prof. Dr. Nadir Engin UZUN Dil Uzmanı Neslihan VAPUR Görsel Tasarımcı Hülya YÜCEL Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Emrah TOKAT Program Geliştirme Uzmanı Yaşar KOCAOĞLU Rehberlik Uzmanı Sevil SEVİLİR Baskı Yeri ve Yılı Cem Veb Ofset Ankara - 2014
İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy III
ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasi emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur! IV
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK V
İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI...VIII 1. ÜNİTE: BATI TESİRİNDEKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ (YENİLEŞME DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI)...1 YENİLEŞME DÖNEMİ...2 Ölçme ve Değerlendirme...7 2. ÜNİTE: TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATI (1860-1896)...9 1. TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATININ OLUŞUMU...10 2. ÖĞRETİCİ METİNLER...14 3. COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)...24 4. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLER...36 4.a. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler (Roman)...36 4.b. Göstermeye Bağlı Edebî Metinler (Tiyatro Metinleri)...47 5. TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ...58 Ölçme ve Değerlendirme...59 3. ÜNİTE: SERVET İ FÜNÛN EDEBİYATI (EDEBİYAT-I CEDİDE) (1896-1901) VE FECR İ ÂTÎ TOPLULUĞU (1909-1912)...61 1. SERVET İ FÜNÛN EDEBİYATININ OLUŞUMU...62 2. ÖĞRETİCİ METİNLER...69 3. COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) VE MENSUR ŞİİR...79 3.a. Şiir...79 3.b. Mensur Şiir...90 4. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLER...93 4.a. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler (Hikâye)...93 4.b. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler (Roman)...106 5. SERVET İ FÜNÛN EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ...114 FECR İ ÂTÎ TOPLULUĞU (1909-1912)...116 Fecr i Âtî Şiiri...119 Ölçme ve Değerlendirme...122 VI
4. ÜNİTE: MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİ (1911-1923)...124 1. MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİNİN OLUŞUMU...125 2. ÖĞRETİCİ METİNLER...130 3. COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)...138 3.a. Sade Dil ve Hece Ölçüsüyle Yazılmış Şiir...145 3.b. Saf (Öz) Şiir...148 3.c. Halkın Yaşayış Tarzını ve Değerlerini Anlatan Manzumeler...152 3.ç. Millî Edebiyat Dönemi Şiirinin Özellikleri... 157 4. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLER...160 4.1. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler...160 4.1.a. Hikâye...160 4.1.b. Roman...169 4.1.c. Millî Edebiyat Dönemi Anlatmaya Bağlı Edebî Metinlerin Özellikleri...175 4.2. Göstermeye Bağlı Edebî Metinler...177 5. MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ...184 Ölçme ve Değerlendirme...185 Başarım (Performans) Görevi Örnek Formu... 187 Proje Çalışması...188 Proje Değerlendirme Ölçeği...189 Terimler ve Kavramlar Sözlüğü...190 Kaynakça...192 Türkiye Haritası... 194 Türk Dünyası Haritası... 195 VII
ORGANİZASYON ŞEMASI Etkinlik (Okul Dışı): Bu bölüm, işlenecek konuyla ilgili ön hazırlık sürecini kapsar. Öğrencilerden incelenecek metnin yazıldığı dönem, tür özellikleri ve yazarıyla ilgili bilgiler edinmeleri istenir. YENİLEŞME DÖNEMİ Etkinlik: Yenileşme Dönemini hazırlayan faktörlerin neler olduğunu araştırınız (Hazırlık Çalışması ndaki 1. etkinlik içindir.). Etkinlik: 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve siyasi yapısı hakkında bilgi edininiz (2. sayfadaki 2. etkinlik içindir.). Etkinlik: Skolastik zihniyet ile ilmî zihniyet hakkında bilgi edininiz (5. sayfadaki Anlama ve Yorumlama bölümünün 3. sorusu içindir.). Etkinlik: Tanzimat Fermanı nın niçin ilan edildiğini araştırınız (4. sayfadaki 4. soru içindir.). Etkinlik: Tanzimat edebiyatının ne zaman ve niçin başladığını araştırınız (5. sayfadaki Anlama ve Yorumlama bölümünün 10. sorusu içindir.). Hazırlık Çalışması: Bu bölümde öğrencinin konuyla ilgili ön bilgilerini harekete geçirecek, öğrenciyi incelenecek metne yaklaştıracak soru ve etkinlikler yer alır. Hazırlık Çalışması Metni İnceleme: Bu bölüm, metni yapı, tema, dil ve anlatım bakımından çözümlemeye yönelik soru ve etkinlikler sürecini kapsar. 1. Etkinlik: İki gruba ayrılınız. Yenileşme Dönemini hazırlayan faktörlerin neler olduğunu tartışarak belirleyiniz. Tartışma sonucu ulaştığınız sonuçlardan da yararlanarak birer yazı kaleme alınız. Yazınızı arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve siyasi yapısını analiz ediniz. Sonuçları defterinize yazınız. 2. Zanaatkârlar, ilim adamları, padişah, halk ve askerler Osmanlı toplumunda sosyal ve siyasi hiyerarşiyi oluşturan gruplardır. Osmanlı toplumunda sosyal ve siyasi hiyerarşiyi oluşturan grupları önem sırasına göre defterinize yazınız. 2. Etkinlik: İki gruba ayrılınız. XVII. yüzyıla kadar yararlı olan sosyal ve siyasi hiyerarşinin XVII. yüzyılın ortalarından itibaren ne tür çözülmelere sebep olduğunu tartışarak belirleyiniz. Sosyal ve siyasi hiyerarşinin etkisinin neler olduğunu belirleyiniz. Ulaştığınız sonuçları sözlü olarak ifade ediniz. Metni İnceleme 1. Metin Projeler: Bu bölümde, örnek proje konuları ve projelerle ilgili gerçekleştirilecek aşamalar yer alır. Yenileşme Dönemi... Mesele şu idi: İmparatorluk silahını yenilemekte o kadar gecikmişti ki şimdi bu yeni silahı kullanabilmesi, ona intibak edebilmesi için eskiyi en küçük zerresine kadar feda etmesi, atması lazımdı. Hâlbuki eski, -yürüyen hayat karşısında son sözünü söylemesine rağmen- cemiyetin içinde, ruhlarda bütün unsurlarıyla çok derin surette hâkimdi. Bütün hayat onunla doluydu. Canlı bir terkip olmayı çoktan bırakmış fakat dağınık eczası, ayak bağları şeklinde her adıma engel oluyordu. O hâlde büyük ve cezrî bir iç düzen verme hareketi lazım geliyordu. Buna ise siyasi hadiseler imkân ve fırsat bırakmıyordu. Yenilik ihtiyacının baş gösterdiği 1718 den beri kaybedilen bir asırlık müddet içinde, impara- 2 Etkinlik (Ders içi): Bu bölümde, öğrencilerin derse etkin katılımlarını sağlayacak uygulamalar yer alır. Anlama ve Yorumlama: Bu bölümde, öğrencilerin kazandırılmış beceri ve alışkanlıklardan hareketle inceledikleri metinleri yorumlamalarına ve değerlendirmelerine yönelik soru ve etkinlikler yer alır. BAŞARIM (PERFORMANS) GÖREVİ ÖRNEK FORMU İÇERİK SINIF ÜNİTENİN BEKLENEN PUANLAMA SÜRE DÜZEYİ DÜZEYİ ADI BAŞARIM YÖNTEMİ I. DÖNEM Araştırma, Yenileşme Dönemi Sınıflandırma Şeması Dereceli Türk 11. Sınıf Geliştirme Becerisi 1-2 Hafta Puanlama Edebiyatı II. DÖNEM Kategorileri Açıklama ve Anahtarı Millî Edebiyat Yorumlama Becerisi Dönemi Sevgili Öğrenciler; Sizden aşağıdaki ünite kapsamında verilen konuları dikkatle okumanızı, bu konulardan birini seçmenizi ve seçtiğiniz konu ile ilgili araştırma ve incelemelerde bulunarak çalışmanızı, bir rapor hâlinde sınıf ortamında sunmanızı bekliyorum. I. DÖNEM II. DÖNEM a) Yenileşme Döneminin sosyal, siyasi, kültürel özelliklerini belirleyiniz. özelliklerini belirleyiniz. a) Milli Edebiyat Döneminin sosyal, siyasi, kültürel b) Yenileşme Dönemi, Türk edebiyatını nasıl etkilemiştir? Maddeler hâlinde sıralayınız. lemiştir? Maddeler hâlinde sıralayınız. b) Milli Edebiyat Dönemi, Türk edebiyatını nasıl etki- Not: Yukarıda belirtilen konuların dışında öğrenci Not: Yukarıda belirtilen konuların dışında öğrenci ünite ile ilgili istediği bir konuyu öğretmeniyle birlikte belirleyebilir. ünite ile ilgili istediği bir konuyu öğretmeniyle birlikte belirleyebilir. Anlama ve Yorumlama 1. Gazel, Hürriyet Kasidesi ve Tecelli yahut Teselli adlı metinlerin uyaklanış biçimleri, nazım birimleri ve ölçüleri bu metinlerin edebiyatımızdaki hangi geleneklerle ilişkili olduklarını göstermektedir? (Bu soruyu cevaplandırırken 9. sınıf Türk Edebiyatı dersinin 2. ünitesinde öğrendiğiniz şiir inceleme yöntemiyle ilgili bilgilerden yararlanınız.) 10. Etkinlik: Üç gruba ayrılınız. Ziya Paşa nın bir gazeli ile Divan edebiyatından bir gazeli (birinci grup), Namık Kemal in kasidesi ile Divan edebiyatından bir kasideyi (ikinci grup), Abdülhak Hamit Tarhan ın şiiri ile Divan edebiyatından bir gazel ve kasideyi (üçüncü grup) aşağıda verilen ölçütlere göre karşılaştırınız. Karşılaştırma sonuçlarını defterinize yazınız. Konu Nazım birimi Uyak düzeni Tema Dil 2. Ziya Paşa nın Gazel inde, Namık Kemal in ise Hürriyet Kasidesi nde dile getirdiği hangi olumsuzluklar, Atatürk ün çağdaşlık ve uygarlıkla ilgili yaptığı yeniliklerle ortadan kaldırılmıştır? Açıklayınız. Bu çalışmayı tamamlayabilmeniz için aşağıdaki adımları izlemeniz yararlı olacaktır. 1. Çalışmanız için yukarıda verilen konuları dikkatle okumalı ve düşünmelisiniz. 2. Yapabileceğinizi düşündüğünüz bir konuyu seçmelisiniz. 3. Seçtiğiniz konu ile ilgili araştırma yapmalısınız. 4. Çalışmanızda kitap, yazılı arşiv, İnternet gibi kaynaklardan, şairlerden, yazarlardan ve öğretmenlerinizden yararlanabilirsiniz. 5. Araştırmalarınıza dayanarak konu ile ilgili sunumlarınızda hangi bilgilere yer vereceğinizi planlamalı ve belirlemelisiniz. 6. İnceleme ve araştırmalarınız sonucunda hazırlayacağınız rapor veya eserlerinizi istenen kriterlere uygun şekilde düzenlemelisiniz. 7. Çalışmanızı rapor hâlinde getirerek... /... / 201... tarihinde öğretmeninize teslim ediniz. Ölçme ve Değerlendirme 1. Aşağıda adları verilen metinlerin konularına göre (lirik, didaktik, satirik, epik, pastoral) hangi şiir türüne ait olduğunu karşısına yazınız. Gazel (Ziya Paşa) :... Hürriyet Kasidesi (Namık Kemal) :... Tecelli yahut Teselli (Abdülhak Hamit Tarhan) :... Düzenleme İçerik Yazım Kuralları Araştırma ve Yorumlama Kelime Seçimi Çok iyi (3) İyi (2) Kabul edilebilir (1) Bilgiler uygun bir şekilde Tanımlar ve ayrıntılar ya Bilgiler açık, uygun ve düzenlenmiş fakat bazı yok ya da çok az. doğru olarak düzenlenmiş. bölümler açık değil ve Düşünceler karışık, düzensiz tutarsızlıklar var. ve ilgisiz. İçerik açık, ilgili, doğru ve İçerik uygun fakat amaçla Yeterli içerik göstergeleri özlü olarak verilmiş. bağlantısı eksik. çok az. Doğru bir şekilde Küçük hatalar var ama yazıldığının göstergeleri Okunabilirliği iyi. okumayı engelleyecek ya yok ya da çok az. kadar değil. Okunmasında ciddi sıkıntıları var. Bilgiler doğru yorumlanmış. Bilgiler ve veriler doğru Analiz ve sonuç yok ya da Araştırmaya dayalı yorumlanmış fakat analiz- çok az bilgiyle yanlış olarak analiz yapılmış ve ler ve sonuçlar araştırma yorumlanmış. sonuçlar çıkarılmış. ile desteklenmemiş. Bazı uygun olmayan Kelimeler uygun bir kelimeler verilmiş ya da Kelimeler uygun değil ve şekilde seçilmiş ve uygun kelimelerin kullanım sınırlı. terimler konuyla ilgili. kullanılışı sınırlı. 187 2. Ziya Paşa yla ilgili aşağıdaki yargılardan doğru olanların karşısına D, yanlış olanların karşısına Y yazınız. Eski şiir biçimlerine bağlı kalmıştır. ( ) Yer yer nükteli ve hicivli anlatımlara da başvurmuştur. ( ) Öğüt verici ve ders verici didaktik bir şiir tarzı vardır. ( ) Romanları şiirlerine göre daha başarılıdır. ( ) 3. Aşağıdakilerden hangisi Namık Kemal için söylenemez? A) İlk tarihî romanımız olan Cezmi yi yazmıştır. B) Sanatkârane bir üslubu vardır. C) Eserlerinde toplumla ilgili konulara değinmiştir. D) Sanat sanat içindir anlayışına bağlı kalmıştır. E) Vatan, hürriyet, adalet gibi kavramları Türk şiirinde ilk kez o kullanmıştır. Ölçme ve Değerlendirme: Bu bölümde, öğrencilerin kazanım ve becerileri ne kadar edindiklerini belirlemeye yarayacak sorular 34 yer alır. VIII
HATIRLATMA 11. SINIFTA OKUNMASI GEREKEN ESERLER SERGÜZEŞT - Samipaşazade Sezâi FELÂTUN BEY İLE RÂKIM EFENDİ - Ahmet Mithat Efendi ŞAİR EVLENMESİ - Şinasi ZAVALLI ÇOCUK - Namık Kemal AŞK-I MEMNU - Halit Ziya UŞAKLIGİL MADAM BOVARY (Madam Bovari) - Gustave Flaubert (Güstav Flober) SAFAHAT - Mehmet Âkif Ersoy KENDİ GÖK KUBBEMİZ - Yahya Kemal BEYATLI PİYÂLE - Ahmet Haşim SEÇME HİKÂYELER - Ömer Seyfettin ÇAĞLAYANLAR - Ahmet Hikmet MÜFTÜOĞLU SODOM VE GOMORE - Yakup Kadri KARAOSMANOĞLU YEDEKÇİ - Musahipzade Celal IX
1. ÜNİTE BATI TESİRİNDEKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ (YENİLEŞME DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI) YENİLEŞME DÖNEMİ 1
YENİLEŞME DÖNEMİ Etkinlik: Yenileşme Dönemini hazırlayan faktörlerin neler olduğunu araştırınız (Hazırlık Çalışması ndaki 1. etkinlik içindir.). Etkinlik: 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve siyasi yapısı hakkında bilgi edininiz (2. sayfadaki 2. etkinlik içindir.). Etkinlik: Skolastik zihniyet ile ilmî zihniyet hakkında bilgi edininiz (5. sayfadaki Anlama ve Yorumlama bölümünün 3. sorusu içindir.). Etkinlik: Tanzimat Fermanı nın niçin ilan edildiğini araştırınız (4. sayfadaki 4. soru içindir.). Etkinlik: Tanzimat edebiyatının ne zaman ve niçin başladığını araştırınız (5. sayfadaki Anlama ve Yorumlama bölümünün 10. sorusu içindir.). Hazırlık Çalışması 1. Etkinlik: İki gruba ayrılınız. Yenileşme Dönemini hazırlayan faktörlerin neler olduğunu tartışarak belirleyiniz. Tartışma sonucu ulaştığınız sonuçlardan da yararlanarak birer yazı kaleme alınız. Yazınızı arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve siyasi yapısını analiz ediniz. Sonuçları defterinize yazınız. 2. Zanaatkârlar, ilim adamları, padişah, halk ve askerler Osmanlı toplumunda sosyal ve siyasi hiyerarşiyi oluşturan gruplardır. Osmanlı toplumunda sosyal ve siyasi hiyerarşiyi oluşturan grupları önem sırasına göre defterinize yazınız. 2. Etkinlik: İki gruba ayrılınız. XVII. yüzyıla kadar yararlı olan sosyal ve siyasi hiyerarşinin XVII. yüzyılın ortalarından itibaren ne tür çözülmelere sebep olduğunu tartışarak belirleyiniz. Sosyal ve siyasi hiyerarşinin etkisinin neler olduğunu belirleyiniz. Ulaştığınız sonuçları sözlü olarak ifade ediniz. Metni İnceleme 1. Metin Yenileşme Dönemi... Mesele şu idi: İmparatorluk silahını yenilemekte o kadar gecikmişti ki şimdi bu yeni silahı kullanabilmesi, ona intibak edebilmesi için eskiyi en küçük zerresine kadar feda etmesi, atması lazımdı. Hâlbuki eski, -yürüyen hayat karşısında son sözünü söylemesine rağmen- cemiyetin içinde, ruhlarda bütün unsurlarıyla çok derin surette hâkimdi. Bütün hayat onunla doluydu. Canlı bir terkip olmayı çoktan bırakmış fakat dağınık eczası, ayak bağları şeklinde her adıma engel oluyordu. O hâlde büyük ve cezrî bir iç düzen verme hareketi lazım geliyordu. Buna ise siyasi hadiseler imkân ve fırsat bırakmıyordu. Yenilik ihtiyacının baş gösterdiği 1718 den beri kaybedilen bir asırlık müddet içinde, impara- 2
torluğun muhtelif unsurları arasındaki bağlar bir daha eski bütünlüğe dönmeyecek şekilde gevşemiş, iktisadi hayat altüst olmuş, asli unsurun nüfusu bazı mıntıkalarda millî bir felaket teşkil edecek kadar azalmıştı. Diğer taraftan yine bu zaman zarfında, kendisini Avrupa teknik ve irfanıyla teçhiz etmiş olan Rusya kuvvetlenmişti. Ve ona güvenen gayrı millî unsurlar imparatorluğun dağılmasına açıktan açığa çalışıyorlardı. Mahmut II Devri, Memleketeyn başta olmak üzere, Sırbistan ve Yunanistan ın fiilen kaybedildiği devirdir. Hakikatte o zamanın ricali kaybın bu kadarla kalmayacağından, ayrılık hareketinin Bulgaristan a da geçmesinden endişe ediyorlardı. Mısır meselesi ile bu ayrılık hareketi devletin Türk olmayan Müslüman memleketlerine de sirayet etmişti. 1826 dan sonra ise menfaatlerini İmparatorluk un dağılmasında gören yabancı siyasetler, yenilik ve kalkınma hareketlerine harpler ve siyasi buhranlarla mâni olmaya çalıştılar ve devlete iç işlerini rahatça tanzim edebilmek için zaman ve fırsat vermediler.... Ahmet Hamdi TANPINAR 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi 1. Metne göre Osmanlı İmparatorluğu nun birlik ve bütünlüğü açısından tehdit niteliği taşıyan gelişmeler nelerdir? 2. Yabancı siyasetler ifadesi ile ne anlatılmak istenmiştir? Yabancı siyasetler, yenilik ve kalkınma hareketlerine hangi yollarla ve niçin karşı koymuşlardır? 2. Metin Gülhane Hattı-ı Hümâyunu Daha III. Selim Devrinde, ancak Avrupalılar tarzında bir ordu ve idarenin kurulması ile yaşayabileceğimiz fikri, okumuş ve yurtsever kimseler arasında yaygındı. O büyük padişahın yenilikler uğruna şehit edilmesi ve II. Mahmut un daha cesur hamlelerle amcasını izlemesi, böyle düşünenlerin hem sayısını arttırdı hem de inançlarını kuvvetlendirdi. III. Selim den beri Batı ilim ve fennini öğretmek için açılan mektepler, Batı ya bağlı fakat ona yenik, hayran ve taklitçi zümreleri gittikçe çoğaltıyordu. Bu irfan yuvalarının başlıcaları Kara ve Deniz Mühendishane-i Harbiye (1834), Tıbbiye (1838), Darülmuallimat (1848), Mekteb-i Mülkiye (1858), Darülfünun (1862), Mekteb-i Hukuk (1867), Mekteb-i Sultani (1868), Robert Kolej (1863) vb. Bu okulların çoğunda yabancı diller de öğreniliyordu ve hepsinde müspet ilimler okutuluyordu. Ayrıca, II. Mahmut tan beri Fransa ya gönderilip orada yetişen kimseler de vardı. 28 Çelebi Mehmet ten sonra Avrupa ya yollanan elçiler, Batı şehirlerine imrenişlerini belirten tezkire ler yazıyorlardı. Batı hayranlığı sarayı bile kuşatıyor, III. Selim den sonraki şehzadeler o duygu içinde eğitiliyordu. 19. yüzyıl başından itibaren çıkmakta olan Türkçe, Fransızca, Rumca, Ermenice gazetelerin ve 1860 yıllarında başlayan tercüme faaliyetlerinin de yeni düşünce ve arzuların yayılmasında büyük payları vardır. Yabancı kültür emperyalizminin ve Batı ya ait iktisadi, siyasî menfaatlerinin ileri karakolu durumundaki Farmason Locaları da 1857 den beri İstanbul da faaliyette idi. Kübera Konakları seçkin ve aristokrat aydınları toplayarak hür fikirlerin yayılmasına vesile oluyordu. Avrupa yı her çağda yakından izleyip taklit ederek getirdiği yeni modaları, şanoları ve eğlence yerleri ile Müslüman erkekleri de kendisine çekmiş bulunan Beyoğlu; ticaret, sanat ve siyasette başka bir yenilik gücü idi. Bunlardan başka çağdaş Avrupa yaşayış ve fikirlerinin birer öğrenim yeri durumunda olan Babıali kalemleri (daireleri) ve Genç Osmanlılar gibi ihtilalci kuruluşların bu Batıcı yaşayış ve düşüncelerin yayılmasında ve Avrupa hayranı kuşakların yetişmesinde büyük payları olmuştur. Esasen XIX. yüzyıl- 3
dan beri Avrupa nın maddi manevi etkileri Türk toplumunun her katında ve her kanadında görülmeye başlamıştı. Musikide, mimarlıkta ve öbür sanat kollarında; yaşama, görgü, nezaket kurallarında; üst tabaka zengin kadın ve erkeklerin giyim kuşamlarında hatta tavır ve davranışlarında yapma bir Frenklik modası alıp yürümüştü. Bütün pazarlarımızda ucuz ve bol Avrupa mamülleri satılıyor, bu ise küçük el tezgâhlarına dayanan Türk sanayini çökertiyordu. Eski zanaat kollarının ve dolayısıyla esnaf loncalarının düzeni ortadan kalkıyor, işsizlik ve huzursuzluk başlıyordu. Saray ve konaklar çevresinde bir de lüks ve sefahat düşkünlüğü artmıştı. Debdebeli saraylar yaptırılıyor, haremlerin masrafları çoğalıyor, devletimiz borçlanıyordu. Bu durum, sonraki devirlerde bizi âdeta yarı sömürge hâline düşüren acı sonuçlar verecekti. Avrupa mallarının ve o hayatın büyüsüne tutulan yüksek memur zümre ile halk arasına da gittikçe daha büyük mesafeler giriyordu. İşte Tanzimat edebiyatı böyle karışık, dalgalı bir ortamda belirip gelişmeye başladı. Bu edebiyat bir yandan yeni düşünceleri ve Avrupai edebiyat türlerini getirmeye, öte yandan bizi birdenbire bastıran Avrupa sanayi ve modalarının saçtığı yıkımlara, aşağılık duygularına çareler göstermeye çalışıyordu. Şu var ki kendisi de Avrupa nın ihtişamı karşısında iyiyi fenadan ayırt edemiyor, kendisi de hayranlık, nefret, tepki, takdir, ret, inkâr, taklit, tenkit gibi birbirlerine zıt duygu ve meyiller içinde yüzüyordu.... Ahmet KABAKLI Türk Edebiyatı 1. Okuduğunuz metninden yola çıkarak III. Selim Dönemindeki egemen anlayışın ne olduğunu gerekçesiyle birlikte açıklayınız. 2. III. Selim Döneminde, Batı nın bilim ve tekniğini öğretmek için neler yapılmıştır? Bu yönde bir öğretimin temel amacı nedir? Söyleyiniz. 3. Batılı yaşama ve düşünme biçiminin Osmanlı toplumunu hangi unsurlarla etkilediğini tablo üzerinde gösteriniz. Beyoğlu ndaki moda ve eğlence Tercüme eserler... Osmanlı Toplumu...... 1. tablo 4. III.Selim Döneminde başlayıp Tanzimatın ilanından sonra yoğunlaşan adli, siyasi, askerî, mali ve idari alanlardaki değişikliklerin belirgin özelliklerinin neler olduğunu söyleyiniz. 5. Yüksek yönetici zümresi ile halk arasında mesafe oluşmasının sebepleri nelerdir? Bu sebepler zamanla hangi sonuçlara neden olmuştur? 4
Anlama ve Yorumlama 1. Yükselme Döneminin sonuna (XVII. yüzyılın ikinci yarısı) kadar, Osmanlı İmparatorluğu nu güçlü kılan siyasi ve sosyal yapının özelliklerini 10. sınıf tarih dersinin ikinci ünitesinde edindiğiniz bilgilerden yararlanarak açıklayınız. 2. XVII. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı İmparatorluğu nu güçlü kılan siyasi ve sosyal yapı, hangi sebeplerden dolayı yozlaşmaya yüz tutmuş ve XVII. yüzyıldan sonra işlevini kaybetmiştir? 3. Skolastik zihniyetin baskısı, Osmanlı toplumunda gelişme heyecanı ve dinamiğini nasıl etkilemiştir? Açıklayınız. 4. III. Selim Döneminde başlayan Avrupalılaşma fikrinin oluşması nasıl bir zihniyet değişiminin yaşandığını göstermektedir? 5. Osmanlı ordusunun girdiği savaşlarda aldığı yenilgilerle Osmanlı İmparatorluğu ndaki yenileşme hareketleri arasında bir ilişki var mıdır? Niçin? 6. XVII. yüzyılın ortalarından itibaren padişah da dâhil olmak üzere devleti yöneten aydınların yönetim, eğitim hayatı ve askerî sistemde değişiklik yapmak istemelerinin nedenlerini belirleyiniz. 7. Bir devleti güçlü kılan ve onun devamlılığını sağlayan kurumlar nelerdir? Osmanlı İmparatorluğu nda yapılan yeniliklerle devletin devamlılığını sağlayan kurumlar arasında nasıl bir ilişki olduğunu açıklayınız. 8. Osmanlı İmparatorluğu nda hem devlet yöneticilerinden hem halktan gelen yenileşme talepleriyle Tanzimat Fermanı nın ilan edilmesi arasında bir ilişki var mıdır? Niçin? 9. Tanzimat Fermanı nın ilanını gerekli kılan sebeplerle günümüz Türkiye sinin Avrupa Birliğine girme çabasının ortak dayanak noktalarını aşağıdaki tabloya yazınız. Tanzimat Fermanı nın ilan edilme sebepleri Türkiye nin Avrupa Birliğine girme yolunda yaptığı yeniliklerin sebepleri 2. tablo 10. Tanzimat Dönemi edebiyatının ne zaman ve niçin başladığını söyleyiniz. Ölçme ve Değerlendirme 1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yere uygun kelimeyi yazınız. Osmanlı toplumunda toplumu temsil eden piramitte padişahtan sonra... gelmekteydi.... seçkin ve aristokrat aydınları toplayarak hür fikirlerin yayılmasını sağlıyordu. 2. Aşağıdaki cümlelerin bildirdiği yargılar doğru ise karşısına D, yanlış ise Y yazınız. Osmanlı toplumunda halk tabakası toplumu temsil eden piramidin tepesinde yer alırdı. ( ) Osmanlı İmparatorluğu nda ordu düzeninin bozulması, devlet yapısındaki çözülüşün bir sonucudur. ( ) Osmanlı İmparatorluğu nda yenileşme önce edebî, sonra siyasi, daha sonra askerî alanda gerçekleşmiştir. ( ) 5
3. Aşağıdakilerden hangisi Yenileşme Dönemi padişahlarından değildir? A) II. Mahmut B) III. Selim C) II. Abdülhamit D) Abdülmecit E) IV. Murat 4. Aşağıdakilerden hangisi III. Selim Dönemiyle ilgili bir yenilik değildir? A) Mektebi Hukuk un açılması B) Tıbbiyenin kurulması C) Robert Kolejinin açılması D) Darülfünunun açılması E) Kübera konaklarının açılması İFADELER ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Yenileşme Dönemi ile ilgili daha önceden bilgi sahibiydim. Yapılan tüm etkinliklerden sonra yeni bilgiler edindim. Yenileşme Dönemi ile ilgili kavrayamadığım bazı hususlar var. DERECELER Evet Kısmen Hayır Kavrayamadığım hususlarla ilgili şunları yapabilirim:......... 6
Ölçme ve Değerlendirme 1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız. Tanzimat Fermanı... yılında ilan edilmiştir. Bu ferman... diye de anılır. Tanzimat Fermanı padişah... Döneminde ilan edilmiştir. Tanzimat Fermanı nı Gülhane de... okumuştur. 2. Edebî eserle ilgili aşağıdaki yargılardan doğru olanların karşısına D, yanlış olanların karşısına Y yazınız. Düşünce hayatı edebî eserleri etkiler. ( ) Edebî eser yazıldığı dönemin siyasi olaylarından etkilenmez. ( ) Edebî eserlerin yenileşme hareketlerine hiçbir katkısı olmaz. ( ) 3. Sosyal hayatı belirleyen ögelerin birlikte oluşturdukları ortam ve bunların hiçbirine indirgenemeyen duygu, anlayış ve zevk bütününü ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) Zihniyet B) Üslup C) Düşünce hayatı D) Edebî eser E) Yenileşme 4. Osmanlı toplumunu temsil eden piramidi oluşturan unsurların yukarıdan aşağıya doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisidir? A) İlim adamları - Padişah - Zanaatçılar - Askerler - Halk B) Halk - Padişah - İlim adamları - Zanaatçılar - Askerler C) Padişah - Halk - İlim adamları - Zanaatçılar - Askerler D) Padişah - Askerler - İlim adamları - Zanaatçılar - Halk E) İlim adamları - Padişah - Askerler - Halk - Zanaatçılar 5. Osmanlı İmparatorluğu nun Yenileşme Dönemi ne gelinceye kadar yaşadığı tarihî süreç aşağıdakilerden hangisinde doğru bir şekilde sıralanmıştır? A) Gelişme heyecanı ve dinamiğinin kaybolması - Sosyal düzendeki çözülme - Devlet yapısındaki çözülüş - Ordu düzeninin bozuluşu - Yenileşme hareketleri B) Gelişme heyecanı ve dinamiğinin kaybolması - Ordu düzeninin bozuluşu - Devlet yapısındaki çözülüş - Sosyal düzendeki çözülme - Yenileşme hareketleri C) Ordu düzeninin bozuluşu - Sosyal düzendeki çözülme - Devlet yapısındaki çözülüş - Gelişme heyecanı ve dinamiğinin kaybolması - Yenileşme hareketleri D) Ordu düzeninin bozuluşu - Devlet yapısındaki çözülüş - Gelişme heyecanı ve dinamiğinin kaybolması - Sosyal düzendeki çözülme - Yenileşme hareketleri E) Devlet yapısındaki çözülüş - Sosyal düzendeki çözülme - Gelişme heyecanı ve dinamiğinin kaybolması - Ordu düzeninin bozuluşu - Yenileşme hareketleri 7
6. Aşağıdakilerden hangisinde Yenileşme Dönemi padişahları sırasıyla verilmiştir? A) III. Selim II. Mahmut Abdülaziz Abdülmecit B) III. Selim II. Mahmut Abdülmecit Abdülaziz C) II. Mahmut III. Selim Abdülmecit Abdülaziz D) II. Mahmut III. Selim Abdülaziz Abdülmecit E) Abdülmecit Abdülaziz III. Selim II. Mahmut 7. Aşağıdakilerden hangisi Yenileşme Dönemi Osmanlı devlet ya da düşün adamlarından biri değildir? A) İbrahim Şinasi Efendi B) Koçu Bey C) Ahmet Cevdet Paşa D) Namık Kemal E) Ali Suavi 8. Aşağıdakilerden hangisi Yenileşme Dönemi edebiyatçılarından değildir? A) Ahmet Mithat Efendi B) Ahmet Vefik Paşa C) Ziya Paşa D) Mustafa Reşit Paşa E) İbrahim Şinasi Efendi 9. Aşağıdakilerden hangisi Yenileşme Dönemi ne ait edebî eserlerden biri değildir? A) Vatan Yahut Silistre B) Tanzimat Fermanı C) Kutadgu Bilig D) Zafername E) Şair Evlenmesi 10. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı İmparatorluğu nda yenileşme hareketlerinin başlamasının nedenlerinden biri değildir? A) Batı yı tanıyanların oradaki hayata ve sosyal düzene ilgi duymaları B) Osmanlı devlet ve düşün adamlarının Batı da geliştirilen hukuk ve eğitim düzenine ilgi duymaları C) Osmanlı şehzadeleri arasındaki taht mücadelelerinin devlete zarar vermesi D) Batı devletleri ile yapılan savaşlarda alınan yenilgiler E) Osmanlı İmparatorluğu nu güçlü kılan sosyal ve siyasi düzenin bozulması 8
TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATI (1860-1896) 2. ÜNİTE 1. TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATININ OLUŞUMU 2. ÖĞRETİCİ METİNLER 3. COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) 4. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLER 4.a. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler (Roman) 4.b. Göstermeye Bağlı Edebî Metinler (Tiyatro Metinleri) 5. TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ 9
1. TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATININ OLUŞUMU Etkinlik: III. Selim den itibaren yapılmak istenen yeniliklerin özellikleri ile ilgili posterler hazırlayınız (Hazırlık Çalışması ndaki 1. etkinlik içindir.). Etkinlik: Tanzimat edebiyatı hakkında araştırma yaparak Tanzimat la getirilmek istenen yenilikleri kimlerin, niçin istediklerini araştırınız (Hazırlık Çalışması ndaki 2. etkinlik içindir.). Etkinlik: Tanzimat edebiyatının ne zaman ve niçin başladığını araştırınız (10. sayfadaki 3. etkinlik içindir.). Etkinlik: Üç gruba ayrılınız. Tanzimat yıllarında gazeteciliğe niçin önem verildiğini (birinci grup), Tanzimat Döneminde çıkan gazeteleri (ikinci grup), Tanzimat la birlikte edebiyatımızda hangi edebî türlerin görülmeye başlandığını (üçüncü grup) araştırınız (12. sayfadaki 4. etkinlik içindir.). Etkinlik: Sınıfınıza Tanzimat Döneminde yazılmış bir hikâye getiriniz (12. sayfadaki 6. etkinlik içindir.). Hazırlık Çalışması 1. Etkinlik: III. Selim den itibaren yapılmak istenen yenilikler ve bu yeniliklerin özellikleri ile ilgili hazırlanan posterleri sırayla sınıfa sununuz. Posterleri daha sonra sınıfın panosuna asınız. 2. Etkinlik: Aranızdan birkaç öğrenci seçiniz. Seçtiğiniz arkadaşlarınızdan, Tanzimat la getirilmek istenen değişiklikleri kimlerin, niçin istedikleri hakkındaki araştırma sonuçlarını sınıfa sunmalarını isteyiniz. Elde edilen bilgileri tartışınız ve ulaştığınız sonuçları sözlü olarak ifade ediniz. 3. Etkinlik: Bir öğrenci seçiniz. Seçtiğiniz öğrenciden aşağıdaki tabloyu tahtaya çizmesini isteyiniz. Sunduğunuz bilgiler ışığında arkadaşınızından çizdiği tabloyu doldurmasını isteyiniz. Niçin başlamıştır?.................................... Tanzimat Edebiyatı Ne zaman başlamıştır?.................................... 3. tablo 10
1. Metin Tanzimat Seneleri (1839 dan 1860 a Kadar) Tanzimat Fermanı Mahmut II nin 1839 tarihinde ölümü üzerine, yerine çıkan Abdülmecit Han ın zamanında ilan edilen Gülhane Hattı ile (3 Teşrinisani 1839, Pazar günü) cemiyet hayatında yeni bir devir başlar. Bu ferman, yenileşme hareketinin ikinci zaferiydi. Onunla İmparatorluk, asırlarca içinde yaşadığı bir medeniyet dairesinden çıkarak mücadele hâlinde bulunduğu başka bir medeniyetin dairesine girdiğini ilan ediyor, onun değerlerini açıkça kabul ediyordu. Abdurrahman Şeref Bey, eserinde Tanzimat tan bahsederken ilanının Mahmut II nin ölümünden bir sene evvel düşünüldüğünü söyler. Takvim-i Tanzimat Fermanı nın orijinalinden bir bölüm Vekayi nin 11 Muharrem 1254 tarihli nüshasında Tanzimat-ı hayriye tabirine tesadüf edilir. Her ne kadar bu hükümdarın son senelerinde devlet teşkilatında yapılan yeniliklere bu adın verilmesi bir âdet idiyse de Gülhane de ilan edilen esasların aynısı olmasa bile, yine az çok o mahiyette bazı tedbirlerin alınmasının düşünüldüğü tahmin edilebilir. Hakikatte, idare şekline giren yenilikler, devletin yeni esaslara göre tanzimini zaruri kılacak bir dereceye gelmişti.... Mahmut II nin son senelerinde gittikçe vahimleşen Mısır meselesi yüzünden müzaheretine muhtaç bulunduğumuz Avrupa siyaseti ve efkârı umumiyesi de bir taraftan Hristiyan tebanın hukuki müsavatı, diğer taraftan yeni esaslara göre tanzim edilmiş, iyi işleyen bir adliye cihazı vasıtasıyla gittikçe memlekette artmakta olan iktisadi alakalarının emniyetini temin edebilmek için böyle bir esaslı değişiklik istiyordu. Nihayet, imparatorluğun devamını Avrupa muvazenesi için zaruri gören yabancı devletler öteden beri bunun ancak böyle bir değişme ile kabil olacağına kani idiler ve bunu açıkça söylüyorlardı. Başta Mustafa Reşit Paşa olmak üzere yeni nesil devlet ricali de bu fikirde idi.... İstanbul da Hayatın Değişmesi Devletin Garp a bu şekilde kendisini açışı ile İstanbul da hayat birdenbire değişir. Başta, daha Mahmut II devrinde Avrupalılaşmaya başlayan saray, genç hükümdar ve nihayet hareketin asıl mürevvici olan Mustafa Reşit Paşa olmak üzere Tanzimat ricalinin muhitlerinde başlayan yenilikler yavaş yavaş halkın arasına sokulur. Yazın Tarabya da, Büyükdere de görülen ecnebi kıyafet ve âdetlerini Müslüman halk, artık sık sık gidip gelmeye başladığı Beyoğlu nda kışın daha yakından görür. Garp hayatının unsurları taklit ve moda sayesinde gündelik hayatımıza girer. Beyoğlu nda umuma açılmış Avrupakâri müesseseler, terziler, manifatura tüccarları, tuvalet eşyası ve mobilya satan dükkânlar, bilhassa Kırım Harbi nden sonra Müslüman halkın daha sık uğradığı yerler olur. Devrin gazetelerinde görülen ilanlar her gün Avrupa dan yeni bir modanın girdiğini gösterir. Bugün Büyükdere de kotra yarışı yapılıyor, ertesi günü İngiliz usulü mobilya satılıyor, daha başka bir seferinde, ecnebi bir kadının piyano denen ve bizim kanuna benzeyen bir çalgıyı istenirse haremlerde öğreteceği ilan ediliyordu. Türk ricalinin de bulunduğu sefaret balolarının, süvarelerin havadisleri ağızdan ağıza naklediliyordu. Dolmabahçe Sarayı nın yapılması ve hükümdarın orada ikameti üzerine Müslüman İstanbul, Beşiktaş tan yukarıya doğru müstakil bir semt gibi büyümüştü. Bugünkü Unkapanı Köprüsü nün yerinde bir köprü, İstanbul la karşı tarafı birleştiriyordu. Bu suretle Müslüman hayatı iki koldan Avrupa taklidi bir küçük şehre benzeyen Beyoğlu na yaklaşmıştı. Bu zamanda İstanbul ve Beyoğlu nun hayatındaki değişiklikleri, birbiri arkasından gelen seyyahlardan takip etmek Mahmut II nin son senelerinden Kırım Harbi ne kadar olan zaman içinde şehrin manzarasının seneden seneye nasıl değiştiğini gösterir.... Ahmet Hamdi TANPINAR 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi 11